«Autokritikarako gaitasuna da Mendebaldeak eman duen onena»

Eredua. Hori da Javier Gomaren (Bilbo, 1965) lana ulertzeko kontzeptu nagusia. Filosofoa da, baita Juan March fundazioko zuzendaria ere. Posmodernismoak kultura blokeo egoera batera eraman duela dio, eta askapen indibidualaz harago begiratu beharraz mintzo da. Horregatik proposatzen du eredugarritasunaren kontzeptua. Norbera bestearentzat eredu izan daitekeela ohartuta, errazagoa izango baita norberak bere askatasuna mugatu eta elkarbizitzak eskatzen dituen beharretara errenditzea. Hainbat liburu idatzi ditu horri buruz, eta saiakera arloko Espainiako Sari Nazionala irabazi zuen 2004an Imitación y experiencia izenekoarekin. Iruñean izan da egunotan, Oteiza Katedrak gonbidatuta.

Filosofia blokeo egoera batera heldu dela esana duzu. Zergatik?

Ez da soilik filosofia, baizik eta kultura, oro har. Nola bizi?, nola maitatu?, nola hil? Galdera horiei erantzuteko balio zuen filosofiak. Baina gaur egun ez. Azalpen horiek emateko sortu ziren kontzeptuetariko asko jadanik gurea ez den tradizio batekoan sortu ziren. Hiru mendez askapen indibidualak ardaztutako kultura bat izan da gurea. Hala zabaldu da askatasun indibidualaren esparrua, eta orain gizabanako askez osatutako gizarte batean bizi garela esan daiteke. Baditugu mugak, baina prozedura demokratiko bidez onartutako mugak dira. Liberazio terminoetan iltzatuta jarraitzen du kulturaren zati handi batek, baina egungo galdera nagusia ez da nola izan libre, baizik eta nola izan libre elkarrekin. Eta tresnak behar ditugu elkarbizitza horretarako.

Zein dira tresna horiek?

Abertzaletasuna eta erlijioa izan dira gizartearen kohesio eta sozializazio tresna klasikoetariko bi, baina gaur egun ez dute funtzionatzen. Erlijioaren eta aberriaren ideiak legeaz harago heltzen ziren, eta jendearen bihotzetan sartzen ziren. Jendeak mugatu egiten zuen bere jarrera ez erregeak hala zioelako, baizik eta ohorearen, bertutearen edo santutasunari buruzko beren ideiek gidatuta. Orain ez dute halako indarrik tresna horiek. Eredugarritasunaren ideia proposatu dut nik tresna filosofikotzat.

Norberaren jardunak besteentzako eredu bat sortzen duela diozu funtsean, eta horretaz ohartzeak lagun dezakeela elkarbizitzan.

Bai. Baina ohituraren ideiarekin lotu behar litzateke hori. Gizarte garaikideak gehiegizko konfiantza izan du legearen aldaketarako gaitasunean. Legeak zigorra dakar, eta balio du hiritarren kanpo askatasuna erregulatzeko, baina ez ditu bihotzak eta jarrerak aldatzen. Ohiturak bai.Pixkanaka norabide batean gidatzen gaituzte ohiturek. Horregatik gizarte batean gizalegezko ohiturak sortzea izan liteke kohesio sozialerako bidea. Eta badira epe luzeko beste bi tresna: filosofia eta artea.

Zer zentzutan?

Guk orain normaltzat ditugun ideiak garai batean filosofo eta poetek botatako ideiak dira. Artea ere bada garrantzitsua. Galdu egin dugu magiarekiko fedea. Erlijioak bazuen bihotza seduzitzeko gaitasuna, baina galdu egin dugu hori orain. Arteak hor jarraitzen du, ordea, eta kapaz da munduarekiko lilura pizteko. Baina subjektibitatean iltzatuta jarraitzen du gaur egun. Pentsaezina da, kasik, elkarbizitza lagun dezakeen eta auto-mugaketaren aldeko izan daitekeen arte bat.

Juan March fundazioko zuzendaria zara, eta badakizu ez dela hori egungo artean nagusi den ildoa.

Hala da, gizartearen zuloetan jarria du begia artistak aspaldi. Baina asperdura bat ere badago. Hainbestetan errepikatzen dizkigute gizarte garaikidearen kontraesanak... Elkarbizitza era erakargarri eta liluragarrian aurkeztuko digun norbait falta da.

Norbanakoa besterentzat eredu dela idatzia duzu, baina berdin gertatzen al da maila publikoan ere?

Eredu oro da eredu publiko bat. [Ludwig] Wittgensteinek esan zuen ez dagoela lengoaia pribaturik, eta berdin gertatzen da ereduarekin. Eredu bat beti da eredu bat beste inorentzat. Bizitza pribatuak badu alde juridiko bat eta alde moral bat. Legeak dio norberak baduela eskubidea nahi duena egiteko intimitatean, beste inori kalterik egiten ez badio. Gizarte garaikideak nahasi egin du juridikoa dena eta morala dena. Juridikoki norberak nahi duena egin dezake intimitatean, baina ergelkeria bat da moralki hori esatea. Norberaren kontzientziarentzat ez da gauza bera askatasunaren maila altuago edo baxuagoko erabilerak egitea. Eta norberak, bere ereduaren bitartez, beti kalte egiten dio besteari, edo aberastu egiten du. Eredu batek beti du eragina inguruan, eta ardura dakar horrek.

Pertsona adina eredu moral daude orduan. Nola adostu eredu egokia?

Bizitza pribatuak duen garrantziaz ohartzea da lehena. Tabu bat izan da intimitatea modernitatean. Uste zen legeek eta instituzioek funtzionatuz gero demokraziak aurrera egingo zuela. Uste okerra da hori. Demokraziak herritarren bizitza partikular eta pribatuetan du oinarria.

Zure etnozentrismoa onartzen duzula diozu zure beste testu batean.

Mundializazio prozesua, funtsean, mendebaldartze prozesu bat da. Herrialde asiar, afrikar eta amerikar gehienek nahi dituzte Mendebaldean sortutako gauzak: zientzia, teknologia, giza eskubideak... Hala ere, autokritikarako gaitasuna da, nire ustez, Mendebaldeak eman duen onena. Nihilismoa da inoiz zibilizazio batek bere gain hartu duen kritikarik zorrotzena. Kultura aniztasuna ere Mendebaldeko produktua da. Zibilizazioak bere buruaren egozentrismoari egiten dion kritika.New Yorken eta gisakoetan ikusten dut kultura aniztasuna, ez Txinan. Zentzu horretan aitortzen dut nire etnozentrismoa.

Kultura aniztasuna baino gehiago, kontsumo gizartearen eskaintza aniztasuna ez al da New Yorkekoa?

Kultura aniztasunak ez ditu konpondu kulturen arteko liskarrak. Baina kontzeptua Mendebaldekoa dela nabarmentzen dut nik; autokritikarako gaitasun hori.