GAL erakundea Franco diktadorea hil osteko egoera gatazkatsuan agertu zenean, auzi-mediku lanetan hasia zinen Donostiako Lurralde Auzitegian. Gogoan al duzu bi gazte desagertu zirela jakin zenueneko giroa, erakunde horren inguruko lehendabiziko albisteak jaso zenituenean?

Gogoan dut kalean, manifestazio batzuetan azaltzen hasi zirela bi mutil haien izenak. Eta, garai berean, agintari politikoak "tira, Mexikon egongo dira!" esaten aritu zirela. Ez dut zehaztuko zein alderdi politikotakoak ziren, baina agintari horiexek bazutela itzala bai, eta haiek erabaki zutela, zalantzarik gabe, garai haietan nozitu behar izan genituen gobernadore zibilak zeintzuk izango ziren. Horiexek esaten zuten, bada, Lasa eta Zabala Mexikon egongo zirela ziur, "ezkutatuta".

Zabarkeria hori, elkarrizketan segitzen uzten ez dizun zabarkeria hori, ia beti errepikatu da halakoetan. Desagerrarazien inguruan hizketan hasi eta "tira, horrek zatiketa eragiten du herritarren artean" esatea bezalakoa da. Nik oroitzapen hori daukat.

Ni baino prestatuago zegoen jendeak hasieratik pentsatu zuen, bai, behartutako desagertzea zela haiena.

Nik ez nuen pentsatzen urte batzuk geroago aurki zitezkeenik. Ni auzitegira ailegatu nintzenean, azken batean, nire gainetik zeuden pertsona batzuek esaten zuten inongo sinesgarritasunik eta bermerik ez zegoela, lehen ibilitakoak zebiltzala orduan lan haietan. Egia da, baita ere, epaile gazteagoak agertzen hasi zirela. Zuk argi ikusten zenuen nork zeukan mentalitate frankista eta nork ez. Diktadura garaiko ikuspegia nagusi zen, bestelako epaile batzuk agertzen hasi baziren ere.

Giro hartan, oso gauza gutxi egin zitekeen. Guk denok kritikatuak izan behar genuke, hainbat kontutan behar beste indar ez egiteagatik. Ez ginen atrebitzen.

Nik epaileak ikusi izan ditut Donostiara etortzen, lege arloan oso prestatuta egon arren halakoak gerta zitezkeenik sinetsi ezin zutenak. Urteen poderioz, Amnesty Internationalek erabili izan duen esaldi batekin akordatu izan naiz: "Torturaren arloan, mundua bi zatitan banatzen da: gizateriaren %50ek ezin dute sinetsi halakoak gerta daitezkeenik -pertsona biluzi bat manta batean bildu, ohol batera lotu eta berogailu elektriko baten ondoan gau osoa eduki dezaketenik, adibidez, bero itogarria pasatzen-, eta beste %50ek ez dute sinetsi nahi". Beraz, azkenean jende gehienak ezin litekeela esaten du. Horixe bera gertatzen zen hona etorritako hainbat epailerekin.

Francisco Etxeberria auzi mediku gaztea, ordea, ez zetorren halako kontuak arrotzak ziren giro batetik. Guardia Zibilaren inguruko salaketak ezagutzen zituen Francisco gaztea nola sartzen zen Intxaurrondora?

Intxaurrondon baino lehenago, izugarrikeria handiak Guardia Zibilaren Antiguako 513. komandantzian gertatu ziren. Hor denetarik egin zen, masiboki, eta halako batean Intxaurrondo inauguratu zuten. Nire lehen etapan askoz gehiagotan joan nintzen Antiguako 513. komandantziara Intxaurrondora baino.

14 urte nituela, nire ikaskide bat atxilotu zuten, eta eskolara bueltatu zenean hortz batzuk falta zitzaizkion. Eta berak esan zigun nola galdu zituen hortzak. Halakoak entzutean, zuk pentsa dezakezu gezurretan ari zaizkizula, baina etxekoren batek ere antzeko gauzak kontatzen zituen, eta nik oso garbi neukan halakoak gerta zitezkeela.

Behin hortik aurrera, auzi-mediku lanetan hasi nintzenean, atxilotuak ospitaleratzeko arrazoia zuritzeko ematen zizkiguten azalpenen zabarkeria daukat gogoan. Hasiera-hasieratik, sinesgaitzak egiten ziren zenbait azalpen. Eta, urteetan aurrera egin ahala, tontotzat nindutela pentsatzen nuen batzuetan.

Beldurra sentitu al zenuen inoiz?

Ez. Ondoeza bai. Ezin zuten ulertu, hasteko, nolatan sar genezakeen muturra diktadura garaitik egoera horiek kudeatzeko erabili ohi zituzten moduetan. Oso harreman zailak sortzen zituen ezintasun horrek. Guri atxilotua ikusten ez uzten saiatzen ziren. Gogoan dut behin, epaile idazkariarekin batera komandantziara joan atxilotu bat ikustera, eta ez zegoela esan zigutela. "Diligentzia bat egitera eraman dute". Idazkariak epaileari deitu zion, eta epaileak esan zion zain egoteko ekarri arte. Denbora mordoa egin genuen han, zain.

Halako batean, Donostiako Auzitegiko epaile zenbait beren gezurrak sinesteko prest ez zeudela ikusi zutenean, atxilotuak Burgosen -ez Madrilen eta ez Donostian- zeudela esaten hasi ziren. Urteak egin zituzten horrekin. Beste batzuetan, atxilotu batzuk bakarrik erakusten zizkiguten, ez denak. Bakarren batzuk erakutsi ezin zirelako. Eta atxilotu batzuek esaten ziguten guk ikusi baino pixka bat lehenago garbitzeko eta arropa aldatzeko esaten zietela. Hori guztia gertatzen zen, norekin eta gero Lasa-Zabala auzian inputatu zituzten pertsonekin. Hori da larria. Gurekikoak beti pertsona berek egiten zituzten. Pertsona gutxik osatutako talde bat zen, beti halakoetan aritzen zirenak. 15-20 ziren. Beraiek kudeatzen zuten hura guztia.

Hiru auzi mediku ari ginen lanean. Txandaka. Medikuari atxilotuarekin bakarrik egoteko eta hitz egiteko aukera eman behar zaiola esaten genuen guk. Hasiera batean, ez ziguten uzten atxilotuekin hitz egiten. Lortu genuen hori desblokeatzea.

Garbi dago ez zela diktadurarekin eten.

Hori agerikoa da, nik uste. Lopez Agudinen En el laberinto liburua aldarrikatu behar litzateke, historia garaikidearen gidaliburu gisa. Gerora idatzita dago, Lopez Agudin [Juan Alberto] Belloch [Espainiako] Barne ministroaren prentsa arduraduna izan ostean, eta, esan zutenez, [orduko Barne estatu idazkari] Margarita Roblesen baimenarekin. Bada, liburu horretan, Agudinek kontatzen du zer aurkitu zuten han, zer zegoen mahai gainean eta nola funtzionatzen zuten beraiek hara ailegatu zirenean. Hark kontatzen duena ez da inolako kontraesanean sartzen guk susmatzen eta hitz egiten genituenekin. Guardia auzitegian horretaz hitz egiten zelako, fiskalekin eta.

Gogoan dut behin guardia auzitegian oso egoera tentsoa sortu zela, bi anaia gaztek Pasaian polizia inspektore bat hil ostean. Errenterian festetan zeuden. Gauez etxera zihoazela, bi poliziak gelditzeko agindu eta identifikatzeko eskatu zieten bi gazteei. Sesioan hasi ziren, polizia etxeraino halaxe segitu zuten, eta halako batean tiroz hil zen inspektore bat. Berehala atxilotu zituzten. Ez zenez terrorismo kontu bat izan, guardia auzitegitik epaituak eta kondenatuak izan ziren. Torturaren auzia ere eduki zuten: hiru egunen buruan -terrorismo delitua leporatutakoak hamar egun eduki zitzaketen inkomunikatuta-, guardiako auzitegira eraman zituztenean, ez zitzaizkien begiak ikusi ere egiten. Epaileak galdetu egin zien ea zer gertatu zitzaien. Auzitegiraino eraman zituztenek egurtu egin zituztela erantzun zioten. Halakoak egiten zituztenak, alegia, Donostiako 2. instrukzio epailearen bulego sarreran zeudela. Nik ezagutu egin nituen pertsona haiek. Epaileak, bulegotik atera eta galdetu zien atxilotuei, han zeuden hamabi edo hamabost poliziei begira: "Nortzuk izan dira?". Seinalatu zituzten batzuk, eta epaileak polizia horiei identifikatzeko eskatu zienean, izugarrizko eskandalua sortu zen. Hainbesterainokoa, gure bizitzak arriskuan ikusi genituen. Kaleko jantzitako haiei ez zitzaien buruan sartzen hiru egun lehenago lankide bat galdu ostean epaile batek beraiei azalpenak eskatzea. Epaileak agente haiek atxilotzeko agindu zuen. Lasterka irten ziren auzitegitik. Epaileak gobernadore zibilari deitu zion telefonoz, eta hurrengo egunean ekarri zituzten azalpenak ematera. Jose Luis Barragan zen epaile hura; bazekien zer zen diktadura, eta Donostiako Auzitegiko presidente izatera iritsi zen. Elisabeth Huerta epailea Tomas Linazaren torturaren inguruko auzia ikertzen hasi zenean, atxilotuta egon zen egunetan lanean zein agente egon ziren galdetu zuenean, ez ziotela erantzungo esan zioten. Eta okerragoa dena: Bizkaiko gobernadore zibilak arrazoia eman zien Guardia Zibileko buruei.

Gaur egun ere, tortura salaketei entzungor egiten zaie, tortura bera zuritzen ez denean.

Rodriguez Galindok elkarrizketa batean esan zuen behin terrorismoaren aurkako borrokan ez zela ia inoiz egia esan behar. Informazioa eta kontrainformazioa daude, eta zail egiten da jakiten zer den egia eta zer ez.

Nire lehengusu bat [Espainiako] Hezkuntza ministro izan zen sozialisten azken agintaldian. Zuk pentsa ezazu edozein institututako irakasle bat pederasta dela eta haren aurkako diligentziak hasten dituztela. Nik ez dut imajinatzen Hezkuntza ministroa pederasta zuritzen, aizu! Hori arlo guztietan hala da, seguruenik, hizpide dugun honetan izan ezik. Ministerioren batean ezkutatze etengabea gertatzen bada, [Barne Ministerio] honetan da. Eta hori horrela izanik, oso garbi dago zergatik: metodologia hori interesatu egiten zaielako.

Denei?

Bai, erabat. Egia da, baita ere, irratiz elkarrizketa batean entzun nuela Jose Barrionuevo, Barne ministro kargua izendatu berritan, eta Iñaki Gabilondok galdetu ziola: "Zuk berma al dezakezu Guardia Zibilaren kuarteletan-eta ez dela jada tratu txarrik emango?". Baietz esan zuen, azalpen bat eman ere bai. Gerora pentsatu izan dut nik zer urruti zegoen gizon hori toki jakin batzuetatik! Urruti egotean ziria sartu ziotela ere pentsa daiteke batzuetan, baina beste zenbaitetan berak engainatu gintuen. Kontu beraren partea da.

Garai hartako bilera serioak imajinatzen hasten zara, eta Donostian noizbait egingo zutenera doakizu burua. Bilera horretan, seguruenik, norbaitek galdetuko zuen: "Eta orain zer egingo dugu?". Eta ziurrenik Rodriguez Galindok erantzungo zuen: "Utz ezazue nire esku, nik konponduko dut eta. Fidatu nitaz". Lasa eta Zabala auzian "nire gizonetako seirekin Hegoamerika konkista nezakeen" esateko gai den gizona da hura. Eta arrazoi du: uzten badiozu, egingo du. Zein metodologiarekin, baina? Batzuk hori onartzeko prest zeuden garai hartan. Eta hori, funtsean, gaur eguneraino ailegatu da.

Eta esan behar da tratu txarrak ez zirela bakarrik gertatzen terroristatzat jotzen zirenen kontra. Tratu txarrak atxilotu guztiei ematen zitzaizkien. Hori desagertzen joan zen. Gehien kostatu zitzaien tokietako bat, nik ikusi ahal izan nuenagatik, Pasaia izan zen. Asteburuan erretenean zeundela abisua eman eta atxilotuak Pasaiatik zetozela entzutean, "puf!" esaten zizun idazteko makinarekin zegoen administratiboak ere. Epaileren batek telefonoz deitzen zuen, jendea berriz horrela ez bidaltzeko agintzen, eta batzuetan zuzendu zuten egoera.

Horregatik pentsatu izan dut beti instrukzio epailea bazara eta halakorik gertatzea nahi ez baduzu ez dela gertatzen. Politikariengandik hasita, ez da halakoak zuzentzeko mekanismorik indarrean jarri. Denok daukagu hor gure errua.

Zergatik ez da gai honetan aldaketa nabarmenik gertatu? Zergatik aritu behar da sufritzen gaur egunera arte gai hau dela eta? Hala funtzionatzea interesatu izan zaielako. Eta zuzenketa mekanismoak proposatu izan direnean, Eusko Legebiltzarreko alderdi politikoren bat aurka agertu izan da. Zergatik, baina? Indiferentzia gauza bat da, baina aurkakotasuna…

Zure lankide bati, Luis Moresi, lehergailu bat jarri zioten.

Bai. Nire autoari su eman eta hiru hilabetera. Guk zehatz-mehatz genekien zergatik. Donostiako Lurralde Auzitegiaren historian lehen aldiz, geldialdia egin zen, lehergailu horren aurkako protestan. Denak gelditu ginen, eta Bizkaiko auzi medikuen babesa jaso genuen. Niri autoa erre zidatenean, ez nintzen jabetu. Gau hartan polizia bat hil zuten, eta nik Donostia erdialdean aparkatu nuen. Su eman zioten, eta ez nintzen bereziki arduratu. Handik bizpahiru hilabetera Luis Moresen autoa lehertu zutenean, batzuekin eta besteekin bilerak egiten aritu ginen hiru auzi medikuak. Gobernu Zibilean egon ginen, eta azalpen barregarria eman ziguten erabat. Bilintxen lehergailua jarri zuten garaia zen. Gerora jaso genituen beste datu batzuk, eta halakoak ikertzen ez direnean, badakizu nor izan den. Oso erraza da. Eta denborarekin jendea hitz egiten hasten da, eta garbi geratu zen Gipuzkoan lehendabizi ikertzen hasiak ziren tortura kasuengatik izan zela.

Lasa eta Zabala auzira bueltatuz, 1983an desagertu ziren, eta 1995a arte ez ziren haien hondarrak identifikatu Busoten. Tarte horretan, behin baino gehiagotan aztertu zenituen beste pertsona batzuen gorpuzkiak, haienak izan zitezkeelakoan. Zer sentitu zenuen behingoz aurkitu zenituztela jakitean?

Auzi kontuetan, lasai hartu behar dira gauzak, eta ondo jaso eta frogatu. Azkar konturatu nintzen haiek zirela, hainbat datu zeudelako eta horrekin ia hutsa zelako beste norbaitzuk izateko aukera. Zure akats arriskuak ahalik eta gehien murrizten saiatzen zara, eta ikusi nuenean bi gizonezkoren hezurdunak zirela, 20 urteren bueltan zeudela, ilea beltza zeukatela eta bien horzdurak genituela, ia tarterik ez zegoen ez asmatzeko.

Beraiek zirela ikustean pentsatu nuen eskandalu ederra sortuko zela. Hara joan nintzenean ez nuen uste aurkituko nituenik.

Ez al zenuen espero?

Ez, ez, ez. Egia da hara joan nintzenerako beste ikerketa batzuk eginda zeudela, beste toki batzuetan, eta ezezkoa izan zela emaitza. Inoiz ez ziren publiko egin ikerketa haiek.

Lasa eta Zabala auzian bat egin zuten osagai guztiek. Gipuzkoan jaiotako herritar gisa nik neukan susmo hura, azken batean, erabat baieztatuta ikusi nuen: estatu terrorismoa zen; ZEN Plana izenez ezagutzen ditugun agiri batzuen arabera goitik behera antolatutako gerra zikinarekin zeukan zerikusia.

ZEN Plana aurkeztu zenerako batzuek eta besteek beren zuzenketak egin zituzten; norbaitek esan behar zuen "hau ez jarri legez kanpokoa delako" eta beste. Estatu terrorismoa da, gerra zikina da. Funtzionario publikoak dira, diru publikoarekin, eta agintean zeuden ordezkari politikoak jakinaren gainean egonik. Dena daukazu, beraz. Eta horrelaxe kondenatu zuten Julen Elgorriaga gobernadore zibila. Larritasun erantsia zeukan auziak, gainera, herri subirano batean -Frantzia- bi pertsona bahitu eta mugaz bestaldera aldatu zituztelako. Gainera, torturatu egin zituzten. Ebidentzia fisiko forentseak daude hori esateko, baina baita beste ebidentzia batzuk ere: gerora atxilotutako batzuek esaten dizute Lasa eta Zabalari ateratako informazioari esker bakarrik uler daitezkeela beren atxiloketak.

Eta, azkenean, hil egin behar zituztela erabaki zuten -hain egoera negargarrian utzi zituzten-; eta beren senideei eta gertukoei tortura psikologikoa eginez, zulo bat egitea eta kare bizitan sartzea. Ez zuten Segundo Mareyrena egin. Hori baino gauza larriagorik ez da. Nik pentsatu behar dut bizi naizen herrian funtzionario publikoak ezin direla delitugileak izan, ezin dituztela halako krimenak egin.

Pertsonalki, gustura nago kasua argitzen parte hartu nuelako, pertsona horiek desagerrarazi zituztenean hasi berria nintzelako auzi lanetan eta ni egon ohi nintzen justizia jauregitik 500 metrora, Cumbre jauregian eduki zituztelako nik urte haietan ezagutu nituen hainbatek. Ez nau pozten, baina gustura nago beste hainbaten lanarekin batera gertatutakoa argitu ahal izan zelako. Balio historikoa du bere horretan. Borroka antiterroristan aritu zirenen heroikotasuna… ikusi dugu nola egin zituzten egindakoak.

Busotera senideekin ala bakarrik joan zinen?

Bakarrik. Hegazkinetik jaitsi nintzen, eta bi polizia nituen zain. Alacanteko hilerriko gorpu biltegira bidean, gorpuak aurkitutakoan atera zituzten zuri-beltzeko argazkiak erakutsi zizkidaten. Ez nuen baietz edo ezetz esateko adina informazio ikusi han. Hilerrira ailegatu ginenean, inor ez geneukan zain. Sartu ginen, bada, biltegira. Han hozkailu bat zegoen, hotzik gabe, armairu handi batean baleude bezala. Hozkailua ireki, eta bi hilkutxa zeuden. Ireki nituen, begiratu eta baietz, Lasa eta Zabala zirela esan nien. Bideo bat egin nuen -eskerrak-, eta argazkiak atera nituen.

Ni handik atera eta pare bat dei egin nituenean, dena hasi zen. Gordillo fiskalak hiru egunera deitu gintuen Espainiako Auzitegi Nazionalera. Hiru egun eman nituen txostena idazten. Ni eta Alacanteko polizia -Jesus Garcia- joan ginen. Paper guztiak eman nizkien, eta zur eta lur geratu ziren froga ukaezinak ikusi zituztelako.

Ze iritzi duzu epaiketari buruz?

Ni egon nintzen egunean ETBk ez zuen jarraitu saioa. Aitor Zabaleta hil zuten, badakit horregatik izan zela, baina uste dut egun hartan gauza garrantzitsuak esan zirela areto hartan: esparatrapu zatiak non zituzten itsatsiak, sudur zuloetan kotoia ba ote zeukaten, torturari buruzkoak…

Gainontzean, Julen Elgorriaga, Vaquero kapitaina eta Rodriguez Galindo ikusi nituen, eta lasai. Gertakariak frogatuta daude. Gure aldetik, ez dago zalantzarik. Nik ez dakit zergatik batzuei leporatzen zaien eta besteei ez.

Inor ez zuten zigortu torturengatik, hala ere.

Ez. Epaimahaiak ez zuelako nahi izan. Niri [Iñigo] Iruinek zehazki galdetu zidan: "Eta aizu, gorpuek esparatrapuekin eta gazekin egindako aposituak zeuzkaten, eta ahoa eta begiak tapatuta. Kotoia, merkromina, gazak, bendak, tiritak eta beste zeuzkaten. Zer gehiago nahi duzue? Nazioarteko epaimahai batean esango lizukete legez kanpoko atxiloketaren eta heriotzaren artean tortura gertatu dela". Epaimahaiak ez zuen hori jaso nahi izan. Estatu terrorismoa aipatu nahi izan ez zuen modu berean.

Auziaren sumarioan guardia zibil batek AT1 (Anti Terrorista 1) taldeko kideak jo zituen GALeko kide. Gerora, talde hori existitu zela ere ukatu egin zuten. Existitzen al zen?

Bai, noski. Nik badakit hala zela Antiguako Guardia Zibilaren komandantzian, atxilotuak bisitatzera joan eta pasilloetatik ibiltzen ginenean, ateak ikusten genituelako. Ate haietako batean Telecomunicaciones jartzen zuen, bestean AT1 eta beste batean AT2. Nik ez dut AT3rik gogoan, ez dakit existitu ote zen, baina erabat ziur nago beste biak bazeudela. Nik horiek errotulatuta ikusi nituen ateetan.

Asko ala gutxi falta zaigu GALen inguruko egiaren parte handi bat ezagutzeko?

Asko falta zaigu. Adibide batzuk ditugu hori egia dela dokumentatzeko, eta hortik aurrera… Zenbat pertsona atxilotu, galdekatu, jipoitu eta askatu dituzte hemen epaitegitik pasatu gabe? Eta nortzuek egin zituzten atxiloketa horiek? Nork bahitu zuen [1988ko azaroaren 4an] Hondarribiko zinegotzi Fermin Urtizberea? Nik libre geratu zen gauean bisitatu nuen, guardiako epailearekin. Nork egin zizkion erredurak enborrean, nork zeuzkan marrak?

Zoru etikoaz asko hitz egiten da orain. Non da GAL zoru horretan?

Hasteko, biktimei buruz hitz egiten badugu, badago nahasteko arrisku bat. Klase askotako biktimak daudela eta kontu egiteko ekidistantziari, hori esaten da. Eta kontua da ekidistante izan behar dugula erabat biktimekin. Biktimak biktima izatean berdintzen dira, ez aurrekarietan. Horixe ez direla berdinak, baina biktimak bihurtzen diren une berean berdintzen dira, guzti-guztiek eskubide berak dituztelako. Egia, justizia eta erreparazioa dira beren eskubideak. Eta horrek garamatza orain hainbeste aipatzen den kontakizunera. Kontakizuna kontakizun mordoaren batuketa izango da, ia inoiz ez da osatuko. Ez dago kontakizun bakarra, oroitzapen eta memoria bakarrak ez dauden era berean. Asko falta zaigu gauzak argitzeko. ETAren biktimei gertatutakoa, adibidez, argitu ahal izango da, informazio ofizial asko dagoelako. Zenbaitetan ez dira erabat argituko, baina ez da izango argitzeko ahaleginik ez delako egin. Goazen orain beste biktima batzuengana: halako ahaleginen zain daude. Zenbat eta geroago, okerrago. Nola argitu GALek-eta egindako gauza asko, adibidez, atestatu bakarra ere ez badago? Beraz, desberdintasun arraila sor daiteke batzuen eta besteen artean.

Ba al da ezer nik galdetu ez dizudana eta esan nahi zenukeena?

Horixe zen bisitatzen nituen atxilotu guztiei egin ohi nien azken galdera. Atxilotu horietako batek, behin, erantzun zidan: "Oraingoan ez didate ezer egin".

"Estatu terrorismoa da, gerra zikina da; funtzionario publikoak dira, diru publikoarekin, eta agintean zeuden ordezkari politikoak jakinaren gainean egonik".

"Lasa eta Zabala zirela ikustean pentsatu nuen eskandalu ederra sortuko zela; hara joan nintzenean ez nuen uste aurkituko nituenik".

"Gertakariak frogatuta daude; gure aldetik, ez dago zalantzarik; ez dakit zergatik batzuei leporatzen zaien eta besteei ez".