Txertatutako populazioaren % 70i buruz hitz egiten denean, sarritan ez dira kontuan hartzen 18 urtetik beherakoak. Kontuan hartu behar da, gainera, birusaren aldaera batzuek, dirudienez, txertoetatik ihes egiten dutela, eta ez dakigu immunitateak zenbat irauten duen. Gure mundu globalizatu honetan, txerto estalduran dauden desberdintasun handiak konpontzen ez diren bitartean, beti egongo da berragerraldiak gertatzeko arrisku larria.
BERRIAk asteartero jasotzen du Elhuyarrek Euskal Telebistaren Teknopolis saioan egiten duen bideoa. Aurreko bideoetan, gai hauek landu ditu:
Asintomatikoak
[youtube]https://youtu.be/H800ZdSJrLw[/youtube]
Berlinen 25.000 parte hartzaile baino gehiagorekin egindako ikerketa batek baieztatu du sintomarik gabeko pertsona bat ospitaleratutako gaixo bat bezain kutsagarria izan daitekeela. Azterketaren arabera, birus karga handia duten parte hartzaileen herenak baino gehiago asintomatikoak dira edo sintoma arinak besterik ez dituzte. Gainera, pertsona horien batez besteko adina 37 urtekoa da, adin talde oso aktiboa eta harreman pertsonal ugarikoa.
Animaliak
[youtube]https://youtu.be/JlQFmtzKRgc[/youtube]
Uste da SARS-CoV-2-aren jatorria saguzarrak direla, eta horietatik gizakiengana igaro zela, ezagutzen ez den tarteko beste animalia espezie baten bidez. Tarteko animalia ez ezagutzeak ez du esan nahi animaliei ez zaienik transmititzen; izan ere, ikusi dugu bisoi granjetan agerraldiak izan zirela. Azaldu dira kutsatutako animaliak zoo batzuetan ere, tigreak, lehoiak eta beste felido batzuk, baita etxeko maskotak ere, batez ere katuak.
Dosi bakarreko txertoak
[youtube]https://youtu.be/JW5RkGpLZec[/youtube]
Dosi bakarreko Janssen txertoa ematen hasi dira. Saiakuntza klinikoek frogatu dute dosi bakarra nahikoa dela infekzioen %67ren aurka babesteko. Astrazeneca eta Sputnik txertoak bezala, txertoa adenobirikoa da, hau da, koronabirusaren S proteina sortzeko behar den informazioa garraiatzen du.
Besarkadak
[youtube]https://youtu.be/UtC3fgYCJkM[/youtube]
Gauza gutxik ematen dute besarkada zintzo batek edo sentitutako laztan batek baino kontsolamendu handiagorik. Alabaina, laguntza fisiko eta emozionalaren beharrean gauden egoera honetan, saihestu beharrean gaude, gehien maite ditugunei birusa ez transmititzeko.
Koronabirusaren gakoak: ariketa fisikoa
[youtube]https://youtu.be/TnGup3AulbI[/youtube]
Azterketa batek frogatu du ariketa fisikoa egiteak COVID-19ren ondoriorik larrienen aurkako babes eraginkorra ematen duela.
Antigeno testak
[youtube]https://youtu.be/RA5cgMGZujA[/youtube]
Herrialde batzuetan antigeno testen erabilera bultzatzen ari dira autodiagnostikoak egiteko. Proba bizkorragoak eta merkeagoak dira, eta, aditu askoren iritziz, oso lagungarriak izango lirateke pandemiaren kateak ahalik eta azkarrena mozteko.
Hazkunde esponentziala
[youtube]https://youtu.be/ParOuFxjdvw[/youtube]
Izurriaren bilakaera ulertzeko funtsezko kontzeptua da hazkunde esponentziala, horrela hedatzen baita birusa. Hobeto ulertzeko, alderantzizko piramide batekin alderatzen dugu; piramide horretan, maila batetik bestera igotzean azalera bikoizten da. Beraz, jaitsi eta aurreko puntura iristeko, haren hedadura ere murriztu behar da.
COVAX
[youtube]https://youtu.be/yWa3gxCAQnE[/youtube]
COVAX txertoak berdintasunez eskuratzeko helburua duen egitasmo bat da, Osasunaren Mundu Erakundeak bultzatutakoa. Txertoak jaso dituen lehen herrialdea Ghana izan da. Helburua da 2021ean 2.000 milioi dosi banatzea ekonomikoki pobreenak diren 92 herrialdeetan.
Haurrak
[youtube]https://youtu.be/URtQS8B15z4[/youtube]
Koronabirusak eragindako infekzioaren ondorioak ez dira horren larriak haur eta gazteetan. Oraindik argi ez dagoena da transmisioan jokatzen duten papera. Dirudienez, adinaren araberakoa da, txikienek ez dute birusa adinekoek bezain erraz transmititzen. Ana Galarraga Elhuyarreko zientzia dibulgatzaileak azaldu du aste honetako bideoan.
AstraZeneca
[youtube]https://youtu.be/TFRvsg6q_B4[/youtube]
Europako Medikamentu Agentziak ondorioztatu duenez, ez dago txertoak gertaera tronbotikoak eragiten dituen ebidentziarik. Urtean, berez, 1000 pertsonatik batek gertaera tronbotiko bat izaten du. 5 milioi dosi eman ziren unean, 30 kasu eman ziren, estatistikoki zegokiona baino gutxiago.
Txertoen ondoren
[youtube]https://youtu.be/TFRvsg6q_B4[/youtube]
Ikusten ari gara lehen dositik txertoek gaixotasunaren alderdi larrienetatik babesten dutela eta transmisioa prebenitzen dutela, hau da, hein batean behintzat, esterilizatzaileak direla. Baieztatuz gero, errazagoa izango litzateke talde immunitatea lortzea. Horretarako, beharrezkoa da pertsonen %70 txertatuta egotea.
Gainazalak
[youtube]https://youtu.be/UR6CYiM0Qfw[/youtube]
Duela urtebete uste zen gaitza gainazalen eta objektuen bidez zabaltzen zela. Gaur egun, ordea, badakigu zabalkunderako bitarteko nagusia airea dela.
1918ko gripearekin alderatuz
[youtube]https://youtu.be/VpU4fFUBh5w[/youtube]
Gaur egungo egoerak askori ekartzen die gogora 1918ko gripea, baina benetan ba al du zerikusirik gaur egun gertatzen hari denak garai hartan jazo zenarekin? Horren harira, hainbat berdintasun eta desberdintasun aipatu ditu Ana Galarraga Elhuyarreko zientzia dibulgatzaileak.
Gaztaren eredua
[youtube]https://youtu.be/DEG1ck8motI[/youtube]
Koronabirusaren aurkako neurriak modu bisualean aurkezten dituen eredu bat da Suitzako gaztaren eredua. Zer zerikusi ote dute gaztak eta koronabirusak?
Adenobirus txertoak
[youtube]https://youtu.be/ebhf3EIe2iA[/youtube]
Europak onartu zituen lehenengo txertoak RNA mezularian oinarritutakoak izan ziren. Orain, adenobirusetan oinarritutakoak ere baimendu dituzte. Nola funtzionatzen dute?
Genero ikuspegia
[youtube]https://youtu.be/GCPIF-c9P-8[/youtube]
COVID-19ak sortutako krisiaren eraginak desberdinak dira gizonengan eta emakumeengan.
Non da gripea?
[youtube]https://youtu.be/Hmo1ace_I6E[/youtube]
Zergatik aurten ez dago griperik? Nola liteke COVID-19ari aurre egiteko hartu diren prebentzio neurriak egokiak izatea gripe kasurik ia ez egoteko aurten, eta, aldiz, ez izatea gai COVID-19a gerarazteko? Ikertzaileek arrazoi batzuk eman dituzte paradoxa hori ulertu ahal izateko.
RNA bidezko txertoak
[youtube]https://youtu.be/BQh20msojrE[/youtube]
Sendagaien Europako Agentziak onartu dituen lehenengo txertoak RNA bidezkoak dira. Zer esan nahi du horrek? Nola funtzionatzen dute? Eta zeintzuk dira beste txerto moten aldean dituzten abantailak eta desabantailak?
Mutazioak
[youtube]https://youtu.be/0k84RbZbzZ8[/youtube]
Koronabirusaren azken aldaerek kezka eragin dute gizartean. Mutazio hitzak beldurra ere eragiten dio askori. Baina zer dira mutazioak? Eta, zehazki, zer dakigu koronabirusaren mutazioei buruz?
Botiken efikazia, efektibitatea eta efizientzia
[YouTube]https://youtu.be/r1h4BVJ-tw0[/YouTube]
Botiken onura neurtzeko modu asko daude, eta bakoitzak bere terminoa dauka. Efikazia, efektibitatea eta efizientzia hitzak erabiltzen dira horretarako. Antzeko hitzak hirurak, baina bakoitzaren esanahia ez da bera.
Anosmia
[YouTube]https://youtu.be/ad9yPy0Aqv0[/YouTube]
COVID-19ak kutsatutakoen erdiek baino gehiagok galtzen du usaimena eta dastamena. Zer dela-eta gertatzen da koronabirusak eragindako anosmia? Zenbat irauten du?
Erruduntasuna
[YouTube]https://youtu.be/aqWOpCC91vA[/YouTube]
Osasun eta gizarte krisietan arrisku handia dago erruduntasun eta estigmatizazio fenomenoak sortzeko. Nola eragiten du horrek gaixotasunaren garapenean? COVID-19ak eragin al ditu sentimendu horiek? Zer pertsonaren artean? Komunikabide eta sare sozialek zer eragin dute?
Neurrien eraginkortasuna
[YouTube]https://youtu.be/-FhMfyHq4NU[/YouTube]
79 herrialdetan egindako ikerketa batek pandemiaren lehenengo olatuan ezarritako neurri ez -farmakologikoen eraginkortasuna neurtu du. Zeintzuk izan dira emaitzarik onenak ekarri dituzten neurriak?
Berrinfekzioak
[YouTube]https://youtu.be/hUistjs5kLM[/YouTube]
COVID-19a pasatu duen pertsona bat berriz infektatu al daiteke? Zenbat denbora irauten dute antigorputzek gure organismoan? Ez berrinfektatzeko adina defentsa sortzen al dituzte?
Txertoarekin errezeloa?
[youtube]https://youtu.be/Jg9mSy7rqRo[/youtube]
Txertoei buruzko albiste uholdea ikusirik, kaleratzen den lehena zein izango den jakitea baino gehiago, hura eraginkorra den baieztatzea lortu nahi da. Abiada bizian sortzen ari direnez, ordea, errezeloa sortu du haien segurtasunaren inguruan.
Gizarte baldintzatzaileak
[youtube]https://youtu.be/ytEWOMlKsxM[/youtube]
Pertsona bat nola hazi edo bizi den baldintzatzen duten ezaugarri sozialek eragin zuzena dute norbanakoen osasunean. Horri aurre egiteko, neurriak ezartzeko errealitate ezberdinak kontuan hartzea beharrezkoa da, horietako bakoitzak ez baitie guztiei berdin eragiten.
Talde immunitatea
[youtube]https://youtu.be/1ddgAmNHBvM[/youtube]
COVID-19ari aurre egiteko estrategien artean «zalapartarik handiena» sortu duena da talde immunitatea modu naturalean lortzea. Baina posible da hori aurrera eramatea? Galarragak gaiaren ingurukoak azaldu ditu.
Bakartzea
[youtube]https://youtu.be/Nw9DUX8pqLc[/youtube]
Koronabirusak kutsaturikoari bere burua bakartzeko eskatzen diote. Bakartzea zer den, nola eragiten duen eta noiz erabili behar den azaldu du Ana Galarraga dibulgatzaileak. Gainera, bakarraldia ondo egiteko gomendio batzuk eman ditu atal honetan.
Aerosolak
[youtube]https://youtu.be/Q6FqZSW7n_o[/youtube]
Izurriaren hasieratik, zientzialariek ikusi dute COVID-19 gaitza eragiten duen birusa tanta txikien bidez transmititzen dela. Kutsaturiko norbaiten ahotik edo sudurretik, ur tanta txikietan kanporatzen da, eta airean bidaiatzen du, beharbada beste norbait kutsatzeraino. Aerosolak esaten diete tanta txiki horiei, eta Ana Galarragak azaldu du nola sortzen diren, nola mugitzen diren, eta zer egin daitekeen horiez ez kutsatzeko.
Test berriak
[youtube]https://youtu.be/XJy2ukJWiwQ[/youtube]
Koronabirusa detektatzeko probak oinarrizkoak dira izurria kontrolatzeko eta prebentziorako. Zer proba dauden eta nolakoak diren azaldu du Galarragak. PCRak dira gehien hedatuak eta fidagarrienak, baina garestiak ere badira. Antigorputz testak ere badaude, eta antigenoenak zabaltzen ari dira.
Sindemia
[youtube]https://youtu.be/cqGiD-HkZQs[/youtube]
The Lancet aldizkari mediko ospetsuaren arabera, dugun egoera hau ez da pandemia bat, sindemia bat baizik. Alegia, krisi ezberdinen batura. Izan ere, COVID-19ak ez du osasun krisi bat bakarrik ekarri, agerian utzi ditu aurretik genituen beste hainbat krisi; esaterako, ingurumen edo eta gizarte krisiak. Ana Galarraga Elhuyarreko zientzia dibulgatzaileak eman dizkigu azalpenak.
Txertoaren itxaropena
[youtube]https://youtu.be/rp9DJg6anNs[/youtube]
COVID-19aren aurkako txertoari buruz galdera asko dago. Izango al da benetan txertorik? Eta zer garapen puntutan dago etorriko den hori? Nolakoa izango da? Zer mugarri edo fase gainditu behar ditu? Galdera horiei erantzun die Galarragak.
COVID-19 iraunkorra
[youtube]https://youtu.be/BQMNyLv9YcY[/youtube]
«COVID-19a gaixotasun berria denez, alderdi asko oraindik ezezagunak dira edo denborarekin doaz ikusten eta ikasten», dio Galarragak. Horretan, birusaren iraunkortasuna izan du hizpide, zenbait gaixok denbora luzea igarota ere sintomak baitituzte. Herbehereetako ikerketa bateko datuen bidez funtsatu du birusaren iraunkortasunaren azalpena Galarragak. «Hori dela eta, gero eta ikerketa talde gehiago daude munduan gai hori aztertzen».
COVID-19aren izurria argitzen
Oraingo hau ez da BERRIAk Elhuyarrekin egiten duen halako lehen elkarlana. Apirileko lehen egunetan, osasun krisi betean, koronabirusaz gehiago jakiteko, Elhuyarren bederatzi bideo argitaratu zituen BERRIAk sarean. Orduko horietan ere Galarraga izan zen aurkezlea. Elhuyarrek azaldu zuenez, «euskarazko informazio irizpidedun eta kalitatezkoa ematea ezinbestekoa» da.
[youtube]https://youtu.be/t2ko52tt36U[/youtube]
Irailaren 26an hasi zen ETBren zientzia saioaren denboraldi berria. 23. denboraldia du Teknopolis-ek, eta larunbatetan 13:30ean ikusi ahal izango da ETB1en.
