«Pastorala ikusi nuenean, egiazko antzerkia ikusi nuen»

Luzaz antzerkian aritu eta mundu hori utzi ostean, zineman hasi eta film batek ekarri zuen Euskal Herrira Green (New York, AEB, 1947). Un monde vivant (2002) grabatzen ari zela Biarnon, irudi batzuk hartzera hurbildu zen Zuberoara, jakin gabe nora heltzen zen. Baina bertara heldu eta bazterrek hunki zuten erabat, baita aukera baliaturik asteburu hartan ikusi pastoralak ere. Geroztik, ahal duen guztiz itzultzen da Euskal Herrira. 2006an, Ziburun (Lapurdi) grabatu zuen Les Signes Cannesko jaialdiak hautatu zion film laburra.

Irudietan harrapatzeaz gain, idatziak ere baditu Euskal Herriaz. La bataille de Roncevaux (Gallimard, 2009) eleberriak Orreagako guduaren bertsio garaikide bat irudikatzen du, Donibane Garazin, turisten aurka, Gotzon Peyrat protagonistaren bidez. Orain, France Culturerentzat prestaturiko irratirako antzerkia oinarri, film bat egin nahian dabil Euskal Herria aipagai duela, baina dirurik ez du atzematen horretarako.

Idauze-Mendiko pastorala ikusi zenuen, zer iruditu zitzaizun, antzerkilari gisa?

Antzerkia egin dut luzaz, baina nire antzerkiaren kontzeptua ez da 1968tik hona egiten dena. Eta Pastorala ikusi nuenean, egiazko antzerkia ikusi nuen. Sekulakoa zen. Japoniako Kabukiaren eitea du. Ekialde muturreko antzerkia interesatzen zitzaidan orduan.

Zure iduriko, zertan da pastorala «egiazko antzerkia»?

Dena da antzeztua. Dena da kodeetan oinarritua. Nik ikusi pastoralak Pierre Lotiren Ramuntxo zuen inspirazio iturria. Biziki eleberri txarra dena, bestalde. Baina pastoral horretan baziren elementu batzuk, zinez... Adibidez, Ramuntxoren ama hiltzen den mementoa. Lehenik bertsetak ematen ditu makila lagun, eta hiltzear dagoela, zutik jartzen da jendeari begira, eta sinpleki, makila erortzera uzten du, besoak gurutzatzen ditu bularrerat ekarriz, eta badakigu hila dela. Ez da saiatu errealista den zerbait egiten. Eta niretzat errealismoa antiteatrala da. Zerbait indartsua sentitu nuen, nire baitakoari oihartzun egiten ziona. Hortik, euskaraz ikasten hasi nintzen. Liluratzen nau hizkuntza horrek. Baina biziki zaila da...

Zerk liluratzen zaitu?

Hemen hizkuntzaren sorgunea aurkitzen dudala iruditzen zait. Adibidez, euskaraz hitz egiten dut erraiten da euskaraz. Eta hori hain da hunkigarria: hitza egitea...

«1968tik hona egiten den antzerkia» zer da zuretzat?

Beti gauza bera da. Aktoreak oihuka ari dira eta lurrean itzulipurdika. Eta, adibidez, Moliereren antzerki bat ematen badute, pertsonaiak beti nazi moduan jantziak dira. Egia moral handiak adierazten dituzte, itxuraz, baina antzerkiak ez du funtzionatzen, antzerki gisa. Taula zuzendari inteligenteak ere hortik ezin ateraz ari dira, Frantziako Kultura Ministerioak hori nahi duelako. Halere, doi bat irekiagoa da gaurko egoera. Baina ni nardatua nintzen jada.

Zure zinema ere berezia da, bi hitzez nola laburbilduko zenituzke zure berezitasunak?

Elkarrizketa garrantzitsuenak hegiz hegi filmatzen ditut. Berez, zinemaren arauen arabera, hori ez dugu egin behar. Tradizionalki elkarrizketa bat filmatzen delarik, kamera existitzen ez dela sinetsarazi nahi dugu, kamera saihets batean gordez. Baina horrela, pertsonaren begirada galtzen da. Eta norbaitekin hitz egiten delarik, indarraren parte handi bat begiradatik jasotzen da. Teknikoki, nirean, kamerari begiratzen dio pertsonaiak. Baina, historian, beste pertsonari dio begiratzen.

Usaiatik kanpoko egin moldea denez, horrek halako distantzia bat sor dezake ikuslea eta filmaren artean; filmean ez da hain errazki sartzen...

Niretzat, alderantzizkoa da. Pertsonaren baitan gertatzen ari denari hurbiltzeko aukera ematen du. Eta usu hori da gertatzen. Bistan dena, lehen minutuetan harrituak gaude, baina ondotik, ikusleek diote ahanzten dutela berezitasun hori.

Zinemaz mintzatzean joko psikologikoa ere salatu izan duzu... Esplikatzen ahal duzu hori?

Joko psikologikoa jarraitzen dutenek dena intelektualizatzen dute. Hortik ez da deus errealik jalgitzen, dena intelektuala da. Nire iduriko, ez du balio zinemarik egitea bizian ikusten dena zineman ikusteko. Hobe inguruari begiratzea. Aldiz, niretzat, munduan badira gauza gorde batzuk. Batez ere gure mundu modernoan. Espirituala den guztia ukatua da, nolabait erraiteko. Alta, niretzat, gauza guztietan bada espiritualtasun bat, eta hori ikusten laguntzen ahal gaitu zinemak. Niretzat, zinema egiten da mundu materialeko zatiekin. Nik hori dut bilatzen, presentzia erreal bat.

Presentzia erreala?

Termino teologiko bat da, indar espirituala adierazteko, jende eta gauzen baitan gordea dena. Eta pertsonaien arteko elkarrizketak hor daude, ez berez duten balioagatik, baizik eta orduan hitz horiek adierazten dituzten pertsonek beren baitatik askatzen dutenagatik.

Zinematik literaturara pasatzeko, La Bataille de Roncevaux liburuan, hizkuntzarekiko harreman berezia agertzen da. Gotzon euskalduna da, baina frantsesez ere mintzo da. Euskaldunek hizkuntzekin duten harremana aztertzen ahalegintzen zara...

Nire ustez, gizakiaren berezitasuna hitza da. Hitzak du egiten gizona. Existitzen gara hizkuntza baten bidez. Ni basakeriaren herrian sortu naiz, Ipar Amerikan. Eta han ez dute hizkuntzarik. Eta ondorioz, nihaurek aurkitu behar izan dut nire hizkuntza. Horregatik etorri naiz Europara, eta aurkitu dudan hizkuntza hori frantsesa izan da. Baina beste hizkuntza batzuetan ere hitz egiten dut. Eta badakit ez garela pertsona bera, hitz egiten dugun hizkuntzaren arabera.

Nola, «ez dutela hizkuntzarik»?

Barbaroek erabiltzen duten mintzaira soinuduna ez da zinezko hizkuntza. Ingelesetik dator, baina ez du lur eta historia komun batean errotua den sustrairik.

Eta euskara nola ikusten duzu?

Ni bezalakoak, hizkuntza anitzetan mintzo direnak, hizkuntza horiek ikasi dituztelako mintzo dira. Baina hemen, euskaldun guztiak bi hizkuntzarekin sortzen dira. Batetik, ama hizkuntza, eta bestetik, Estatu batek inposatzen diena. Ondorioz, euskaldun batentzat mundua doblea da. Bi hizkuntzen bidez, bi aldiz existitzen da. Horrek liluratzen nau.