Juan Luis Goenagaren margolan bat dauka Iñaki Olaizolak (Donostia, 1944) bere bulegoan: "Oso maitea dugu koadro hori". Donostiako portua ikus daiteke bertan. Mahai gainean, berriz, hiltzeko eskubideari buruzko bere tesia, antropologiako doktoregotza lortzeko egindakoa. Horiek dira Olaizolaren bi amodioak —"profesionalak, e!", zehaztu du, barrez—.
Azken urteotan eutanasiari eta heriotzari buruzko ikerketengatik egin zara ezagun, baina zu aurretik itsas ingeniari lanetan ibili zara.
Bai. Aita ontzijabea nuen. Arrantzarako barkuak egiten zituen, eta hortik sortu zitzaidan interesa. Banekien aitarentzat ingeniaria izateak balio handia zuela, eta horrek ere bultzatu ninduen erabakia hartzera. Nahiz eta zalantza batzuk izan nituen medikuntza eta ingeniaritzaren artean. Egun ere pentsatzen dut medikua izango banintz gustura sentituko nintzela. Badu goxotasun edo zentzu polit bat, nahiz eta jakin medikuntza garai batean bokazionalagoa zela.
Aita, orduan, gustura.
Bai, bai. Harentzat hura zen zegoen karrerarik politena. Ontzijabea izanik noizean behin joan behar zuen Marinara, ontzien inspekziorako bulegora, eta hara joateak eta hango itsas ingeniariarekin egoteak tripako mina eragiten zion. Beraz, jakitea bere semeak barkuen estabilitateak eta transformazioak sina zitzakeela, oso interesgarria zen harentzat.
Madrilen egiten zen orduan itsas ingeniaritza, itsasorik gabeko lurraldean.
Bai [barrez]. Ni lehen kritikoagoa nintzen gai horrekin: "Nola ikasiko da itsas ingeniaritza itsasorik gabeko tokian?". Baina goi mailako ingeniaritza ikasteko teoria asko ikasi beharra dago, nahiz eta praktikari garrantziarik kendu ez. Beraz, Madrilen, Parisen edo Londresen ondo ikasteko aukera dago ingeniaritza, nahiz eta gero hori osatzeko lan egin behar. Bestetik, beti izan dut pena gure herrian orduan ez zegoelako unibertsitate ikasketarik egiterik. Baina, tira, han egin nuen, eta gero ingeniari moduan aritu nintzen lanean, nagusiki Astilleros Luzuriaga zen horretan. Gustura aritu nintzen. Gehienbat egiten genituen arrantzarako barkuak: bakailaontziak, atunketariak.... Eta baita merkataritza ontzi txikiak ere, 80 metro artekoak. Orduan egin ziren Gipuzkoako azken sei merkataritza ontziak. Nik uste gaur egun ez dagoela gipuzkoarra den merkataritza ontzirik. Azken sei proiektu haiek nik sinatu nituen.
Une berezia izango zen hura, ezta?
Bai. Artaza barkuak, eta Naviera Jaizkibel... barku horiek nik egindako proiektuekin eraiki ziren. Gero, itsasgintzan krisi ikaragarria izan zen 80ko hamarkadan, eta beste gauza batzuk egiten hasi ginen. Enpresa kudeatzen aritu ginen krisiari aurre egiteko.
Eta erretiroa hartutakoan...
Erretiroa hartutakoan, 60 urterekin, antropologia egin nuen, eta baita doktorego tesia ere. Aurretik egina nuen itsas ingeniaritzarako doktoregotza. Ez da oso gauza arrunta, baina bi doktoregotza dauzkat. Bi amodio ditut —profesional mailan, noski [barrez]—: itsasoa eta harekin lotutako istorioak, eta antropologiarekin lotutakoak. Biak lantzen ditut oraindik. Argitaratu ditut itsasgintzari buruzko artikuluak, Juan Pablo Olaberriarekin batera, Untzi Museoaren aldizkarian. Haietako bat Ingalaterran ere atera da: XV. mendean planorik gabe egiten ziren itsas eraikuntzei buruzkoa. Baina, azkenaldian, arreta handiagoa eskaini diet antropologiari lotutako gaiei, eutanasiari eta hiltzeko prozesuari, eta horiek gizartean dituzten ondorioei.
Erritualak ere aztertu dituzu.
Gurean bi eredu nagusi daude, tradizionala eta biografikoa. Azken horrek berarekin dakar hil ondorengo erritualak aldatzea. Transformazio hori handia izan da azken urteetan. Garai batean ez zegoen aukerarik; denok genekien nola egin behar ziren gauzak, bai hil aurretik eta baita ondoren ere: hileta, lur ematea eta abar. Baina 70eko hamarkadatik aurrera, praktika berriak agertzen hasi ziren. Gaur, berriz, pertsonen erdiek baino gehiagok erraustea aukeratzen dute, eta horrek esan nahi du pentsamoldea aldatu egin dela.
Horra iristeko ere gainditu beharko ziren oztopoak.
Erretzeak aurkitu zuen lehen oztopoa administratiboa izan zen. Gure arbasoentzat erretzea gauza normala izan bazen ere, kristautasunarekin hori aldatu egin zen; debekatu egin zuten. Gero, 1923 inguruan, Paulo VI.ak kendu egin zuen debeku hori. Baina kristautasunak bazuen kezka bat: nola bat egin giza gorputzean berpizteko ideia hori erretzearekin? Eliza katolikoak berak egun oraindik ez du begi onez ikusten erretzea. Iruditzen zaie oso erradikala dela.
Bilakaera ikaragarria izan da. Lehen, panteoi batean lurperatzen zen, eta kito. Orain, erraustu egiten dira gehienak, eta errautsak, maiz, itsasora edo mendira botatzen dituzte. Aukera ikaragarriak daude. Oso garrantzitsua da azken agur hori. Eliza katolikoak gaur egun ez du hildakoekiko bere eginkizuna betetzen, batez ere sinesdun ez direnen kasuan. Askotan, gertukoen helburua ez da hileta erlijiosoa egitea, azken agurra egitea baizik; kontua da Elizatik kanpo ez dagoela zerbitzu hori emateko beharrezko egitura eraikita.
Baina gaur egun badago hileta zibila egiteko aukera.
Baina tradizio bat, eredu bat, eraiki behar da. Duen garrantzia eman behar zaio. Inbertsioak egin behar dira. Oinarrizkoa da tokia, leku antropologikoa deritzona. Beilatokiak oso ondo daude, baina ez dira nahikoak. Asko maite duzun pertsona hori agutzerakoan aukera izan behar duzu leku goxo bat erabiltzeko, bertan daudenak taldekoak sentituko diren toki batean, musikarekin... Garaje batean edo frontoi batean egin zenezake, noski, hala nahi baduzu. Baina zergatik ez katedral gotiko batean, adibidez? Alde horretatik, desakralizazioa beharrezko ikusten dut, baina horren aurretik ere elizak utzi beharko lituzkete erritual zibilak egiteko.
Alegia, herriaren esku utzi elizak eta katedralak.
Bai. Zergatik ez? Elizak baditu administradore erlijiosoak, apaizak berak, baina zergatik ez jarri haiekin batera lan egingo duten administradore zibilak ere? Batzuetan eliza horrek funtzionatuko du katoliko modura, eta beste batzuetan akonfesional gisara. Leku batzuetan, adibidez, kontzertuak egiten dituzte elizetan.
Iparraldean, adibidez, horrela egiten dute. Gurtzarako eraikinak herriarenak dira.
Toki askotan. Orduan, zergatik ez ireki elizak toki publiko modura? Nik ez diet uko egiten guk, kasu honetan donostiarrok, Donostiako elizetan ditugun eskubideei. Elizak ulertu beharko luke herritarren erdiek ez dutela erlijioan sinesten.
Eta, hala ere, alderantzizko bidea egiten ari dira gurtzarako tokiak beren izenean jarriz.
Bai, eta ni kontra nago, noski.
Baina jakina da Espainiako Gobernuan eskuina dagoen bitartean egoerak berdin jarraituko duela.
Ezkerrekoa izan balitz ere, berdin gertatuko zen. Eliza ez da katedralen eta halakoen jabe. Beraiek izan dira espazio horiek kudeatu dituztenak eskaera erlijiosoa egon den bitartean, baina berez gizartearen ondarea dira. Orain itzuli egin behar dituzte. Agian ez denak, eskaera erlijiosoa ere badagoelako; baina sinesten ez dutenek ere errespetu bera merezi dute, eta ondare hori guztiona da, ez soilik sinestunena. Ni Santa Mariako mezamutila izan nintzen. Garai batean hark behar batzuk asetzen zituen, baina gaur egun beste behar batzuk daude. Beraz, errituala eraiki egin behar da, eta hori eraikitzeko behar da gizartearen eta agintarien elkarlana.
Eraikitze lanak hasteko, ordea, norberak argi eduki behar du zer nahi duen.
Kontua da heriotza bat-batean etortzen dela, hau da, nahiz eta aurretik ikusi badatorrela, azken unera arte, hil arte, ez zarela martxan jartzen erritual hori antolatzeko. Indar handia eduki behar da zure kontura agur bat antolatzeko. Oso pertsona gutxik dute aukera hori.
Heziketak ere badu eraginik, ezta?
Eredu tradizionalean zertaz hitz egin behar zenuen ere erabakita zegoen. Baina azken 30 urteotan aldaketa sozialak eta kulturalak ikaragarriak izan dira, eta eragin handia izan dute heriotzaren prozesuan. Zahartzaroa bera ere aldatu egin da. Orain luze irauten du, eta horrek dakar zaindu beharra. Batez beste, 65 urtetik gora dituzten pertsonek bost edo zazpi urte bizitzen dituzte mendekotasunean. Batzuk, agian, ez dute halakorik biziko, baina beste batzuek hamar-hamabost urte egingo dituzte mendekotasunean, eta horien atzean beti dago emakume bat.
Nola bizi dugu egun mendekotasun hori?
Hori da kontua. Etxean bizi behar dugu? Etxeak hutsik daude. Ni ez nago ados diputazioek-eta ematen dituzten laguntza txiki horiekin pertsonak etxean zaintzeko, horrek dakarrelako beste norbait lotu behar duzula, bere bizitzari uko egin behar diola.
Pertsona hori zaintzaile huts bihurtzen dela, alegia.
Noski. Ahal denean, etxean biziko dugu mendekotasuna, eta ezin denean, erietxean; eta bestela bakoitzak pentsatu beharko du zenbateraino daukan zentzua bizitzen jarraitzeak. Bada momentu bat, bizitzaren kalitatearen arabera, hark zentzua galtzen duena. Batzuentzat horrela jarraitzeak ez du zentzurik, eta hil egin nahi dute. Izan ere, pertsonek hiltzeko eskubidea dute.
Gaur egun bagara gure bizitzako azken urte horien jabe?
Kendu egin digute jabetza. Ni nire bizitzaren jabe naiz, nirea ez da soilik hura gozatzeko eskubidea; nire bizitza nirea da!
Baina legeak dio ezin duzula zuk nahi duzun modura hil.
Hor dago arazoa. Pertsonek betidanik izan dugun eskubidea izan da hiltzeko eskubidea. Inork ezin gaitu behartu nahi ez dugun bizitza bizitzera. Nik uste dut hori eskubide potolo bat dela. Ari gara hurbiltzen, noski. Orain onartzen digute kasu batzuetan hiltzeko eskubide hori errespetatzea, baina baldintza askorekin. Behar duzu oso gaixo egon, eta orduan, soilik orduan, medikuaren baimenarekin, botika bat emango dizute zure bizitza amaitzeko. Baina zergatik egin behar ditugu salbuespenak, hiltzeko eskubidea berezkoa badugu? Duintasunez hiltzeko eskubideaz hitz egiten denean, hitz egiten ari gara oso gaixo dauden pertsonetaz. Eta egun ez dago kasu horiek arautuko dituen lege bat ere. Estatuan Andaluziak du legerik aurreratuena, eta, hala ere, oso eskasa da, ez duelako hiltzeko eskubideaz hitz egiten, oso gaixo eta sufritzen ari direnen eskubideaz baizik. Baina horiek salbuespena dira. Eskubide hori pertsonek dugu, eta ez soilik medikuen baimena jaso dutenek. Hori eginez, gure eskubideak bahitzen ari dira. Ez digute gurea dena kudeatzen uzten. Duintasunez hiltzeko eskubidea osotasunaren zati bat besterik ez da, gaixo daudenei egiten dielako erreferentzia.
Eta horretarako ere baldintzak daude.
Eutanasiaz, suizidio lagunduaz eta sedazioaz hitz egiten digute duintasunez hiltzeaz ari garenean. Baina zein da aldea, adibidez, eutanasiaren eta suizidio lagunduaren artean? Ba, azken bultzada nork ematen dion. Eztabaida horrek ez du etikarekin zerikusirik, hala sinetsarazi nahi badigute ere. Nahia, proiektua, ilusioa, hiltzeko borondatea... hori ez da aldatzen. Sedazioaren eta eutanasiaren artean, berriz, aldea da sedazioa medikuak egiten duela eta jartzen duen dosia txikia dela, gaixoak hamabi ordu baino gehiago iraun dezan, eta, beraz, prozesuak legearekin bat egin dezan. Baina, finean, gauza bera dira.
Askotan egiten dugun akatsa da bizitza eta heriotza banatzea, gauza bera izanik ere.
Hori da. Duintasunez bizitzeko eskubideaz hitz egin beharko genuke, eta, horrekin batera, baita hiltzeko eskubideaz ere. Lege horiek, aldiz, sortzen ari dira soilik bizitzaren azken etapa horretarako, eta oso eskasak dira. Horiek defendatzeko erabiltzen diren argudioak dira, batetik, erlijiosoak, diotenak ez garela gure bizitzaren jabe; eta, bestetik, ikuspegi akonfesionaletik egiten direnak, diotenak batzuei hiltzeko eskubide hori onartzeak heriotzak kontrolatzeko zailtasunak ekarriko dituela. Horrekin, neurri batean ados nago; nik ere uste dut modu egokian arautu behar dela halako zerbait. Baina zaila izateak ez du esan nahi bazter utzi behar dugunik.
Gainera, frogatuta dago eutanasia legezkoa den tokietan egoera normaldu egin dela.
Bai, baina kontua da heriotza kontrolatzen duenak duela boterea. Eliza heriotzan espezializatu da, eta horrek botere ikaragarria eman dio. Erlijioak eta politikak estrategia bera erabiltzen dute. Askok uste dute erlijioa dela agintzen duena, baina benetan eutanasia egiteagatik kartzelara eramango zaituena ez da Eliza, gobernua baizik. Benetan debekatzen duena ez da Eliza, gure parlamentua baizik. Politikariek dute erantzukizuna alor horretan, beraiek debekatzen digute nahi dugun moduan hiltzea. Bada garaia hemen ere hortaz hitz egiten hasteko.
Halakoetan familia bera ere oztopo izan daiteke.
Ondo hiltzeko dauzkagun etsairik handienak dira gertukoak, ez zaituztelako joaten uzten. Halako kasu asko ezagutu ditut. Adineko pertsona batek hiltzea erabakitzen duenean gertukoek ez diote uzten; denek egin nahi dute azken saioa. Horregatik, azken borondateak egiterakoan oso kontuan izan behar da nor izendatzen duzun ordezkari, une horretara iritsita ordezkariak zure borondatea betearazi behar duelako, eta ez berea. Eta medikuek ez badute erabaki hori errespetatzen, salatu egin behar ditugu. Zergatik izan behar dute medikuek azken hitza? Gobernuaren boterearen ordezkari egin ditugu medikuak.
