«Ikusi duzue gauzak zelan aldatu diren zazpi urtean? Orain, igogailuek berba egiten dute». Jabier Salutregi (Bilbo, 1950) beti izan da txinparta handiko pertsona, umoretsua, zirtolaria, adarra jotzen dakiena. Donostiako Amara auzoan duen etxean erantzungo die BERRIAren galderei, eta harako bidean doalarik, igogailuko ahotsak ohartarazten duenean atea itxiko dela, Egin-eko zuzendari izandakoak ez du aukerarik galtzen erakusteko kartzelan emandako denborak ez diola umorea zapuztu.
Baina ez da beti hala izan. Salutregik aitortzen du espetxealdian, batez ere hasieran, asko sufritu zuela eta «hondoa» jotzekotan ere egon zela. Egunkari bat zuzentzeagatik kartzelan egondako Europako kazetari bakarra izan da duela gutxi arte, hamabi urteko espetxe zigorra ezarri zioten —geroago, Espainiako Auzitegi Gorenak zazpi urte eta erdira jaitsi zuen zigorra— eta horrek lur jota utzi zuen; horrek, eta Egin auzian eta oro har adierazpen askatasunaren urraketa larrien aurrean kazetari eta hedabide gehienek izandako jarrera uzkurrak.
Urriaren 29an espetxetik atera zen Salutregi, zigorra oso-osorik beteta. Apurka-apurka ari da egoera berrira egokitzen, eta jendearen berotasuna iristen zaio: kafetegitik etxerako tarte laburrean hiru lagunek agurtu edo besarkatu egin dute. Garai bateko umore eta txinparta berreskuratu dituela dirudi. Baina ez dauka ahazteko Egin eta Egin Irratiarekin gertatutakoa eta kartzelan emandako denbora, ezta horren guztiaren erantzuletzat jotzen dituen epaile eta politikariak ere.
Zer moduz zaude, kartzelatik irten berritan?
Lur hartzen, astiro-astiro. Bestela, ondo. Apur bat itota, baina itolarri polita da hau. Jendeak erakusten dizu maite zaituela, pozten dira zu ikusteaz, eta horrek zeu ere pozten zaitu.
Nolakoa izan zen zuretzat libre geratzeko unea?
Orain, inork entzuten ez digula, sekretu bat esango dizut: nik ez nuen guztien moduan atera nahi, poltsa txinatar itsusi horrekin eta arlote baten moduan jantzita. Orduan, beti izan naizen moduan atera nintzen, eta poltsarik gabe. Kartzelako zerbitzuburuak esan zidan: «Dotore-dotore zaude», eta hori asko gustatu zitzaidan. Baina, jakina, atera nintzenean lagunek esan zidaten modaz pasatako jantziak neramatzala. Badakizu, barruan moda oso bestelako da.
Orotara, zazpi urte eta erdi eman dituzu kartzelan, baina hiru espetxealditan.
Hala da. Atxilotu ninduten 1998ko uztailean, egunkaria itxi zutenean, hondamendi horren erdian. Bortizkeria handiz etorri ziren Egin ixtera, eta nik ere bortitz bizi izan nuen une hura. Garzon jaunak oso modu txarrean bidali ninduen kartzelara; azken momentura arte zalantzak izan zituen, baina [Espainiako garai hartako Barne ministro] Mayor Orejak inolako zalantzarik ez zuenez, bada, kartzelara bidali ninduten.
Gaizki pasatu zenuen?
Lehenengo momentuaren ostean, bai, oso gaizki. Hondoa jo nuen. Titanicen moduan hondoratu nintzen. Orduko 250 kilometroko abiadura izatetik zerora pasatu nintzen, eta ez dago hori jasango duenik. Urte batzuk oso mingarriak izan ziren. Gero epaiketa iritsi zen, eta horretara egokitzen saiatu nintzen.
Nola ikusi zenuen epaiketa?
Gure auzia sumario zabalago baten atal txikiagoa baino ez zen [18/98 izenekoa], eta hor Egin oharkabean igaro zen. Denak sartu gintuzten zaku berean, bakailaoa saltzen ibili zirenetatik desobedientzia zibila sustatu nahian zebiltzanetara. Ingurumari horretan gure mezua, eta Egin ixtearekin egindako bidegabekeria, lausoturik gelditu ziren. Nik uste dut guretzat askoz onuragarriago izango zatekeela gure epaiketa Egunkaria-rena bezalakoa izan balitz, eta soilki gure auzia epaitu izan balute. Egunkaria-ren moduko epaiketa batekin, uste dut gauzak zailago jarriko genizkiekeela epaileei.
2009an, Espainiako Auzitegi Gorenak bertan behera utzi zuen Egin ixteko erabakia.
Oso gaizki eginda zegoela esan zuen Gorenak. Eta horrek izen bat du: prebarikazioa. Hala ere, Garzon jaunari ez zion inolako ondoriorik ekarri. Europan, egunkari bat ixtea ez da inoren buruan sartzen. Espainian, aldiz, badirudi ia guztien buruan sartzen dela. Betikoak, eta Anson [Luis Maria Anson, ABCren zuzendari izandakoa], albo batera utzita, inortxok ere ez zuen txintik atera. Hori sekulako lotsaizuna da hedabide guztientzat, eta hedabide horietan dagoen kazetarien kastarentzat, horiena kasta hutsa baita.
Badirudi zure ofizioko kideen isiltasunak sumindu zaituela gehien.
Isilik egon ziren Egin itxi aurretik Mayor Oreja haiekin hitz egitera joan zenean; isilik egon ziren Egin itxi zutenean; eta isilik egon dira kartzelan eman dugun denbora honetan guztian. Eta ahoa zabaldu dutenean izan da ni egurtzeko, El País-ek egin zuen bezala, jakinik ni kartzelan nengoela eta ezin nuela erantzun. Bai, oso gaizki jokatu dute, baina ez nirekin edo Egin-ekin, Euskal Herriarekin baizik.
1992an izendatu zintuzten Egin-eko zuzendari, egunkaria aldaketa prozesu batean zegoela bete-betean: errotatiba berria, kolorea sartzea, beste modu batera funtzionatzen hastea... Nola gogoratzen duzu garai hura?
Errotatiba berria erosteak aldaketa handiak ekarri zituen, eta aukera ematen zigun egunkari osoari buelta emateko. Oso azterketa sakona egin genuen, banan-banan hitz egin genuen kazetari guztiekin ikusteko bakoitzak non lan egin nahi zuen edo zein zen bakoitzarentzat eginkizunik egokiena eta abar. Egunkariaren diseinuaz gain, erredakzio oso bat egokitzea zen erronka. Prozesu horretan buru-belarri aritu nintzen urtebetez, eta gero zuzendari izendatu ninduten. Lan ikaragarria zen. Eta beldur pixka bat ere ematen zuen, egunkariak oso konnotazio argiak zituelako.
Itxi aurretik ere, eraso gogorrak pairatu zenituzten, ezta?
Alde batetik, boikota eta instituzioen publizitatearen ukoa pairatu genuen. Egin modu demokratikoago batez itxi nahi zuten, hau da, ekonomikoki itoz. Eta ez ziren mugatu instituzioen publizitatea ukatzera; enpresa handietara joaten ziren eta esaten zieten gurean publizitaterik ez sartzeko. Guk egoera hori gainditzen genuen irudimen handiz, herriz herri joanez, denda eta saltoki txikien publizitatea lortuz, gehigarriak eginez eta abar. Arazo ekonomikoak genituen, baina seguru asko, El Paisek-eta gaur egun dituztenak baino txikiagoak. Ikusi zutenean aurrera egitea lortzen genuela, beste bide batzuk erabiltzen hasi ziren.
Zeintzuk?
Sekulako kanpaina antolatu zuten. Azkenean, Mayor Orejak itxi zigun egunkaria; orain mundu guztiak daki sekulako astakeriak esaten dituela eta inork ez dio kasurik egiten, baina orduan astakeria berberak esaten zituen eta kasu egin zioten. Eta horretan alderdi askoren laguntza izan zuten.
Adibidez?
Niri, pertsonalki, gustatuko litzaidake orain EAJrekin ongi moldatzea, baina gogoratu behar da laguntza handia eman zutela. Atutxa jauna, esaterako; nik nire zigorra bete dut, baina egunen batean norbaitek galdetu beharko dio Atutxari zertan ibili den. Edo Ardanza, gu ezabatzea «higiene demokratikoko kontua» zela esan zuena. Orain oso ondo bizi den jende horrek zanpatu egin gintuen, zertarako eta hegemonia politikoa lortzeko.
Zergatik zegoen tema hori Egin-ekin?
Guk egiten genuen gauza bakarra zen gure egia kontatzea, ezker abertzalearen egia. Baina ez genuen ezer asmatzen. Torturak bazeuden, torturak zeudela esaten genuen; ustelkeriarekin, berdin. Eta hori batzuei ez zitzaien gustatzen. Gurea egunkari txikia zen, ez zen asko saltzen, baina hedapen handia zuen. Azkenean, badakizu: gatazka batean, ixten lehenak hedabideak eta aireportuak izaten dira. Eta gurea itxi egin ziguten.
Eraso horiek gertatu zirenean pentsatu zenuen inoiz egunkaria ixtera iritsiko zirenik?
Beti dago susmo hori, baina, egia esateko, nik pentsatzen nuen Egin inoiz ixten bazuten, izango zela egunen batean gizontto bibotedun bat agertuko zelako, zorrak ordaintzeko dirurik ez geneukala eta itxi egin behar genuela esanez. Baina ez zen hala izan. Gerra ekintza izan zen hura. Beste bide batetik saiatu ziren baina, azkenean, amore eman zuten eta erabaki zuten indarrez ixtea.
«Egin auzia ez da inoiz itxiko. Utzi duen arrasto pertsonala, kazetaritzari egindako kaltea eta kalte politikoa ez dira inoiz konponduko. Gure motxilan eramango dugu betiko». Teresa Todaren hitzak dira. Ados al zaude?
Erabat. Ez dakit belaunaldi berriek nola jasoko duten Egin-en inguruan gertatutakoa, baina gure erantzukizuna da hau ahantz ez dadin lortzea. Orain mundu guztia dabil kontakizunarekin gora eta behera; oso ondo, egin dezagun, baina denok. Eta hurrengo belaunaldiari esan behar diogu hura ikaragarrizko bidegabekeria izan zela eta gure historian mugarri bat ezarri zuela.
Beste zerbait ere esan zion Todak BERRIAri: batzuei, zu kalean ikusita, kontzientzia txarra arinduko zitzaiela, alegia.
Jakina. Eman dezake, kalera ateratzen ari garenez, ez dela ezer gertatu eta adierazpen askatasuna indarrean dagoela berriro. Bada, ez. Egin itxi zuten Konstituzioa eta lege guztiak hankapean ibiliz, kartzelara sartu gaituzte, nik zazpi urtez jasan dut kartzelaren gogorra kriminal bat banintz bezala. Badakit ez dutela egingo, baina esan egin behar dut: niri batzuek barkamena eskatu behar didate. Hainbeste bizikidetza nahi badute, hortik has daitezela. Ez dago kontakizun bakarra; hilobiak daude alde batean zein bestean, eta hori onartzen ez badugu eta elkar errespetatzen ez badugu, ez goaz inora.
Esan ohi da Egin auzian epaituak izan behar zenutenok oso argi zenutela prozesuaren amaieran kartzelan bukatuko zenutela. Hala da?
Ez pentsa horretan denek gauzak berdin ikusten zituztenik. Baina nik behintzat oso argi neukan: espetxeratu behar gintuzten. Eta gero, garai hartan gertatu ziren gauza batzuek ez zuten askorik lagundu. T4-koaz ari naiz [2006ko abenduan, ETA su-etenean zegoenean, lehergailu bat zartatu zuen Madrileko Barajas aireportuko T4 terminalean; bi lagun hilik suertatu ziren].
Kartzelatik irten zinenean, esan zenuen espero zenuela «oraindik kartzeletara datorren herri honek behingoz kartzeletara etortzeari uztea, inor gehiago atera behar ez izateko». Gertu ikusten duzu hori?
Ez dakit. Jendeak esaten du amnistia eskatzea utopia dela. Independentzia eskatzea ere utopia da. Nik uste dut elkarrekin doazela. Eta independentzia eta erabateko amnistia lortu bitartean, zer egin? Bada, egin beharrekoa egin beharko dugu. Ausardia eta irudimena erabili beharko da, baina presoak ekarri behar ditugu. Preso bakar bat dagoen bitartean, itxi ezin den zauria da hori. Eta herri bat ezin da horrelako zauri batekin bizi.
Kartzelatik nola ikusten zenituen Euskal Herrian izandako aldaketak?
Inbidia handiz. Badakizu erredakzio batetik gaurkotasun politikoa bertatik bertara bizitzen dela, eta kartzelak, aldiz, muga handiak ezartzen ditu. Baina ilusioz ere bai.
Zergatik?
Gure itsasontziak norabide bat izan du urte askoan, eta orain bira egin behar du. Hori kosta egiten da. Nik badakit zaila dela, inertzia handiak daudela, batzuk urduri jar daitezkeela edo pentsatu azkarregi edo motelegi goazela. Baina, kritikak kritika, eta nahiago nuke kritikak egunero egongo balira beti onuragarriak direlako, gauzak nahiko ongi egiten ari garela uste dut. Alde horretatik ni baikorra naiz.
Gainerako presoek berdin ikusten zituzten gauzak?
Ni Burgosen [Espainia] egon naiz, nahiko kartzela lasaia da hori, eta ezin dut beste inoren izenean hitz egin. Baina esango nuke barruan ere ikusten dela hori. Badakizu kartzelan erritmoak desberdinak direla, eta gauzak beste patxada batez ikusten direla. Nik uste dut une honetan presoak zain daudela, ea datozen hilabeteetan zer gertatzen den, eta, batez ere, eusten, orain hori egin behar izatea egokitu zaielako.
Eta Kataluniakoa?
Hori ere inbidiaz ikusi dut. Jakina, kartzelan, informazio gehiena egunkarietatik eta telebistetako albistegietatik iristen da, eta muga horiekin, batzuetan zaila da gauza batzuk ulertzea. Baina gero ikusten duzu espainiarrak zelan jartzen diren kontu horrekin, eta ondorioztatzen duzu katalanak ari direla zerbait ondo egiten. Eta ez ahaztu gu ere hor gaudela: orain, Katalunia sua da, baina Euskal Herria, amatatu ez den txingarra.
Hemendik aurrera zer egiteko asmoa duzu?
Inbidia apur bat emango dizut: ez dut kolpe zorrik jotzeko asmorik [barre egiten du]. Kartzelan nengoela antropologia ikasten hasi nintzen, oso ikasgai polita eta interesgarria, bide batez esanda, baina orain, kanpoan nagoela, ez dakit horrekin jarraituko dudan. Badakit asko irakurriko dudana, jarraituko dudana gaurkotasunaren gainean egoten, baina orain erretiratuta nago eta bizimodu horri zukua atera nahi diot. Bolada baten aurre-aurrean ibili nintzen, mandoei akuiluaz ziztaka; orain gazteei dagokie akuilua hartzea eta ni atzean jarriko naiz, gurdiari bultza eginez. Tira, norbaitek ezertan laguntzeko eskatzen badit, ni prest nago. Baina gutxi izan daitezela.
