Irakaskuntza ogibide, euskal literatura pasio, Ana Toledo Lezetak (Antzuola, Gipuzkoa, 1954) bi jarduerak uztartu ditu bere ibilbidean. Unibertsitate irakaslea da 1981etik, eta Deustuko Unibertsitateak Bilbon zein Donostian dituen campusetan ematen ditu euskal literaturari buruzko eskolak. 2005ean euskaltzain oso izendatu zuten; euskal akademiaren historian ardura hori hartzen zuen bigarren emakumea izan zen, Miren Azkarateren ostean. Euskaltzaindian ere, euskal literaturaren ikerketari emana ibili da, eta izen bereko batzordeko burua da egun.
Filologia Hispanikoan lizentziaduna eta Euskal Filologian doktore zaitugu.
Filologia Hispanikoa egiten hasi nintzenean ez zegoen Euskal Filologiarik. Filologia Hispanikoko bosgarren urtea egitera nindoala, Euskal Filologiako lehen, bigarren eta hirugarren kurtsoetan eman nuen izena. Horiek baino lehenago, irakasletza ikasi nuen, eta ikasketa horiek egin nituen Zurriola ikastolan lanean ari nintzela, andereño, baina Filologia Hispanikoko bosgarren kurtsoa eta Euskal Filologiakoak batera egiten hasi nintzenean lana utzi nuen. Geroago, UZEIn hasi nintzen lanean. Garai hartan, Txillardegik utzia zuen hizkuntzalaritza hiztegia egiteko lana, eta ni horri lotu nintzaion.
Orduan, zu ere izan zinen Euskal Filologiako lehenengo promozio horretakoa. Gerora euskalgintzan eta euskal literaturan ospe handia eskuratu duten hainbat lagun izan zenituen ikaskide, ezta?
Bai, promozio horretakoak dira Rosa Miren Pagola eta Lourdes Otaegi, bigarrenekoa Mikel Hernandez Abaitua eta abar.
Nondik datorkizu literaturarako zaletasuna?
Batxilergoan-eta banuen zaletasuna, baina aitortu behar dut Txuma Lasagabaster irakasle izatea funtsezkoa izan zela ni literaturara hurbiltzeko, horri esker eskuratu bainituen literatura aztertzeko tresnak eta horretaz gozatzeko modua. Jean Haritxelar, Juan Mari Lekuona, Patxi Altuna eta abar ere oso garrantzizkoak izan zitzaizkidan euskal literatura balioesten ikasteko.
1981ean hasi zinen eskolak ematen Deustuko Unibertsitateko Donostiako campusean, eta geroztik zure ibilbidea oso lotuta egon da unibertsitate irakaskuntzari. Esker txarreko lanbidea da irakaskuntzakoa?
Ez, besteak beste, gauzak nola aldatzen diren ikusteko aukera ematen duelako. Esaterako, aurretik eduki dituzun ikasleak berriro hartzen dituzunean, berebiziko poztasuna da heldutasuna, lanak modu ordenatuan egiteko gaitasuna eta abar eskuratu dutela ikustea. Ikasleen aurrerapena ikusteak pozten nau. Beste aldetik, irakaskuntzak eskatzen dizu egunean egotea, argitaratzea, lanen jarraipena egitea, eta hori ez da sentitzen presio gisa, berez datorrelako.
Ez dakit zure ikasleek bat egin ote zuten martxoaren 27ko greba egunarekin.
Eskola ematea erabaki zuten, Arriagako (Bilbo) manifestaziora joatea aukeratu zuten bizpahiru izan ezik.
Edonola ere, badirudi ez dela garai ona ikasleentzat: murrizketak, bekak lortzeko zailtasunak, ikasketak amaitu ostean lana topatzeko ezintasunak eta abar.
Gure garaian, enpresak unibertsitatera etortzen ziren guregana, lana eskainiz. Handik, garai beltz hauetara igaro gara. Eta ez da soilik alderdi ekonomikoa, denok oinarrizko premiak ditugula eta horiek nola edo hala asetzeko lanbide duina behar dugula. Ikasketa batzuk egitea, bokazio handiago edo txikiagoarekin baina beti esfortzua eginez, eta gero goian zerua eta behean lurra amaitzea oso frustragarria da, eta norbera depresiora ere eraman dezake.
Zein da, zure ustez, euskal literaturaren aje nagusia, ajerik baldin badago, behintzat?
Badirudi sorkuntza handia, ugaria, aberatsa eta lorpen handikoa dugula. Igorlea sendoa da: baditugu idazle onak eta ugari eta kalitatezko komunikabideak, izan telebista, irrati edo idatzizko hedabide. Baina hartzailea, erabiltzailea, jasotzailea, ez da proportzio horretan hazi, eta hori alderdi ahula da. Oreka handiago batera heldu beharko genuke. Oinarri hori zabaldu eta hedatu behar da.
Gutun Zuria jaialdiaren aurkezpenean, Kirmen Uribek esan zuen euskal literatura, mugan sortzen diren literatura gehienen antzera, ausarta dela eta zenbait lan abangoardiatik gertu ere badaudela. Berdin pentsatzen al duzu?
Nik uste dut egungo euskal literatura heterogeneoa dela. Hori azpimarratu nahi dut, XX. mendera arte oso homogeneoa zelako. Euskal komunitatea handia ez bada ere, publikoak daude, eta ez publiko bakarra. Adibidez, XX. mendeko lehen erdiko eleberrigintza guztia publiko homogeneo bakar batentzat egina zen. Beste aldetik, euskal literaturak Euskal Herriko mugak gainditu ditu, eta horrek esan nahi du euskaraz idatzitako horrek beste hizkuntza batzuetako hiztunari, beste kultura bat duenari, zerbait iradokitzen diola. Historikoki gutxi izan gara, gutxi gara oraindik ere, eta normala da gauzak proportzioan egotea, baina ikusi besterik ez dago zenbat euskal sormen lan itzuli diren beste hizkuntza batzuetara.
Duela hilabete inguru, literatur lehiaketen gainbeherari buruzko erreportaje bat argitaratu zuen BERRIAk. Krisia dela eta, sari asko desagertu dira, eta badirudi lehiaketek ez dutela garai batean izan zuten garrantzia idazleei ibilbide bat egiten laguntzeko. Zu hainbat lehiaketatan izan zara epaimahaikide; nola ikusten duzu auzia?
Nik uste dut literaturgintza sustatu behar dela, eta sariketak ere izan daitezkeela pizgarriak. Jakina, epaimahaiak askotariko jendeak osatzen ditu, nor bere prestakuntzarekin. Nik argi aitortzen dut literatur kritikari dagokionez Txuma Lasagabaster izan nuela maisu, eta, ondorioz, nire prestakuntza literarioak ildo jakin batzuk ditu, baina epaimahaietan askotariko trebakuntza, adin eta sentsibilitatea duen jendea bildu ohi da. Hor, bozketa batek erabakitzen du, eta norberaren gustuak sartzen dira; ez da zerbait erabat objektiboa, baina bere subjektibotasunean lehiaketa pizgarri garrantzitsua izan daitekeela uste dut.
Azken 30 urtean, Espainiako literatur sariek bultzada handia eman diete zenbait idazle eta idazlani. Batzuek, baina, menpekotasun seinaletzat jotzen dute Espainiako sariek euskal literaturaren kanona ezartzeko duten gaitasun hori. Zuk zer deritzozu?
Lazarragaren eskuizkribua aurkitu arte, euskarazko kontakizunaren sorrera XIX. mendearen bukaeran kokatzen genuen. Hala ere, Espainiako Literatur Sari Nazionaletan saritutako lehenengo euskal obra narrazio bat izan zen, Bernardo Atxagaren Obabakoak , 1989an. Esaten da literatur tradiziorik gabe ezinezkoa dela obra handiak sortzea: Obabakoak saritu zutenean, Lazarragarena alde batera utzita, euskal narraziogintzak mende bateko tradizioa ere ez zeukan. Eta horrez gain, sari gehiago ere izan dira. Jakina, sari horiek, guztiak bezala, subjektiboak dira, baina kontuan hartu behar da hainbat hizkuntzatan idatzitako lanak erkatzen direla. Katalanak euskarak baino hiztun gehiago ditu, eta gaztelaniak, zer esanik ez. Beraz, sari horiek badute garrantzia.
Zer pentsatu zenuen euskaltzain oso izendatu nahi zintuztela jakin zenuenean?
Egia esan, ezusteko handia izan zen. Nik ez dut uste inork lan egiten duenik noizbait euskaltzain izenda dezaten, baina, tira, iristen bada, pozik hartu behar da, ohore handia delako.
Zure sarrera hitzaldian, Haritxelarrek esan zuen zurekin batera belaunaldi berria sartzen ari zela Euskaltzaindian. Belaunaldi aldaketa egon da Akademian?
1960ko hamarkadan, euskara batua finkatzeko prozesua abian jarri zen Euskaltzaindian, eta nik uste dut tresna hori baliagarria izan zaigula guztioi. Lan horretan, sekulako garrantzia izan zuen belaunaldi batek, Jean Haritxelar, Koldo Mitxelena eta bestek osatzen zutenak. Gazteagoak ere aritu dira lanean: Miren Azkarate, Pello Salaburu eta Ibon Sarasola, esaterako. Egia da geroztik belaunaldi berria sartu dela Euskaltzaindian, eta agian pixka bat itxaron beharko dugu horren inguruko balorazio bat egin baino lehen, baina nik uste dut gaur egun belaunaldi berriek beste komunikazio behar batzuk dituztela, eta behar horiei erantzuten saiatu behar du Euskaltzaindiak.
Urtebete geroago, Bernardo Atxaga ere euskaltzain oso izendatu zuten. Hainbeste filologo eta hizkuntzalariren artean idazle bat ikustea berrikuntzatzat hartu zen garai hartan.
Atxaga ez da Euskaltzaindian sartu den lehenengo idazlea. Bakar bat aipatzearren, eta oso ezaguna, Txomin Agirre euskaltzain oso izan zen. Idazleek beti izan dute lekua Euskaltzaindian, eta nik uste dut hala izan behar duela. Azken batez, idazleak hizkuntza du lan tresna. Ahalmena dauka hizkuntza arautua itxuraldatzeko, adierazkor bilakatzeko. Denok erabiltzen dugun hizkuntza hori abiapuntutzat hartuta, sortu egiten du. Hortaz, idazleak berezko lekua du hizkuntzaren akademian.
Euskaltzaindiko Literatur Ikerketa Batzordeko buru zara. Zein da zuen batzordearen eginkizuna, eta zertan ari zarete orain?
Batzordea 1981ean sortu zen, eta Juan Mari Lekuona izan zuen batzordeburu. Lekuona hil zenean, Jean Haritxelarrek hartu zuen ardura hori. Hasiera batean, bere gain hartu zuen egitekorik oinarrizkoena izan zen literatur terminoen hiztegia egitea. Horretaz gain, batzordea arduratzen da idazleen urteurrenez, nolabait esateko. Urteurrena ez da bakarrik merezi duen norbait omentzea. Idazle bat jaio zenetik urteurrena betetzen denean, aukera egokia da idazle hori berraztertzeko eta berrirakurtzeko; beraz, Literatur Ikerketa Batzordeak badu zeresana horrelakoen antolakuntzan. Orain, euskal literaturaren antologia zabal bat prestatzen ari gara.
Euskaltzaindia duela zenbait hilabete inarrosi zuen polemika haren ostean, bareago al daude urak?
Akademia batean eztabaidak egotea normala da. Euskaltzaindia akademia bizia da, eta eztabaidak daude. Euskararen ortografia batzeko prozesuari begiratzen badiogu, eta hortik hasita, nik uste dut Euskaltzaindiak beti lan egin duela konbergentzia bat lortzeko, azken batez, euskaltzainak ere askotako adin, ikuspuntu, prestakuntza eta jakintza alorretakoak baitira. Konbergentzia batean lan egin da, baina noizbehinka dibergentziak ere egon dira, eta, kasu honetan, Zarautzen azaroaren bukaeran egindako bilkuran halako dibergentzia bat egon zen. Nik uste dut Baionako bilkuran egindako gogoetaren ondoren gaia bideratuta dagoela, eta lehendik genuen Gramatika Batzordeak jarraitu egingo du. Azkenean, konbergentziaren ildoa nagusitu da; beharbada, bide horretan bazegoen gehiago egiterik, egin zena baino.
