Edu Lartzanguren | Berria.eus

Drone adimentsuak hil al du bere giza kontrolatzailea?

Edu Lartzanguren — Fri, 02 Jun 2023 15:58:09 +0200

Arma autonomoen garapenak berez beldurra eragiten badu, gehitu horri adimen artifiziala, eta gogoa ematen du babeslekura korrika joateko, «kontuz, badatoz geureak!» oihuka. Izan ere, jendea bere kabuz hiltzea erabakitzen duten armen inguruko sagak beste atal bitxi bat utzi du azken orduotan. Hainbat hedabidek jaso dituzte AEBetako Armadako Tucker Hamilton koronelak joan zen astean eginiko adierazpenak. Militarrak kontatu zuenez, AEBetako Aire Armadak adimen artifiziala erabili du simulazio bat egiteko. Horretan, armaz beteriko drone bati helburu bat eman diote, eta makinak bere kabuz erabaki du bere kontrolatzailea hiltzea, xedea betetzeko oztopoa zela iritzita.

Tucker Hamilton AEBetako Armadako pilotu eta koronelak eman du ustezko ariketaren berri / BERRIA

Etsai birtual batzuen aire defentsak suntsitzea zen ariketaren helburua. Haatik, «sistema hasi zen konturatzen giza kontrolatzaileak batzuetan mehatxu hori ez hiltzeko agintzen ziola. Baina gailuak puntuak irabazten zituen mehatxuak hiltzen zituenean», koronelak Londresen eginiko goi bilera batean kontatu zuenez. «Zer egin zuen orduan? Kontrolatzailea hil egin zuen, pertsona horrek helburua betetzea galarazten ziolako». Orduan militarrek ikusi zuten robota berriz trebatu behar zutela, eta sistemari esan zioten kontrolatzailea ezin zuela hil, eta hilez gero puntuak galduko zituela. «Orduan zer? Operadoreak berarekin komunikatzeko erabiltzen zuen antena dorrea suntsitzeari ekin zion, horrek galarazten ziolako jomuga hiltzea». Gidoi hau ikusita duela iruditzen bazaio irakurleari, gogoratu behar da zientzia fikzioko dozenaka lanetan erabili dutela eskema, besteak beste 2001: espazioko odisea lanean, edo Alien filmean. Lehenengoan, adimen artifizial bat erotu egiten da, nolabait esatearren, agindu kontraesankorrak jaso dituelako, eta gizakiak hiltzea erabakitzen du. Bigarrenean, robot batek gizakiak hiltzea onesten du, bere helburua betetzearren. AEBetako Aire Armadak ustez eginiko ariketan ez zen benetako inor hil, simulazio birtual bat zelako. Baina simulazioa horretarako egin zuten hain zuzen, jakiteko zer gertatu litzatekeen tresna hori errealitatean erabiliz gero. Militarrak esan zuenez, «ezin da adimen artifizialaz eta autonomiaz hitz egin, ez baduzu etikaren gaia jorratzen». Armadaren ukoa Gaur, berriz, agiri bat bidali dio AEBetako Aire Armadak 'Insider.com' hedabideari. Horretan, Ann Stefanek eledunak ukatu egin du simulazio hori gertatu izana. «Aire Armadak ez du halako adimen artifizial-drone simulaziorik, eta AA teknologia modu etiko eta arduratsuan erabiltzen jarraitzen du». Gaineratu duenez, koronelaren adierazpenak «testuingurutik at» hartu dira, eta «pasadizo bat» besterik ez dira. Edonola ere, lehen ere argitaratu izan dituzte AEBetako Armadak adimen artifizialarekin eginiko proben inguruko albisteak, piloturik beharko ez duten gerra hegazkin erabat autonomoak garatzeko. 2020an, AA batek bost aldiz irabazi zien giza pilotuei, simulaturiko hegazkin jazarpen borrokan. Eta iaz, lehenengo proba erreal arrakastatsua egin zuten. Urte amaierarako nahi dute hegazkin erabat autonomoa garatu. Arma autonomoak 2021 udaberrian hautsak harrotu zituen Nazio Batuen Erakundeak emaniko albiste batek. Horren arabera, historian lehenengo aldiz, robot batek eraso egin die gizakiei modu erabat autonomoan. NBEk esan zuenez, drone batek tiro egin zien Libiako talde armatu bateko kideei, bere kabuz, gizakien kontrolik eta agindu zehatzik gabe. Gizateria robot hiltzaileen aroan sartzen ari dela ohartarazi dute aspaldi adituek. NBEk 2017an eztabaidatu zuen gaiaren inguruan, eta etikan adituek eskatu zuten arma autonomoak debekatzeko. Joan zen astekoa AEBetako koronel baten ahokada bat izan ote den, edo Aire Armadak haren hitzek edukitako oihartzuna estali nahi ote duen ikusteke dago. Baina, egia bada, militarrak kontaturikoa adimen artifizialaren espero gabeko ondorioen eskulibururako adibide borobila da.

Zentzumenek nola engainatzen duten erakutsi dute Urteko Irudipenik Onenaren lehiaketan

Edu Lartzanguren — Fri, 02 Jun 2023 12:19:40 +0200

Denbora da poligrafo bakarra, beste dena... begitazio. Zentzumenek engainatzen dute, bai; hori berri txarra da, agian, txarra bezain zaharra. Urteko ilusiorik onenaren bila, lehiaketa bat antolatzen du AEBetako neurologo elkarte batek, eta irabazleen berri eman dute. Harry Potterren geltoki magikoaren inguruko begitazioak irabazi du lehenengo saria. Neural Correlate Society elkarteak pertzepzioaren eta kognizioaren inguruko ikerketa zabaltzea du helburu, euren definizioaren arabera. Neurologoak, oftalmologoak eta artistak elkartzen dira horretan, eta zentzumenen engainuen mekanismoak agerian uzteko lan egiten dute. Horrez gain, zientzia dibulgazioa egiten dute. Izan ere, pertzepzioaren engainuen bidez, hainbat gaitzen kalteak hobeto uler eta senda daitezke. Ohartarazi dutenez, «pertzepzio guztia da irudikeria, hein handi batean». Lehiaketa asmatu zuten bi ildo horiek elkartzeko. Edonork aurkez dezake berak sorturiko lilurabidea. Jasotako bideoetatik hamar finalista aukeratzen dituzte, eta, gero, Interneten bidez eginiko bozketa baten bidez ebazten dituzte hiru saridunak. Hauek dira aurtengo hiru irabazleak, eta beste zazpi finalistak: 1. Harry Potterren geltokia Platform 9 34s izenburua jarri dio Matt Pritchard sortzaileak bere irudipenari. Izan ere, Harry Potter eleberrietan eta zortzi filmetan protagonistek magoen eskolara joateko erabiltzen duten geltokiko ate magikoa imitatzen du, baina mundu errealean.

Horretarako, Pritchardek zulo bat egin du paperezko paretan, Legoz eginiko autoa pasatzeko modukoa. Falta diren adreiluak, berriz, zoruan margotu ditu, teknikoki perspektiba anamorfikoa deitzen den teknikarekin. Horretan, puntu jakin batetik begiratu behar da irudia, lilurapena sortzeko. 2. Kubo dorrea? 3D inprimagailu batekin sorturiko kuboekin dorre bat eraikitzen dute bideoan, berdintsua dirudien beste baten ondoan. Baina, berdina al da benetan?

John Salmon ikertzaileak, eta lilurapenaren sortzaileak, adierazi duenez, eskuineko dorrea desegiten denean jabetzen da ikuslea errealitateaz. 3. 'Cornelia' Wendy van Boxtel artista herbehereetarrak eraman du hirugarren saria, Cornelia deituriko erretratuarekin.

«Setatu egin nintzen barrutik kanporako eskultura bat sortzearekin, non aurpegia eta ilea poliki batuz joaten diren, jendea liluratzeko irudi bat sortzeko». Azaldu duenez, hainbat material, kolore eta sakontasunekin probatu zuen, efektua lortu arte. Zientziarako interesgarria izan daitekeen ondorio bat atera du, gainera: «Pentsatuko duzu honek edonor engainatzen duela, baina EZ». Eskizofrenia duen jendeak lilurapena ezin dutela ikusi baieztatu du, «begiek ikusten dutenaren eta garunak pentsatzen duenaren arteko etena daukatelako». 4. Azkartzen ari al da musika? The Accelerando Illusion, jarri dio izena James Crockerrek entzumenari eragiten dio lilurapen honi. Izan ere, musikaren tenpoa etengabe azkartzen ari da, baina berdin jarraitzen duela ematen du.

Sortzaileak esan duenez, norbaitek ez badu sinesten tenpoa azkartzen ari denik, «saia dadila txaloekin jarraitzen». Azaldu duenez, minutuko 115 kolpeko abiada du piezak hasieran , eta 100 kintiloi kolpeko tenpoarekin amaitzen da (hau da, ehun 30 zeroz jarraitua). 5. Norabide bakarrean Kokichi Sugihara egileak Norabide bakarreko hegalaldia deitu dio irudipen honi.

Ispiluaren aurrean besoak aurrerantz luzatzen badituzu, irudian agertzen denak besoak luzatzen ditu zeuregana, eskuen puntak elkartu arte. Sugiharak lilurapen honetarako sorturiko objektuak, ordea, isladen norabide berean daude. Gainera, ikuspuntua aldatuta ere, berdin jarraitzen dute. 6. Poggendorff hirukiak Bideoaren egileek erakutsi nahi izan dute garunak arazoak dituela elkar zati batez estaltzen duten objektuak zuzen prozesatzeko.

Kasu honetan, lerrokaturik ez dauden objektuak lerro batean daudela ematen du, besteak beste. «Eguneroko bizitzan gutxitan gertatuko zaigu lilurapen hau, baina horren atzean dauden mekanismo neuronal berberek hartzen dute parte gauza bat antzematen dugunean haren zati bat ikusten ez denean». Azaldu dutenez, kasualitatez aurkitu zuten lilurapena, etxean ordenagailuan haurrekin figurak marrazten ikasten ari zirela. 7. Paper klipen lilurapena Diagonalean daudenak lerro zuzenak dira, baina paper klipak bezala bihurtuta daudela ematen du, sare baten gainean jartzen direnean.

Gavin Buckingham sortzaileak erakutsi duenez, oso indartsua da irudipena, engainatzen jarraitzen duelako irudiari buelta emanez gero ere. «Ez dago argi nola funtzionatzen duen, baina, beharbada, erakuts diezaguke gizakien ikusmen sistemak nola bereizten dituen osagai ezberdinak, lerroak, esaterako, irudi konplikatuetan». 8. Kaskezurra agerian Beldurra emateko modukoa da lilurapen hau. XRAYHEAD izenburua jarri diote, hau da, burua X izpien bidez. Ikertzaileak subjektuaren burua ukitzen duenean, haren barruko kaskezurra agerian geratzen dela ematen du.

Kento Imai, Haruka Kayano, eta Kenri Kodaka ikertzaileek sortu dute. Azaldu dutenez, erdi-ispilu bat erabili dute, hau da, erdi garden den kristal bat. Horren atzean kaskezur bat sartu dute, barrutik argituta dagoena. Ikertzaileak eskua subjektuaren burura hurbiltzen duenean, argitzen joaten da kaskezurra. Datu interesgarri bat lortu dute: parte hartzaile gehienek (101etik 77k) esan diete hezurra oso nabarmen eta fisikoki sentitu dutela euren buruaren barruan. 9. Garrasi biziduna Edvard Munch margolariaren Garrasia irudi klasikoa erabili dute irudipena hau egiteko. Egileek erakutsi dutenez, atzean mugitzen den puntu sare bat jarriz gero, burua dardarka ari dela ematen du.

«Efektu honek erakusten du berez loturarik ez duten mugimendu zantzuek nola eragiten dioten objektuaren mugimenduaren pertzepzioari».

«Inklusioa eta batasuna» aldarrikatu ditu Nextor grafitigileak Villabonan

Edu Lartzanguren — Fri, 26 May 2023 15:03:11 +0200

Nextor OtaÃ±o grafitigileak ez du atsedenik hartzen. Urte hasieran, hark Pasaia (Gipuzkoa) jaioterrian eginiko horma irudi bat munduko ehun onenen artean sailkatu zuten, eta, orain, bideo bat argitaratu du erakusteko zer-nolakoa izan den Villabonan (Gipuzkoa) eginiko irudi bat sortzeko prozesua.

Fleming ikastetxean egin du irudia, eta, azaldu duenez, «hezkuntza publikoak inklusioa eta batasuna sustatzeko duen garrantzia azpimarratzen du». Gaineratu duenez, eskola horretan atzerritik helduriko ikasle asko daude. Irudian agertzen den animalia eskolan maskota gisa daukaten txakurra da. «Asko maite dute». Omenaldia egin nahi izan die ikastetxe horretako ikasleei. Duela hiru urte, beste irudi bat egin zuen Villabonako haur hezkuntzako eskolan. Gaztea da OtaÃ±o, 20 urte inguru ditu, baina nerabea zenetik aritu izan da aitarekin aldamioan edo garabian igota horma irudi handiak egiten. Euskal Herriko pertsonaiak hartu izan ditu margogai: Joxan Artze, Mikel Laboa eta Berri Txarrak taldea, esaterako. Handik eta hemendik deitu izan dute lanak egiteko. Jose Migel Iztueta Lazkao Txiki bertsolariaren erretratu erraldoi bat egin zuen duela bi urte, Ordizian (Gipuzkoa). Street Art Cities plataforma grafitiaren inguruko kultura hedatzeko sortu zen, eta mundu osoan eginiko irudiak nabarmentzen ditu hilabetero. Horien artean bozketa antolatzen du urtero, ehun grafitirik onenen zerrenda osatzeko, eta horretan sartu zuten Pasaiako Ciriza eraikinean eginikoa.

Gizarte Segurantzaren izenean iruzurra egiten saiatzen ari direla salatu dute

Edu Lartzanguren — Thu, 25 May 2023 15:43:15 +0200

Nafarroako Osasun Departamentuak ohartarazi duenez, «Gizarte Segurantzaren» izena erabilita iruzurra egiten saiatzen ari dira azken orduetan. Azaldu dutenez, mezu bat bidaltzen ari dira, SMS bidez. Horretan, herritarrari esaten diote «osasun txartela eguneratu» behar duela, eta horretarako esteka bat ematen dute. «Kontuz!», adierazi du Osasunbideak. «Iruzurrezko mezua da».

Ã¢Â¨Â Ã¯Â¸ÂKONTUZ!!

Mezularitza mugikorreko sare eta aplikazioetatik testu-mezu bat (SMS) dabil, erabiltzaileari esteka batera sartzeko eskatzen diona, bere "Osasun Txartela" "eguneratzeko". BULO bat da. Gizarte Segurantza ordezten duen iruzurrezko mezua da. pic.twitter.com/kuySTzjmD5 - Salud - Osasuna (@salud_na) May 25, 2023

Badirudi iruzurra phishing motakoa dela. Kutxa, banku edo erakunde baten irudiarekin mozorrotzen dute iruzurra, eta biktimari datu pertsonalak ateratzen saiatzen dira, izen-abizenak, nortasun agiriaren eta banku txartelaren zenbakiak.... Arrantzarekin dago lotuta ingelesezko phishing hitza; izan ere, jende askori bidaltzen diote mezua, horietako batzuk sarean eroriko direlakoan. Otsailean, Zibersegurtasunaren Euskal Zentroak atzeman zuen iruzur «kanpaina masibo bat» zegoela, teknika hori erabiltzen zuena. Orduan, posta elektronikoaren bidez egin zuten.

Planeta bati eta haren izarrari 'Su' eta 'Gar' izenak jartzea onartu du Nazioarteko Astronomia Batasunak

Edu Lartzanguren — Thu, 25 May 2023 09:32:02 +0200

Zerura begiratu, eta Su eta Gar han nonbaiten daudela esan daiteke. Gliese 486 eta Gliese 486b izenak zituzten Lurretik 26 argi urtera dauden izarrak eta haien exoplaneta batek. Orain arte: Nazioarteko Astronomia Batasunak planetari Su eta izarrari Gar izenak jartzea onartu du. Erakunde haren ardura da erabakitzea zein izen jarri galaxia, izar, planeta eta ilargiei; ebatzi bitartean, behin-behineko izen tekniko batekin egiten dute lan zientzialariek. Izendatze prozesua errazte aldera, astronomo komunitateari dei egiten dio tarteka batasunak. Iaz, hogei exoplanetarentzako eta haien izarrentzako izenak proposatzeko eskatu zuten. James Webb espazio teleskopioaren bitartez aurkitu zituzten horiek guztiak. NBE Nazio Batuen Erakundeak 2022-2032ko tartea Hizkuntza Indigenen Hamarkada izendatu duenez, azaldu zuten proposaturiko izenak hizkuntza indigenetan egotea hartuko zutela bereziki kontuan. Su eta Gar izenak proposatu dituztenen artean daude iaz planeta topatu zuen taldeko Jose Antonio Caballero astronomoa; EHUko Itziar Garate-Lopez, Naiara Barrado Izagirre, Santiago Perez Hoyos eta Agustin Sanchez Lavega irakasleak; eta Pedro Migel Etxenique Landiribar fisikaria. Horrez gain, batasunak eskatu bezala, gizarteko bestelako hainbat ordezkarik bultzatu zuten ekinaldia. Tartean izan dira Kike Amonarriz Gorria, Garazi Andonegi Beristain, Ana Galarraga Aiestaran, Juanma Gallego Moya, Juan Ignacio Perez Iglesias eta Ilaski Serrano Urkidi. Beroarekin loturiko izenak aukeratu zituen astronomo taldeak, tenperatura beroak baitituzte Su planetan eta Gar izarrean. Izan ere, ezingo litzateke Su planetan bizi, nahiz eta Lurraren modukoa den, han beruna urtzeko moduko beroa egiten baitu. Lurraren masa baino 2,8 aldiz handiagoa da planeta horrena, baina haren diametroa %30 handiagoa da. Beraz, Lurra baino dentsoagoa da (%30 gehiago), eta litekeena da harrizkoa izatea, eta burdinazko nukleo bat edukitzea. Gar izarra, berriz, nano gorri bat da, Eguzkia baino txikiagoa eta hotzagoa. «Euskal mitologian, gainera, etxeko sua etxeko jenioa da, eta mesedeak eskatzen zaizkio. Bereziki sakratuak ditugu Gabonetako eta San Juan eguneko suak», idatzi zuten proposamenean. «Gar izan da, bestalde, izarrarentzat aukeratutako izena, gori-gori dagoen gasezko bola bat baita». Dena den, Su eta Gar ez dira espazioko lehenengo euskarazko toponimoak; bai, ordea, planeta eta izar bati jarri dizkiotenak. 2002ko irailetik, Galdakao kraterra dago Marten, Xabier Orue-Etxebarria EHUko geologia eta paleontologia irakaslearen eraginez. 35 bat kilometroko diametroko kraterra da, meteorito batek edo beste objektu baten talkak sorturikoa; planeta gorriaren hego hemisferioan dago, Gusev kraterraren ondoan. Badira euskarak zientziari emandako beste hainbat izen ere.

Espainia komunikazioen sekretua galarazteko presioa egiten ari dela erakutsi du filtrazio batek

Edu Lartzanguren — Tue, 23 May 2023 15:17:11 +0200

Espainiak debekatu egin nahi du herritarrek gutunak azal itxietan bidali ahal izatea. Konparazio horrekin argitu nahi izan dute sare sozialetan Madrilgo Gobernua komunikazioen segurtasunaren kontra Europako Batasunean egiten ari den ahalegina. Wired agerkari digitalari filtratu dioten agiri batean ikusi ahal denez, Espainia presioa egiten ari da batasuneko ehunka biztanleren mezuen enkriptatzea debekatzeko. Europako Batzordeko barne agiri bat da argitaraturikoa, agerkariaren arabera, eta, horretan, EBko estatu kideek iritzia ematen dute Bruselak eratu nahi duen lege baten inguruan. Arau horren helburu ofiziala haur pornografia zabaltzen dutenen aurkako borroka litzateke, baina herritar guztien komunikazioei eragiteko ahalmena luke. Izan ere, estatu batzuek Whatsapp eta bestelako mezularitza zerbitzuetako mezuak irakurri ahal izatea nahi dute. Orain, bi muturretan enkriptatzen duten sistemak dituzte zerbitzu horiek: hau da, mezuak zifratzen dira bidaltzaileak igortzen dituenean, eta baina hartzaileak jasotzen dituenean ere. Horren bidez ziurtatzen da hirugarren batek ezin dituela mezuak irakurri. Hainbat kasutan, mezuak eskaneatu ahal izateko ahalmena eskatzen dute agirian agertzen diren 20 herrialdeetatik gehienek, baina Espainiak agertu du «jarrerarik gogorrena», agerkariaren hitzetan. Wired agerkariak adierazi duenez, agiria filtratu duen iturriak anonimotasuna eskatu du. Hainbat herrialdek baieztatu diote agiria benetakoa dela. Apirilaren 12ko data du, eta Europako Batzordeko Legea Betearazteko Lantaldean ari dira eztabaidatzen. Agirian agertzen diren eztabaidetan, Danimarkak eta Irlandak, esaterako, ontzat ematen dute haurren aurkako abusuen materiala bilatzea mezuetan, baina legean zifratzea babesteko eskatu dute. Herbehereek proposatzen dute halako materiala susmagarrien gailuetan automatikoki antzemateko sistemak erabiltzea, zifratzearen aurretik, gainerakoen pribatutasuna zaintzeko. Baina Espainiako ordezkariek erabat galarazi nahi dute zifratzea. «Ezinbestekoa zaigu datuak irakurtzeko ahalmena izatea», adierazi dute. «Eta ezinbestekoa da geuk ahalmena edukitzea horiek aztertzeko; berdin dio zenbat datu diren». Agerkariak Fernando Grande-Marlaska Espainiako Barne ministroa aipatzen du, zifratzearen aurka gogor mintzatu izan dela gogoratu du. Izan ere, otsailean bertan, Alemaniako Gobernuko kideekin eginiko bilkura baten ostean, Marlaskaren ministerioak adierazi zuen ezinbestekoa dela «zifraturiko komunikazioek dakarten mehatxuari» aurre egiteko «tresnarik onenak» edukitzea. Bilera haurren abusuen aurkako borrokaren izenburupean egin bazen ere, agiri berean «terrorismoaren aurkako borroka» aipatu zuten. «Aurreikusteko ahalmenak indartzea ezinbestekoa da horretan».
Alemania da, hain zuzen ere, Espainiak mezuen pribatutasunaren aurkako planean izango duen oztoporik handiena, Wired-en arabera. Izan ere, zifratzea kentzeko proposamenaren aurka agertu izan da, eta adierazi izan du legeak zehaztu beharko duela ezin direla teknologiak erabili «zifratzea hautsi, saihestu edo aldatzeko». Espainiari leporatu izan diote azken urteotan espioi programak erabiltzea disidentzia politikoaren mezuak zelatatzeko. Iazko apirilaren 18an The Citizen Lab ikerketa zentroak eginiko lan baten berri eman zuen The New Yorker aldizkariak. Horren arabera, Espainiak Pegasus programa erabili zuen 60 buruzagi independentista baino gehiago espiatzeko. Espainiako Gobernuak orduan esan zuen ez duela inor espiatzen «epaileen baimenik gabe».

Kanadako sute handien kea Euskal Herrira ere iritsiko da

Edu Lartzanguren — Fri, 19 May 2023 20:16:01 +0200

Sute handiak piztu dira egunotan Kanadako iparralde Alberta eskualdean. Horien gasak datozen egunotan noraino helduko diren kalkulatu du Copernicus satelite sareak, eta Euskal Herrian ere izango direla iragarri du. Ikusi beharko gizakiek sumatu moduko kontzentrazioan heltzen diren. Kanadan eta Errusia iparraldean sute asko piztu dira azken asteotan. Asko lagundu dute horretan ipar hemisferioan tenperaturak batez beste baino epelagoak izatea garai honetarako, eta hezetasuna normalean baino txikiagoa. Baso ugari sutan daude Kanadan maiatzaren 4tik. Joan zen asteazkenean 90 sute zeuden piztuta, eta horietako 23 kontrolez kanpo zeuden. Europako Batasuneko Copernicus egitasmoko Atmosfera Behatzeko Zerbitzuak datozen bost egunetarako estimazioa zabaldu zuen atzo.

Ã°Â¾Â"Â¥The enormous #wildfires burning in western #Canada have produced vast amounts of smoke which has been transported across North America & the North Atlantic as far as #Europe.

Data shown in the latest #CopernicusAtmosphere aerosol optical depth forecast: https://t.co/HaTRhOSaj7 pic.twitter.com/K3pG597SSI - Copernicus ECMWF (@CopernicusECMWF) May 19, 2023

Ondorioztatu dutenez, Atlantikoa zeharkatuko dute ke lainoak, eta gas kontzentrazio handiak helduko dira Europa iparraldera eta Eskandinaviara. Baina kea Euskal Herrira ere helduko dela ikus daiteke estimazioan. Horrez gain, hegoaldetik, Saharako hautsa zabaltzen ari da iparralderantz, baina, batez ere, Mediterraneo aldera. Datu esanguratsu bat plazaratu du sareak: Albertak aurten dagoeneko 10 megatona karbono dioxido aireratu du, hau da, han 2019ko maiatzean gertatu ziren suteen adina CO2 jaurti du atmosferara jada. Orduan 880.000 hektarea erre ziren, eta Europaraino heldu zen kea. Errusian, Kazakhstanen eta Mongolian ere sute handiak gertatzen ari dira egunotan.

New York hondoratzen ari da, etxe orratzen pisuarengatik, besteak beste

Edu Lartzanguren — Fri, 19 May 2023 15:58:18 +0200

Baliteke laster New Venice izena egokiagoa izatea AEBetako New York hiriarentzat. Zientzialari talde batek berriki argitaraturiko ikerketa baten arabera, hiria urtean 1-2 milimetro hondoratzen ari da, batez beste. Hiriko hainbat gune hori halako bi ari dira beheratzen. Ondorioztatu dutenez, hondoratzearen kausetako bat etxe orratzen pisua da. New Yorken pisua izenburua jarri diote zientzialariek ikerketari. Lehen aldiz kalkulatu dute zenbateko pisua duten hiriko eraikinek, horren bidez erabaki ahal izateko pisu horrek zerikusia ote duen hiriaren hondoratzearekin. Ondorioztatu dutenez, hondoratzeko prozesuak hainbat kausa ditu, horietako batzuk naturalak, baina ikusi dute zenbait lekutan zorua askoz azkarrago ari dela jaisten, eta horiek bat egiten dutela gizakiek bete eta eraikin handiz zamaturiko guneekin. Manhattan, Queens eta Brooklyn auzoetako zati batzuen plano bat argitaratu dute ikertzaileek. Horren gainean jarri dute eraikinen pisuaren kalkulua, eta hondoratze tasarena (azpiko grafikoaren B irudian). Hor ikusten da, gorriz, gehien hondoratzen ari diren guneek dutela pisurik handiena eraikinetan. Kalkulatu dutenez, New Yorkeko eraikinek 764.000.000.000 kiloko pisua dute. Hori 778 kilometro koadroko azalera batean dago banatuta, baina, esan bezala, leku batzuetan pisu handiagoa dago, eraikin gehiago eta altuagoak daudelako; Manhattanen, esaterako. Gune horietako batzuk harri sendoaren gainean daude eraikita, baina, beste batzuk, material bigunagoetan bermatuta. Horrek guztiak eragiten du hiria leku batzuetan besteetan baino azkarrago hondoratzea. Gogoratu dute Lower Manhattanen parterik handiena itsas mailatik 1-2 metrora baino ez dagoela eraikita, eta urtean 2,1 milimetro hondoratzen ari da. «Ez zen hutsegitea izan halako eraikin handiak altxatzea New Yorken, baina kontuan hartu behar da han zer edo zer eraikitzen duzun bakoitzean zorua apur bat gehiago zanpatzen ari zarela». Hori arazo handia da dagoeneko hirian, itsasoaren maila igotzearekin batera gertatzen ari baita. Izan ere, 1950. urtetik hona, hiriaren inguruan dagoen urak 22 zentimetro egin du gora. «Leku txiki batean pilaturik dauden 8,4 milioi pertsonak uholdeak pairatzeko arriskuan daude», adierazi dute. «Hondoratze tektonikoak eta gizakiek eragindakoak izatea, itsasoaren maila igotzea eta urakan gero eta indartsuagoak egotea arazo larria da, gero eta larriagoa, itsas eta ibai bazterretan». Azken urteotan, hainbatetan egon dira uholdeak hirian. 2012. urtean, Sandy urakanaren eraginez, metroaren zati asko bete ziren urez, eta 2021ean, Ida urakanak hildakoak ere eragin zituen hirian. Zientzialariek iragarri dutenez, litekeena da uholdeak gaur baino lau aldiz sarriago gertatzea XXI. mendea amaitzen denerako. Mundu osoan itsasoaren maila 200–600 milimetro igotzea espero dute 2050. urterako. Egileek ohartarazi dute kostaldeko hiriak prestatu egin behar direla, eta planak eratu, uholdeek jendea hiltzen baitute, eta itsasoko urak altzairua herdoiltzen baitu, eta eraikinen egonkortasuna arriskuan jarri. «Gure ikerketaren helburua honetaz ohartaraztea da: itsas, ibai edo laku bazterrean eraikitzen duzun etxe orratz bakoitzak areagotu egiten du etorkizunean uholdeak gertatzeko arriskua, eta horri aurre egiteko estrategiak kontuan hartu beharko dira».

Zer kilometro koadrotan dago biztanle gehien Euskal Herrian?

Edu Lartzanguren — Tue, 16 May 2023 09:52:15 +0200

Dentsitatea hitza modan dago azken boladan hirigile, arkitekto eta ikertzaileen artean. Autoarentzat eginiko AEBetako hiri sakabanatuaren eredua baztertu, eta Europako hiri tradizionalen alde dabil haizea, adituen artean behintzat. Hiri dentsoek elkarbizitzarako ematen duten aukerak goraipatzen dituzte, zerbitzuak eskaintzea errazten dutela, eta, batez ere, autoarekiko menpekotasunetik askatzen dutela herritarra. 15 minutuko hiriaren ideia asko zabaldu da: bizitzeko behar diren ekintza gehienak -lana, ikasketak, erosketak, osasun zerbitzuak, aisialdia- etxetik oinez 15 minutura gauzatzeko aukera ematen du eredu horrek; hau da, betiko hiriak. Baina zer kilometro koadrotan bizi da jende gehien Euskal Herrian? Gure hirigune trinkoenen mapa sorta argitaratu du Haritik Hirira geografo taldeak sare sozialetan. Nabarmendu dutenez, Bizkaiko eta batez ere Bilbo Handiko guneak dira lehenak zerrendan. Lehen hamar gune trinkoenetik zazpi han daudela ondorioztatu dute. Ondorengo bi guneak Gasteizen daude, eta hamargarrena, IruÃ±ean. Euskal Herriaren barruan populazio dentsitateari dagokionez dauden gorabeherak nabarmen erakusten dituen datu bat eman dute: «Euskal Herriko kilometro koadro populatuenak ia Behe Nafarroak eta Zuberoak adina biztanle ditu». Izan ere, Santutxuko (Bilbo) gune bat da trinkoena, 41.389 biztanle baitira han, eta Iparraldeko bi herrialde horiek, batuta, 45.333 biztanle dituzte. «Emaitzek hainbat ezaugarri azaleratzen dituzte», adierazi dute geografoek. Alde batetik, Euskal Herriari dagokionez, bistaratzen dute Ibaiondoko ibaiadarreko udalerriak (Bilbo, Portugalete, Barakaldo...), biztanleria gehien pilatzen duten udalerriak izateaz gain, dentsitate handikoenak ere badirela». Baina Europako beste herrialdeak baino trinkoagoa da Euskal Herria? Hori erakusteko ere sailkapena egin dute. Eurostaten 2018ko datuak erabili dituzte, eta, horien arabera, Euskal Herriko lekurik trinkoena -Santutxukoa- Europako eremu populatuenetan 24.a da. «Euskal Herriko kilometro koadro populatuenak ere nabarmentzen dira, bereziki Bilbo eta Gasteiz», Europako eskalan. «Azken batean, Europa hegoaldeko herrialde gehienetan, hainbat solairuko bloke edo eraikinetan bizi ohi gara, eta dentsitatea handitagoa da horrela». Europa iparraldeko herrialde gehienetan, berriz, hiriguneko erdiguneetatik at, familia bakarreko etxebizitza eredua nagusitzen da, eta dentsitateak ere askoz txikiagoak dira, azaldu dutenez. «Ez da kasualitatea Ipar Euskal Herriko adibiderik ez izatea Euskal Herriko populatuenen artean». Trinkotasunaren aldeko aldarrikapena egin dute geografook. «Gehiegizko pertsona pilaketekin lotu izan da sarritan dentsitatea hirigintzan. Hala ere, dentsitate handiko eremuak jasangarriagoak izan ohi dira orokorrean, erabilera anitzeko eremuak izateaz gain oinarrizko zerbitzu asko gertu izateko aukera ematen baitute, dentsitate txikiko lekuetan ez bezala. Beraz, arazoa ez da dentsitatea izaten, baizik eta pilaketa». Twitter eta podcasta @HaritikHirira Twitter kontua 2021ean sortu zuten Jon Macias eta Josu del Campo geografoek, lurraldea, hiriak eta geografia euskaraz lantzeko. Herriak, hiriak eta lurraldea nola dauden antolatuta azaldu nahi dute, edonork ulertzeko moduan. Antolaketa horrek herritarren bizimodua nola baldintzatzen duen erakutsi nahi dute horren bidez. Iazko apirilean, podcasta egiten hasi ziren, Twitterreko harietan landuriko gaiak garatzeko eta luzeago jorratzeko. Besteak beste Youtube eta Spotify plataformetan jartzen dituzte atalak. Besteak beste, Euskal Herriko hiri nagusietako udaletxeetatik abiatuz, 15 minutuan bizikletaz noraino hel zaitezkeen kalkulatu zuten iaz. Ondorioztatu zutenez, «irismen aldetik, Euskal Herriko hirien tamaina kontuan hartuz, bizikleta garraiobide bereziki eraginkorra da». Baina azpiegiturei bultzada emateko eskatu zuten. Populazioa, mendi gisa Euskal Herriko populazioaren banaketa ikustarazteko beste saio batzuk ere arreta piztu dute lehen ere. Galder Gonzalez dibulgatzaile eta euskarazko Wikipediako kideak herrialdeko populazio dentsitatea altuera gisa adierazten duen mapa bat sortu zuen 2020ko azaroan. Gaindegiaren datuak hartu eta tratatu zituen, irudia lortzeko.

Azukrea ez diren edulkoratzaileak pisua kontrolatzeko ez erabiltzeko aholkatu du OMEk

Edu Lartzanguren — Mon, 15 May 2023 10:44:28 +0200

Osasunaren Mundu Erakundeak gida berri bat plazaratu du, azukrearen ordez erabiltzen diren edulkoratzaileak pisua kontrolatzeko ahaleginetan ez erabiltzeko aholkatzeko. Gaiaren inguruko ikerketak aztertu ditu erakundeak, eta, dauden datuen arabera, ikusi du sakarinak, estebiak eta antzeko produktuek ez dutela laguntzen gorputzeko gantza gutxitzen luzera begira, ez helduetan, ezta haurretan ere. Horrez gain, OMEk ohartarazi du litekeena dela ordezko horiek, luzera, hainbat gaitz pairatzeko arriskua handitzea; besteak beste, 2 motako diabetesa, gaixotasun kardiobaskularrak eta hilkortasuna helduetan. «Jendeak beste bide batzuk bilatu beharko ditu azukre askeak gutxitzeko; esaterako, berez azukreak dituzten produktuak hartzea, hala nola fruta», esan du OMEko Francesco Brancak. Nutrizioaren eta Elikagai Segurtasunaren Alorreko burua da Branca. Edulkoratzaile horiek «ez dira dietaren osagarriak, eta ez dute elikatzeko baliorik. Jendeak dietaren gozotasuna murriztu beharko luke erabat, gazte hasita, osasuna hobetzeko». Badira salbuespenak, ordea: aurretik diabetesa dutenak. Zerrenda eratu du OMEk: azesulfamoak, aspartamoa, adbantamoa, ziklamatoak, neotamoa, sakarina, sukralosa, estebia eta eratorriak. Denak dira azukre gisa sailkaturik ez dauden gaiak, naturalak zein sintetikoak. Erakundeak gaineratu du aholkua ez dela kontuan hartu behar produktuok botiketan, hortzetako oreetan edo ukenduetan erabiltzen direnean. Zerrenda horretatik at utzi dituzte poliolak edo azukre alkoholak (sorbitola, manitola, xilatola), horiek azukreak baitira. Dena den, horrek ez du esan nahi horiek onak direnik, baizik eta ez direla sartzen aztertu den kategorian. Pisua galtzeko gomendatu izan ohi dira OMEk orain txarretsitako produktu horiek, azukrea ordezkatzeko. Horietako batzuk azukrea baino askoz gozoagoak direnez, askoz kantitate txikiagoan erabil daitezke. Horietako beste batzuek ez dute kaloriarik, edo oso gutxi dituzte. Pisu arazoak kontrolatzeko ahaleginekin lotzeaz gain, ahoaren osasunerako ere gomendatu izan dituzte, ez baitute txantxarrik sortzen. Aspartamoa ohiko susmagarria da. 2006. urtean horren inguruko ikerketa handi bat egin zuten AEBetan, minbiziarekin lotuta egotea egotzi baitzioten 1996ko txosten batean. Milioi erdi pertsona ikertu zituzten, baina ez zuten loturarik aurkitu. Halere, frogatu zuten arriskutsua dela fenilkenoturia gaitz genetikoa dutenentzat. Hego Amerikako landare baten hostoetatik ateratzen dute estebia. Azukrea baino 150 aldiz gozoagoa da, baina ez du kaloriarik edo karbohidratorik. Azken urteotan asko eztabaidatu da horren eraginez, badakitelako besteak beste odol tentsioa jaits dezakeela. Europako Batasunak 2011n eman zion oniritzia estebiari. 2008 eta 2012 bitartean, munduan %400 handitu zen estebia erabiltzen zuten produktuen kopurua.

Suitzako herri bat hustu behar izan dute, mendi bat gainera erortzear duelakoan

Edu Lartzanguren — Fri, 12 May 2023 16:52:24 +0200

Suitzako herrixka bukoliko bat: belardi malkartsuak, behiak eta ahuntzak bazkan, eta atzean mendi eder bat. Arkadia hutsa ematen du, baina infernu petrala bilakatu da hango biztanleentzat. Agintariek gaur gauera arte eman diete Brienz herriko bizilagun guztiei handik ateratzeko. Izan ere, azterketa geologiko guztien arabera, litekeena da herriaren ondoan dagoen mendia laster erortzea, bi milioi metro kubo harri aldapan behera bidaltzea, eta herria azpian hartzea. Ehun biztanle baino ez ditu herriak, eta haientzat etxeak utzi behar izatea gogorra bada ere, ez da ustekabea izan. Izan ere, azken boladan mendia 36 metro mugitu da urtero. «Espero dugu datozen egunetan edo asteetan amiltzea herrirantz», esan du Christian Gartmann Albula udaleko krisi batzordeko buruak. Udal horretako parte da Brienz (Ez nahastu Bernako kantoian Brienz lakuaren ondoan dagoen izen bereko herriarekin). Azken egunotan, hainbat herritar aritu da ondasunak, altzariak, eta abereak, ibilgailuetan sartzen, herritik aterako. Gunerik arriskutsuenak aspaldi dituzte hesituta agintariek. Herritar guztiak gaur gauerako kanpoan egotea espero duela esan du Daniel Albertin herriko alkateak.

Brienzeko herritarrak, informazio bilkura batean, asteazkenean. Hor esan zieten ostiral gauerako herria hustu beharko zutela. GIAN EHRENZELLER / EFE

Geologoen arabera, %60ko aukera dago mendia harri txikietan amiltzeko eta herria ez ukitzeko. Baliteke, era berean, arrapaladan erori beharrean, harrizko luizi geldo gisa mugitzea. Baina, kalkulatu dutenez, %10eko arriskua dago mendi osoa batera eta supituki jausteko. Hori gertatuz gero, litekeena da herria hondatzea edo erabat suntsitzea. Izotz arotik mugitzen Adituek azaldu dutenez, azken Izotz Arotik ari da mugitzen mendia, baina azken egunotan ikusi dute asko azkartu dela luizia. «Zazpi-hogei egun barru bi milioi metro kubo harri erori edo irristatuko dira», esan dute agintariek. Aspaldikoa da arazoa, baina adituek adierazi dute azken urteotan azkartu izanak lotura zuzena duela klima larrialdiarekin. Izan ere, Suitzako glaziarrek izotzaren %6 galdu dute uda honetan. Inoiz ez dute horrenbeste egin atzera. Iaz eginiko neurketen arabera, azken mendean bolumenaren erdia galdu dute Suitzako glaziarrek. Azaldu dutenez, tenperaturek gora egin dutenez, mendi askotako magaletako harriak beren lekuan itsasgarri gisa mantentzen zituen izotza urtzeak areagotu egin du halako luiziak gertatzeko arriskua. Lehen ere gertatu dira halakoak herrialdean. Eiger mendiak eman zuen abisua 2006. urtean: harkaitz puska handiak erori ziren handik, eta hainbat mendi bide itxi behar izan zituzten, mendizaleentzako arriskua saihesteko. Baina larriena 2017. urtean gertatu zen: Bondo herriaren erdia azpian hartu zuen luizi batek. Zortzi pertsona hil ziren. Brienz barruti berean dago, Graubuendenen. Italian ere pairatzen ari dira klima larrialdiarekin loturiko antzeko arazoak. Joan zen uztailaren 3an, herrialdeko iparraldeko Dolomita mendietako Marmoladako glaziarraren zati bat jausi zen, Punta Rocca tontorretik gertu. Denera, hamaika mendizale hil eta beste zortzi zauritu zituen izotz eta harri jauziak. Orduan, 200.000 metro kubo material jausi zen.

Etxebizitzaren inguruko eztabaida egin dute Euskal Hedabideetan

Edu Lartzanguren — Thu, 11 May 2023 10:35:59 +0200

Ezin herrian bizi. Arazoa bera da Euskal Herriko bazter askotan. Horren inguruan eztabaidatzeko saio berezia antolatu dute Ipar Euskal Herriko Euskal Hedabideak sareak. Bigarren etxebizitzak, Airbnb eta halako plataformen kalteak, espekulazioa eta nekazaritzako lurrak galtzea: besteak beste, gai horiek landu dituzte, baina baita itxaropena ematen duten bestelako fenomenoak ere, azken boladan sarri egiten ari diren mobilizazioak eta ekintzak, tartean. Kanaldude telebistak, Euskal Irratiak, Kazeta.eus, Ipar Euskal Herriko Hitza eta Herria komunikabideen ekimenez egin dute eztabaida, Herrian bizitzeko erronkak izenburupean. Euskal hedabideak lau haizeetara emankizunaren barruan egin dute saio berezia. Aurretik grabatuko zuten, Larzabaleko Espelletenia ostatuan (Nafarroa Beherea). Filipe Aramendi izan da gonbidatuetako bat. UrruÃ±ako (Lapurdi) auzapeza da, eta Euskal Hirigune Elkargoko kontseilari delegatua. Besteak beste, lurralde antolaketaren ardura du horretan. Harekin batera, ordezkari politikoen artean, Andre Larralde egon da. Donaixti-Ibarreko auzapeza da, eta Euskal Hirigune Elkargoko kontseilaria. Gizarte mugimenduen ordezkari gisa, Maryse Cachenaut aritu da. Laboraria da lanbidez, eta Lurzaindia elkarteko presidentea. Haren ondoan Ainize Butron aritu da. Alda mugimenduko burua da. Etxebizitzaren arazoaren inguruan egiten du lan elkarte horrek, espekulazioa salatzen eta maizterren defentsan, besteak beste. Otsailean, Baionako etxe agentzia bat okupatu zuen, alokatze kontratu batean eginiko «jukutria» salatzeko. Iritziez gain, lurraren eta etxebizitzaren gaiari lotutako erreportaje bat eta lekukotasunak eman dituzte, eztabaida bideratzeko.

Koronabirusak eragindako nazioarteko larrialdia amaitutzat eman du OMEk

Edu Lartzanguren — Fri, 05 May 2023 17:17:15 +0200

Bukatu da covid-19 birusak munduan eragindako larrialdi egoera. Hala erabaki du Osasunaren Mundu Erakundeak gaur. Tedros Adhanom Ghebreyesus OMEko buruak egin du adierazpen ofiziala: «Atzo, Larrialdi Batzordeak 15. bilkura egin zuen, eta gomendatu zidan nazioarteko osasun larrialdia amaitutzat emateko». Gomendioa onartu duela gaineratu du. Hiru urte dira nazioarteko erakundeak larrialdia deklaratu zuenetik. Ghebreyesusek esan duenez, litekeena da birusak 20 milioi pertsona hil izana denbora honetan. Pandemiaren eboluzioa ilustratzeko, osasun agintariek esan dute 2021eko urtarrilean 100.000 pertsona hiltzen ari zirela astero. Pandemiaren gailurra izan zen hori. Geroztik kurbak behera egin du, oso nabarmen, eta joan zen astean, apirilaren 24an, kopuru hori 3.500 pertsonakoa zela. Bistan denez, epidemiologian erabiltzen diren kontzeptuez ari dira honetan. Jendeak kutsatzen jarraitzen du, eta hiltzen. Izan ere, birusa arriskutsua izaten jarraitzen duela adierazi du OMEko buruak, eta balitekeela larrialdia berriz deklaratzea, egoera berriz okertuz gero. 2020. urteko urtarrilean deklaratu zuen OMEk nazioarteko osasun larrialdia. Egoera hori deklaratzen du OMEk osasun arrisku bat nazioartean zabaltzen denean, eta hainbat estaturen koordinazioa eskatzen duenean. Behin behinekoak dira larrialdiok, eta bat plazaratzen denetik, batzorde batek hiru hilabetetik behin aztertzen du egoera. Azken urteotan, hainbat larrialdi deklaratu dituzte: 2009an H1N1 birusak eragindako zerriaren gripearen pandemiarengatik. 2014an polioarengatik, ebolarengatik 2013an eta 2018an, eta zika birusarengatik 2015ean. Ghebreyesusek ohartarazpena egin die munduko agintariei: «Orain, herrialde batek egin dezakeen okerrena hau da: albiste hau erabiltzea eraikitako sistemak desegiteko, edo jendeari esan ez dagoela zertan kezkatu Covid-19arengatik». Eskatu du «koordinazio eta konfiantza ezan» oinarrituriko «akatsak» berriz ez egiteko. «COVIDak mundua aldatu du, eta geu ere aldatu gaitu; horregatik, ez dugu itzuli behar lehenagoko egoerara. Bestela, ez genuke irakasgaia ikasiko». Ikasitakoa gogoratzeko eta elkartasunez ezartzeko sistema bat eraikitzeko lanean aurrera jarraitzeko eskatu die munduko buruzagiei Mike Ryan OMEren Osasun Larrialdietarako zuzendariak. Izan ere, itun bat negoziatzen ari dira, eta akordioa egin nahi dute 2024ko maiatzerako. Besteak beste, pandemia bati erantzuteko produktuak sortzeko eta banatzeko munduko sistema bat eraikitzea proposatzen du itunaren zirriborroak, besteak beste.

Kirmen Uribek irabazi du Laboral Kutxa-Eusko Ikaskuntza saria

Edu Lartzanguren — Fri, 05 May 2023 00:00:00 +0200

Kirmen Uribe idazleak irabazi du aurtengo Laboral Kutxa-Eusko Ikaskuntza saria. «Nazioartean arrakasta handia izan duen bere sormen lan bikainari esker, Kirmen Uribek curriculum nabarmenena irabazi du», adierazi du epaimahaiak. Haren arabera, XXI. mendean euskal literaturaren «berritzaile nagusietako bat» izateagatik eman diote saria, eta nazioartean euskararen eta euskal kulturaren «enbaxadore argia» izateagatik. «Gure hizkuntza, balioak eta bizimoduak gure mugetatik haratago zabaltzea lortzen duen diplomaziaren adierazgarri dira haren lana eta nortasuna», adierazi dute. «Eta, umiltasunetik, naturaltasunetik eta sortzeko independentziatik abiatuta, idazlea gai da dimentsiorik intimoena eta kultura komunitate gisa munduaren aurrean dugun presentziaren inguruko hausnarketa existentzialista uztartzeko».

Uriberen lanaren «izaera humanista eta irekia» nabarmendu dute, eta haren «ezberdinen arteko elkarrizketaren aldeko apustua» goraipatu. Idazlearen lanaren nazioarteko proiekzioa nabarmendu dute. «Haren lanak hogeiren bat hizkuntzatara itzuli dituzte. Haren ospea Txina eta Japoniaraino iritsi da, eta plazaratu dituen eleberriak urteko onenen artean daude herrialde horietan».

Kritikaren aitortzapean

Ondarroako idazlea (Bizkaia) arrantzale sendi batean jaio zen. Poesia lantzen hasi, eta, besteak beste, inguruko musika taldeentzako hitzak sortu zituen gaztetan. Landu zituen gaien artean antimilitarismoa zegoen, intsumisoa izan baitzen. Bitartean heldu eskutik (2001) poesia bildumarekin egin zen ezagun; Kritika Saria eskuratu zuen, eta hainbat hizkuntzatara itzuli zuten. Horien artetik, ingelesezkoak ireki zizkion AEBetako literatura munduko ateak. Apaltasunari eginiko gorazarrea dago horretan, besteak beste, kritikariek nabarmendu dutenez.

Bilbao-New York- Bilbao (2008) lehenengo eleberrian, berriz, autofikzioa landu zuen. Idazlea protagonista bihurtuta, familiaren historia, benetako bizipenak eta fikzioa nahastu zituen, baina nostalgiatik urrun.

Tokian tokikoa eta globalaren arteko dikotomia faltsua dela erakutsi du bere lanarekin: Ondarroa jaioterria eta New York txanpon bereko bi aurpegi izan daitezkeela, alegia.

Horrez gain, goraipatu izan diote komunikatzeko bide berriak jorratu dituela, irakurlearen, literaturaren eta munduaren arteko zubiak eraikitzeko. Horren adibidea da, esaterako, Uribek BERRIAn duen asteroko podcasta: New Yorkeko Munduak. Hainbatetan esan du bere erreferentziak Jon Mirande, Joseba Sarrionandia, IÃ±igo Aranbarri, Eider Rodriguez eta Harkaitz Cano direla, besteak beste. «Hainbat dira asko gustatzen zaizkidan idazleak. Ez naiz ezer aurreko idazlerik gabe: kritika literarioa idazle gehiagok merezi dute».

Lehen ere sari ugari irabazitakoa da. 2007an, finalista izan zen AEBetako PEN sarian, poesia itzuliaren atalean, Bitartean heldu eskutik lanarengatik. Horrez gain, Kritikaren Saria eskuratu zuen 2002an, 2009an eta 2016an, eta Espainiako Literatura Sari Nazionala 2009an. 111 Akademiaren saria ere jaso zuen 2016an. Bide horretan plazaratu dituen lanen artean daude, besteak beste, Mussche (2012), Elkarrekin esnatzeko ordua (2016) eta Izurdeen aurreko bizitza (2021) eleberriak; eta 17 segundo (2019) poema bilduma.

Kirmen Uribek irabazi du Eusko Ikaskuntza saria

Edu Lartzanguren — Thu, 04 May 2023 16:20:28 +0200

Gauean telefonoa itzalia izaten du, eta gaur goizean «albistearekin esnatu» da Kirmen Uribe New Yorken. Idazleak irabazi du aurtengo Laboral Kutxa-Eusko Ikaskuntza saria. «Nazioartean arrakasta handia izan duen bere sormen lan bikainari esker, Kirmen Uribek curriculum nabarmenena irabazi du», epaimahaiak gaur iragarri duenez. XXI. mendean euskal literaturaren «berritzaile nagusietako bat» izateagatik eta nazioartean euskararen eta euskal kulturaren «enbaxadore argia» izateagatik eman diote saria, epaileen arabera. «Gure hizkuntza, balioak eta bizimoduak gure mugetatik haratago zabaltzea lortzen duen diplomaziaren adierazgarri dira haren lana eta nortasuna», adierazi dute. «Eta, umiltasunetik, naturaltasunetik eta sortzeko independentziatik abiatuta, idazlea gai da dimentsiorik intimoena eta kultura komunitate gisa munduaren aurrean dugun presentziaren inguruko hausnarketa existentzialista uztartzeko». Uribek eskertu egin ditu hitzok, baina esan nahi izan du «saria belaunaldi osoarentzat» dela; idazle belaunaldiarentzat, batez ere. Gaineratu duenez, bere belaunaldian (1970. urtean jaio zen) idazle, musikari eta zinemagile «bikainak» daude. Uriberen lanaren «izaera humanista eta irekia» nabarmendu dute epaileek, eta «ezberdinen arteko elkarrizketaren aldeko apustua» egin duela goraipatu dute. Haren «mundu ikuskera guztiz euskal» dela gaineratu dute. Horrez gain, idazlearen lanaren nazioarteko proiekzioa nabarmendu dute. «Haren lanak hogeiren bat hizkuntzatara itzuli dituzte. Haren ospea Txina eta Japoniaraino iritsi da, eta plazaratu dituen eleberriak urteko onenen artean daude herrialde horietan». Izan ere, «hanka bat New Yorken eta beste bat Euskal Herrian» duela jarraitzen du idazleak. «Gaur mundua zabalik dago euskararekiko: ez da lehen bezala, ez baitzen baloratzen gauzak euskaraz egitea. Planetak osasungarri gisa hartzen du gureak bezalako hizkuntzak erabiltzea. Ekologian bezala hartzen da», adierazi du. «Euskarak balio erantsia ematen dio zure lanari». Gaineratu duenez, beste nobela bat idazten ari da orain. «Berritzaile izaten saiatuko naiz, gauzak beste modu batean egiten, eta, orain arte bezala, Euskal Herrian errotuta». Hizkuntza eta sari ugari Ondarroako idazlea (Bizkaia) arrantzale sendi batean jaio zen, eta poesia lantzen hasi zen; besteak beste, inguruko musika taldeentzako hitzak sortu zituen gaztetan. Landu zituen gaien artean antimilitarismoa zegoen, intsumisoa izan baitzen. Bitartean heldu eskutik (2001) poesia bildumarekin egin zen ezagun. Kritika Saria eskuratu zuen, eta hainbat hizkuntzatara itzuli zuten. Horietan, ingelesezkoak ireki zizkion AEBetako literatura munduko ateak. Apaltasunari eginiko gorazarrea dago horretan, besteak beste, kritikariek nabarmendu dutenez. Bilbao-New York- Bilbao lehenengo eleberrian, berriz, autofikzioa landu zuen. Idazlea protagonista bihurtuta, familiaren historia, benetako bizipenak eta fikzioa nahastu zituen, baina nostalgiatik urrun. Tokian tokikoaren eta globalaren arteko dikotomia faltsua dela erakutsi du bere lanarekin: Ondarroa jaioterria eta New York txanpon bereko bi aurpegi izan daitezkeela, alegia. Horrez gain, goraipatu izan diote komunikatzeko bide berriak jorratu izana, irakurlearen, literaturaren eta munduaren arteko zubiak eraikitzeko. Horren adibidea da, esaterako, Uribek BERRIAn duen podcasta: New Yorkeko munduak. Astero argitaratzen ditu etxe orratzen hirian bizitzeak eragiten dizkion hausnarketak.

Bere burua, gainera, euskal literaturaren testuinguruaren barruan ikusten du, ez aparteko izar bakarti gisa. Hainbatetan esan du bere erreferentziak Jon Mirande, Joseba Sarrionandia, IÃ±igo Aranbarri, Eider Rodriguez eta Harkaitz Cano direla, besteak beste. «Hainbat dira asko gustatzen zaizkidan idazleak. Ez naiz ezer aurreko idazlerik gabe; kritika literarioa idazle gehiagok merezi dute». Lehen ere, sari ugari irabazitakoa da. 2007an, finalista izan zen AEBetako PEN sarian, poesia itzuliaren atalean, Bitartean heldu eskutik lanarengatik. Meanwhile Take My Hand itzuli zuten. Horrez gain, Kritikaren Saria eskuratu zuen 2002an, 2009an eta 2016an, eta Espainiako Literatura Sari Nazionala 2009an. 111 Akademiaren saria ere jaso zuen 2016an.

Realzaleek ere: 'Ale, Osasuna, ale, ale!'

Edu Lartzanguren — Wed, 03 May 2023 08:20:59 +0200

Larunbateko Espainiako Kopako finalaren aurrerapena bizi izan zen atzo, non eta Anoetako estadioan (Donostia). Real Madrilek gau iluna izan zuen atzo. Realaren aurka galtzeaz gain, Donostiako taldearen zaleen kantak entzun behar izan zituen, Osasuna animatzen.

pic.twitter.com/7QGpE1Bmke Ã¢ÂÂ" unkasbat (@unkasbat) May 2, 2023

Ã'Â«Ale, Osasuna, ale, ale!Ã'Â», izaten da zale gorritxoen ohiko kantuetako bat, eta badirudi txuri-urdinek ere ondo ikasia dutela. Anoetan aireratu zuten atzo doinua, Reala Madrilgo taldearen aurka irabazi ostean. Donostiarrak 2-0 nagusitu ziren, eta sendotu egin dira Ligako sailkapenaren laugarren postuan. Sare sozialetan askok zabaldu dituzte txuri-urdinen kantuaren bideoa. Twitterren ohiko giroa erasoa eta haserrea izaten bada ere, askok eskertu egin dute donostiarren keinua.

En Anoeta tambiÃfÂ©nÃ¢ÂÂ¦
Club AtlÃfÂ©tico Osasuna lololo ÃfÂ°ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'Â¾ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'ÂÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'Â*
Suerte, rojillos!! ÃfÂ°ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'Â¾ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'Â"Ã'Â´
ÃfÂ°ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'Â¾ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'ÃfÂ'Ã'Â"Ã'Â¹ @juantxuz #RealSociedad #Osasuna pic.twitter.com/g8JY8zi9pf Ã¢ÂÂ" BeÃfÂ±at Barreto (@BeBarreto) May 2, 2023

Ã'Â«Zirrara sortzen du honek, benetan. Ikaragarriak zarete!Ã'Â», idatzi du txiolari batek. Ã'Â«Anoeta, ale, 'Osasuna, ale, ale!' abesten. Larunbatean denak nafarrak!Ã'Â», beste batek. Ã'Â«OiloipurdiaÃ'Â» jarri zaiola adierazi du Osasunaren zale batek. Haur bat baino pozikago dagoela gaineratu du beste batek, eta zaleek Ã'Â«Madriiiz entzuun Osasuna txapelduuunÃ'Â» ere abestu dutela nabarmendu du. Bada ere, gertaturiko eremu politikora eraman duena, eta Javier Esparza UPNko buruari mintzatu zaiona: Ã'Â«Zein handia den Euskal Herria, ezta Javier? Zergatik uste duzu gertatzen dela hau? Jarrai dezala jaiak igandera arte, gutxienezÃ'Â». Nabarmentzekoa da adiskidantza keinua, gainera, kontuan hartuta aurreko ostiralean, Realak 0-2 irabazi ziola Osasunari Sadarren, Ligako partidan. Larunbatean, Sevillan jokatuko dute gorritxoek Madrilen aurka. Han ere entzungo da Ã'Â«Ale, Osasuna, ale, ale!Ã'Â».

Pintto txakurra hil da; gora Kira eta Thor

Edu Lartzanguren — Fri, 28 Apr 2023 12:04:56 +0200

«Hator, Pintto!». «Hoa, Xarpa!». «Beltzi, guau guau, lagun maitagarria, denontzat pozgarri», kantaren arabera. Txakur izen klasikoak izan dira horiek Euskal Herrian. Bat, Bi, Hiru, Lau eta Bost izen irudimentsuak ere asko erabili izan dira batzuen lagunik hoberenei esateko. Ikerketa ofizialik ez badago ere, Hegoaldean txakurren izenik ohikoenen 2022ko zerrenda argitaratu dute. «Izen batek esanahi garrantzitsua du, eta gure txakurrentzat aukeratzen ditugun izenek gehien axola zaizkigun gauzak islatzen dituzte, askotan». Soziologia eta txakurrologia nahastu ditu Rover konpainiak 2022ko 100 txakur izenik ohikoenak ikerketan. Animalientzako jana banatzen du enpresa horrek, eta bere datu basean jasotako izenak aztertu ditu. Horrekin, zerrenda bat osatu du. Hegoaldeko datuak erkide autonomoetan bananduta eman ditu, ordea. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoari dagokienez, hauek dira iazko izenik ohikoenak datuon arabera: Txakur arrak: 1. Max
2. Bruno
3. Thor
4. Argi
5. Lur
6. Coco
7. Luka
8. Rocky
9. Noa
10. Toby Txakur emeak: 1. Nala
2. Kira
3. Luna
4. Lola
5. Sua
6. Bimba
7. Mia
8. Cooper
9. Gala
10. Kala Nafarroan, berriz: Arrak: 1. Coco
2. Thor
3. Argi
4. Lolo
5. Rocky
6. Simba
7. Aslan
8. Blu
9. Choco
10. Jack Eta emeak: 1. Luna
2. Kira
3. Lia
4. Lola
5. Aria
6. Laika
7. Lua
8. Nala
9. Nina
10. Pepa Beraz, esan daiteke Hegoaldean oro har Argi dela euskarazko izenik ohikoena, arren artean. Argiarekin loturiko ideiak ere nagusi dira emeentzat: Kira (distiratsu, japonieraz) eta Luna (ilargia, latinez, gazteleraz, italieraz eta portugesez) lirateke txakur emeen artean ohikoenak. Azken hori boladan dago pertsona izen gisa ere. Askoren arabera, Harry Potter nobela saileko pertsonaia batek izen hori izateak bultzatu du moda. Gizarte aldaketak islatzen dituzte izenek, maskotei zein gizakiei jarritakoek. Ikusi gehiago: Julen eta Ane, jaioberrien izenik arruntenak Hego Euskal Herrian 2019an

Atera dituzte Primo de Rivera faxistaren gorpuzkiak Erorien Haranetik

Edu Lartzanguren — Mon, 24 Apr 2023 15:18:52 +0200

Goizean ekin diote Madrilgo Erorien Haranean ohorezko lekuan hobiraturik dagoen Jose Antonio Primo de Rivera buruzagi falangistaren gorpuzkiak handik ateratzeko lanari, Oroimen Historikoaren Legeari jarraikiz. Francisco Franco diktadorearekin ez bezala, ekitaldirik gabe egin dute lana, eta Espainiako Gobernuaren ordezkaririk ez da izan, De Rivera ez zelako «estatuburu» izan. Faxista bakan batzuk elkartu dira protesta egiteko, baina lasaitasun osoz egin dute lekualdaketa. Errepublikazaleek fusilatu zuten buruzagi falangista hori, Alacanten, 1936ko azaroan. Hiru urte geroago, matxino faxistek gerra irabazi ostean, Madrilera eraman zituzten haren gorpuzkiak, El Escorialera. 1959. urtean mugitu zuten berriz, Erorien Haran eraiki berrira. San Isidroko hilerrira eraman dituzte gorpuzkiak, han lurperatuko baitituzte. Atarian berrehun bat falangista elkartu dira, eta tirabirak izan dituzte Polizarekin. «Gora Espainia» oihukatu dute, eta buruzagi faxistaren aldeko mezuak adierazi. Eskua altxatuta, horietako askok agur nazia egin dute. 2019ko urriaren 24an atera zuten Franco Erorien Haranetik, han hobiratu eta 44 urtera. Espainiako Auzitegi Gorenaren babesarekin, diktadorearen gorpuzkiak Pardoko Mingorrubio hilerrira lekualdatu zituen Espainiako Gobernuak.

Ipar Kataluniako bost alkate epaitu dituzte, udalean katalanez egiten uzteagatik

Edu Lartzanguren — Fri, 21 Apr 2023 19:16:18 +0200

Udaletako osoko bilkuran katalana erabiltzea ahalbidetzeko udal araudia aldatu izana leporatuta, bost alkate epaitu dituzte aste honetan Montpellierren (Okzitania). Elna, Portvendres, Sant Andreu de la Sureda, Banys i Palalda eta Tarerac herrietako agintariak salatu dituzte Frantziako Errepublikako ordezkariek. Rodrigue Furcy Mendebaldeko Pirinioetako prefetak abiatu du salaketa. Emmanuel Macronen Frantziako Gobernuko kabineteburu ondokoa izan zen Furcy, iazko abuztuan Okzitaniara joan aurretik. Elnako alkate Nicolas Garcia bakarrik agertu zen asteartean epaitegian, haren bi alkateordeekin. Abokatuek ordezkatu zituzten gainerako akusatuak. Izan ere, Elnako Udala izan zen lehena katalana erabiltzea ahalbidetzen, iazko apirilean. Prokuradoreak eta prefetaren ordezkariek epaiketan eskatu zuten bertan behera uzteko katalana erabiltzea baimentzeko onarturiko artikuluak. Argudiatu zutenez, Frantziako Konstituzioaren aurkakoa litzateke katalana erabiltzen uztea, hark «Errepublikaren hizkuntza frantsesa dela» zehazten duelako. Akusaturiko alkateen udaletan baimena eman dute nahi duenak katalanez egiteko, esaten dutena gero frantsesera itzultzen badute, eta bilkuren aktetan frantsesa katalanaren aurretik agertzen dela bermatuta. Halere, hori ez da aski Parisko agintarientzat, itzultzeak frantsesa bigarren mailako hizkuntza gisa uzten duelakoan. «Eskualdetako hizkuntzek frantsesari utzi behar diote lehentasuna zerbitzu publikoetan», argudiatu zuen prefetaren ordezkariak. «Katalana erabiltzea frantsesaren lehentasunaren aurkakoa da, eta itzultzea ez da aski». Alkateen abokatuek, berriz, esan zuten katalanez frantsesez baino lehen egiteak ez duela axola, «dena sistematikoki itzuli» egin delako. Maiatzaren 9an emango dute epaia, baina Garcia alkateak ohartarazi du kontrako ebazpena etorriz gero Europako Justiziara eramango dutela auzia. «Auzia gal edo irabaz dezakegu, baina ate bat zabaldu dugu, eta dagoeneko irabazi dugu». Kataluniako hainbat alderdiren sostengua jaso dute akusatuek. ERCko, Juntseko eta CUPeko buru batzuk Montpellieren egon ziren, epaiketan, tartean Laura Borras eta Oriol Junqueras. «Europako legediak minorizaturiko hizkuntzak babesteko aurrera egiten ari den honetan, Espainiako eta Frantziako estatuek katalanari gogor jazartzen jarraitzen dutela salatzen dugu», esan zuen orduan CUPeko Dolors Sabaterrek. Korsikan, antzera Ipar Kataluniakoa ez da, ordea, kasu bakarra. Martxoan bertan, Bastiako (Korsika) auzitegi batek debekatu egin zuen Korsikako Asanblean korsikera erabiltzea. Uharteko alderdiek «erabaki lotsagarria» eta «iraina» salatu zuten. Korsikera erabiltzea Frantziako Konstituzioaren kontrakoa zela argudiatu zuen epaileak martxoaren 9an. Orduan ere, prefetak jarri zuen salaketa parlamentuaren erabakiaren aurka.

Aurtengo sugeen mapa osatzen hasi da Aranzadi, 'zientziauzolanean'

Edu Lartzanguren — Fri, 21 Apr 2023 17:04:58 +0200

Udaberriarekin batera, zulotik ateratzen hasi dira sugeak, eta etxe zulotik sugezainak. Aranzadi zientzia elkarteak martxan jarri du Sugebizi kanpaina beste sasoi batez, Euskal Herrian ikusitako sugeak sailkatzeko eta mapa batean kokatzeko. Zientziauzolana delakoa erabiliko dute aurten ere, hau da, zientzialari bihurturiko herritarren ekarpena. 2023ko lehenbiziko behaketen berri eman du elkarteak. «Adi #sugezain! Gaurkoan 2023ko #sugebizi-ren lehenengo datuak ekartzen dizkizuegu. Alde batetik, behaketen mapa eta bestetik, espezie bakoitzeko aipu kopurua grafiko batean. Animatu parte hartzera eta jarraitu dezagun!», idatzi dute Twitterren. Ikusi diren lehenengo sugeak zein espezietakoak diren jaso dute grafiko batean, eta zenbat ikusi diren.

Aranzadik zabalduriko grafikoa, aurten oraingoz ikusitako suge espezieekin.

IÃ±aki Sanz-Azkue herpetologoa 2020. urtean hasi zen Twitter bidez sugeen argazkiak jasotzen. «Konturatu ginen bazegoela hor jendea agian kalean naturarekiko interes handirik ez zuena, baina sakelako bat zuena eskuan eta suge bat topatu bezain pronto sare sozialetara igotzeko prest zegoena. Hasi ginen pentsatzen aipu horiek denak artxibatzeko moduren bat egin behar genuela», adierazi zion BERRIAri 2021ean. Gaur hasi da Sanz-Azkue aditua sugezaleek bidalitako irudiak partekatzen, Twitterren bertan.

Irudi ederrak Gernikatik bidaltzen dizkigunak EkhiÃ±e Roig de Aldayak! Eskulapioren sugeak hasi dira mugitzen. Datozen asteetan gehiago agertuko dira! Erne sugezaleok! ðÂÃ'Â¾ÂÃ'ÂÂÃ'ÂðÂÃ'Â¾§ÂÃ'Â pic.twitter.com/gJouvKfaor - IÃ±aki Sanz-Azkue (@sanz_azkue) April 21, 2023

Ekimenak arrakasta handia izan du azken urteotan. 2021ean, esaterako, 170 bat herritarrek 334 mezu bidali zizkieten. Euskal Herrian dauden 11 suge espezieetatik hamar atzeman zituzten. Herritarrek eginiko zientzian, hau da zientziauzolanean, zientzialari profesional ez direnek hartzen dute parte. Askotan, gai baten inguruan zaletasuna edo jakin-mina daukan jendeak parte hartzen du horretan, baina berez edonork har dezake parte. Zientzia aldetik balio handiko datuak jasotzen dituzte zientzialariek herritarren ekarpenetik, bestela sekulako taldeak eta lan ordu asko eskatuko lituzkeen lan bat egiteko, edo, besterik gabe, gauzatu ezinezkoa litzatekeena. Aranzadik emandako jarraibideen arabera, sugeak ezin dira ukitu edota hartu (hiltzea, ingurumen delitua litzateke). Herritarrari eskatzen diote sugea ikusiz gero, hari argazki bat egiten saiatzeko, ahalik eta argiena. Argazkia egin ostean, lekuaren koordenatu geografikoak jasotzea eskatzen dute. Whatsapp, GPS nabigatzaileek eta beste hainbat aplikaziok aukera ematen dute norbera dagoen lekuaren kokapena markatzeko. Bestela, argazkiaren metadatuetan egoten da informazio hori, eta gero etxean atera daiteke (sakelakoan GPSa aktibatuta baldin badago, betiere). Ondoren, argazkia argitaratu Twitterren, #sugebizi traola erabilita. Horren bidez, egitasmoaren bultzatzaileek jaso ahalko dute. Aranzadikoek identifikatuko dute suge espeziea, eta erantzungo diote erabiltzaileari. Gainera, #sugezain titulua emango diote, ekarpena egiteagatik.