Joan den astean berrogei urte bete ziren Greziako ikasleek Atenasko Unibertsitate Politeknikoa hartu zutenetik orduko diktadura militarra, Koronelen Diktadura deiturikoa, salatzeko. Okupazioak hiru egun baino ez zuen iraun, armadak tankeak bidali zituelako Politeknikoaren egoitza hustera, eta ondoren abiarazitako errepresioa bortitza izan zen, baina ekintza hura diktaduraren amaieraren hasiera izan zen. Matxinada hura hartu du hizpide Petros Markaris idazleak (Istanbul, Turkia, 1937) bere azken liburuan, Psomi, paideia, eleftheria (Ogia, hezkuntza, askatasuna; Tusquets argitaletxeak gaztelaniazko itzulpena plazaratu du duela gutxi), Greziako gaur egungo egoera eta ordukoa alderatzeko.
Saiakera ugari idatzi ditu Markarisek, antzerki lanak, itzulpenak eta zinemarako gidoiak: esaterako, Bertol Brechten lanak itzuli ditu, eta Theo Angelopoulos zinema zuzendari greziarraren gidoilari eta kolaboratzaile estua izan zen. Baina nobela beltzak eman dio ospea Europa osoan. Kostas Jaritos komisarioa protagonista duten hainbat eleberri idatzi ditu, eta guztietan, Jaritosek argitu behar dituen krimen eta hilketekin batera, Greziako egoera politiko eta soziala ere islatzen da. Azken liburuak, esaterako, Greziako krisi egoeran girotutako trilogia baten azken atala izan behar zuen, baina duela gutxi erabaki du trilogia horrek epilogo bat izango duela.
Greziako krisiaz idazteaz «akituta» zaudela esan duzu berriki.
Bai. Orain, horren inguruko nobela bat idazten ari naiz, pentsatu baitut krisiaren inguruko trilogiari azken liburua eranstea, baina, horrekin, akabo nire harremana krisiarekin. Istorio gehiago idatziko ditut Kostas Jaritosen inguruan, baina beste gai batzuei buruz.
Argitaratu duzun azken eleberrian oso ikuspegi kritikoa agertzen duzu diktaduratik demokraziarako trantsizioa egin zuen belaunaldiaz, Politeknikoaren belaunaldia deiturikoaz. Zergatik?
Denok miresten dugu belaunaldi hori, diktadurari kontra egiteko adorea izan zuelako. Erresistentzia horren puntu gorena Unibertsitate Politeknikoaren okupazioa izan zen, eta horregatik hartzen du izendapen hori. Arazoa da diktaduraren ostean belaunaldi horretako askok bete zituztela administrazioaren lanpostuak, sindikatuak eta unibertsitateak, lehenago egindako erresistentziatik onura ateratzeko asmoz. Urte askoan, beste iritziren bat zeukaten guztiak traidoretzat jo zituzten, eskumakoak edo diktaduraren jarraitzaileak, baina, aldi berean, lagunak lehenesteko sistema bat antolatu zuten. 1946an, gerra zibilean borrokatu ziren ezkertiarren belaunaldiak ere larrutik ordaindu zuen egindako erresistentzia: diktadura erori arte, borrokalari horiek ez zituzten herritar normaltzat onartu. Baina euren ekintzetatik ez zuten inolako onurarik atera. Politeknikoaren belaunaldia, berriz, erresistentzia horretaz baliatu zen pribilejioak eskuratzeko.
Zure eleberrian, Greziak erreka jo du, krisiak ia dena suntsitu du eta greziarrak drakma erabiltzera itzuli dira, euroa alde batera utzita. Azken hori, moneta zaharrera itzultzea, benetako aukera bat da, herritarrek eskatzen duten zerbait, edo fikzio hutsa?
Nire nobelan, Grezia ez ezik, Espainia, Italia eta Portugal ere ateratzen dira eurotik. Liburuan planteatzen dudan hipotesia zera da: zer gertatuko litzateke Europako hegoaldeko herrialdeak euren dirua erabiltzera itzuliko balira? Eleberria hortik abiatzen da. Narrazioa Grezian kokatzen dut, eta azaltzen dut zein zaila izango litzatekeen atzera egitea. Batzuek, herritarrek zein politikariek, drakma erabili nahi dute berriro, baina ez da hain erraza. Labirintoaren adibidea jartzen dut beti: kanpoan zaudela, inork ez zaitu sartzera behartzen, baina behin sartuz gero, ezinezkoa da esatea «tira, ni banoa hemendik», lehenbizi irteera bilatu behar duzulako.
Esperantzarako zirrikitu batzuk ere badaude zure eleberrian: gazteak antolatzen dira, aterpeak eta herri eskolak sustatzen dituzte, eta irrati bat ere sortzen dute, Esperantza Irratia izen esanguratsua duena. Gaur egungo Grezian ba al dago itxaropenerako motiborik?
Azken urte eta erdian sakoneko aldaketa egon da gazteen pentsatzeko moduan. Krisiak eztanda egin zuenean, erantzuna izu-laborria zen. Oso nabaria zen: belaunaldi hori ongizatean hazi zen, eta pentsatzen zuten Ama Europak arazo guztiak konpon zitzakeela. Hori amaitu zenean, izua hedatu zen. Orain, gazteak jabetzen dira gertatzen ari denaz, eta kontra egiten diote. Erresistentzia hori ez da Politeknikoaren belaunaldiarena, bizirik irauteko erresistentzia baizik.
Askotan esaten da herritarrak direla krisiaren errudunak, «euren ahalmenen gainetik» bizi izan omen direlako. Ados al zaude baieztapen horrekin?
Ez dut horrelakorik entzun ere egin nahi.
Hala ere, zure liburuan pertsonaia batek esaten du greziarrek, Europako diru laguntzak jasotzen zituztenean, ez zutela diru hori erabili azpiegiturak sustatzeko, «etxeari beste solairu bat gehitzeko» baizik. Hori ez al da greziarrei errua egoztea?
Horren kontrola ez zeukaten herritarrek, gobernuek baizik. Hori gertatzen ari zenean, mundu guztiak beste alde batera begiratzen zuen. Europako Batasunak diru laguntzak ematen zituen, baina ez zuen esaten "kontuz, diru hau europarren zergetatik atera da, eta ondo kudeatu behar da". Gobernuek, berriz, diru hori parrastaka ematen zuten, botoak eskuratzeko. Eta herritarrek, jakina, diru hori hartzen zuten, baina aleman batek esan zidana esango dizut: gobernuak agintzen badu aparteko sari bat emango duela bakoitzari dagokion lana egiteagatik eta lantokian behar den orduan egoteagatik, inork esango al luke "ez, eskerrik asko, ez dut aparteko sari hori hartuko, ez dudalako uste nire herrialdearen egoerak horrelakorik ahalbidetzen duenik"? Ez; mundu guztiak dirua hartuko luke. Greziarrek, eta espainiarrek, hori egin zuten.
Zer uste duzu faxismoaren gorakadaz eta Egunsenti Urrekara alderdiaz?
Arazo horrek alde bi ditu. Gobernua, Polizia eta sistema osoa jazarri zaizkio Egunsenti Urrekara alderdiari, buruzagiak atxilotu eta espetxeratu dituzte, sarekada handiak egin dituzte eta abar. Beraz, praktikan, Egunsenti Urrekararenak egin du, suntsituta dago alderdi gisa. Arazoa ez da hori: arazoa da alderdi hori, azken inkesten arabera, herritarren %14k babesten zutela. Eta ez dakigu boto-emaile horiek zer egingo duten.
Europa batuaren ideiak porrot egin duela uste al duzu?
Jean Monnet jotzen da Europako batasunaren ideiaren sortzaileetako bat. Hil aurretik, onartu zuen akatsa egin zuela, eta Europaren batasuna berriro definitzeko aukera izatekotan politika eta kulturaren aldetik ekingo liokeela batasun horri, merkatuen batasunetik abiatu beharrean. Ez dakit Europaren batasunaren ideiak porrot egin ote duen, baina badakit batasun hori beste era batera eraiki behar dela, kulturari eta politikari lehentasuna emanez merkatuak lehenetsi beharrean. Harrigarria da: ez dut ulertzen nola litekeen Europako elite politikoak beti finantzaz hitz egitea, eta inoiz ere ez politikaz. Politikaz hitz egiten duten bakarrak eskuin muturrekoak dira, eta hori oso arriskutsua da.
Krisiaren inguruko trilogiari epilogo bat idatziko diozula esan duzu lehen. Aurreratuko al zeniguke zerbait liburu berri horren inguruan?
Izenburua ingelesez Roll up credits izango da. Esapide hori Ameriketako Estatu Batuetan erabiltzen da, film baten amaieran agertzen diren tituluak adierazteko. Liburuaren gaietako bat Egunsenti Urrekara izango da, istorioa hasten baita erakunde horretako kideek Kostas Jaritosen alabari egiten dioten erasoarekin. Eleberriaren ideia zera da: "Has gaitezen berriro hasieratik".
Kostas Jaritos pertsonaia askotan alderatu dute Manuel Vazquez Montalbanek sortutako Pepe Carvalhorekin eta, bereziki, Andrea Camilleriren Montalbano komisarioarekin. Zuk uste duzu Mediterraneo aldean idazten den nobela beltzak ezaugarri komunak dituela?
Nik uste dut badagoela polizia nobela mediterranearra, eta Mediterraneo aldeko egileek idatzitako polizia eleberriek badituztela ezaugarri komun batzuk. Aipatu dituzunetatik, nik uste dut antzekotasunik nabariena Carvalho eta Jaritosen artekoa dela. Batez ere, etsipena. Bi-biak desilusionatuta daude. Montalbano ere bai, baina ez hainbeste. Alde politiko eta sozialak ere batzen ditu. Eta, hirugarrenik, denek dute gogoko jatea.
Denetarik idatzi duzu, baina genero beltzak eman dizu ospea. Zergatik aukeratu duzu eleberri mota hori?
Azken hogei urtean polizia eleberriak erabat aldatu direlako. Jadanik ez da hitz gurutzatuen joko bat, non soluzioa, hiltzailea alegia, bilatu behar den. Inor ez da horretaz arduratzen. Polizia eleberri modernoa askoz hurbilago dago XIX. mendeko eleberritik. Garai hartako nobela askok polizia auzi bat zuten oinarrian: [Victor Hugoren] Les miserables, Emile Zolaren nobelak, Charles Dickensenak, Arthur Conan Doylerenak, Dostoievskiren Krimena eta zigorra eta abar. Nobela asko krimen batekin hasten ziren, gero urrutiagora jotzeko. Hori da nobelagile modernoek egiten duguna.
Istanbulen jaio zinen. Nolakoa izan zen zure haurtzaroa hiri hartan?
Alde batetik, oso zoriontsua nintzen, baina, beste aldetik, Turkiako garai hartako giroa oso nazionalista zen. Orduko turkiarrek esaten zuten: "Turkiarra zara, edo ez zara ezer". Eta nik erantzuten nuen ez nintzela ezer, ni bizi egiten nintzela. Hala ere, hiria asko maite dut oraindik. Istanbuli lotuta nago, ez Turkiari lotuta.
Zure aita armeniarra zen. Ez dakit zure haurtzaroan aztarnarik utzi ote zuen 1915etik 1923ra armeniarren kontra egindako sarraskiak.
Garai hartan, ez zegoen genozidioaz hitz egiten zuen armeniarrik. Orain arazorik gabe hitz egiten da horretaz, eta hori sakoneko aldaketa da. Baina aldaketa gertatu da, batez ere, Hrant Dink kazetariak egindako lanari esker, eta biziarekin ordaindu zuen hori [2007an hil zuten Istanbulen atentatu batean].
Hala ere, oraindik badago armeniarren kontrako genozidioa ukatzen saiatzen denik.
Herrialde batek, ehun urte igaro eta gero, ezin badu gertatutakoa onartu, zerbait oso oker dago herrialde horretan.
Zer pentsatzen duzu Turkia Europako Batasunean sartzeko aukeraz?
Hori amaitu da. Gaur egun, turkiarrek ere ez dute Europako Batasunean sartu nahi.
