Jean-Louis Davant. Idazlea eta euskaltzaina

«Historia bati zinez interesatzeko behar da sentitu sabeleko mina»

Anton Abadiaz egin zituen hainbat lan bildu ditu liburu batean Davantek. Abadiaren biografia, Euskaltzaindian sartu zeneko diskurtsoa, pastoral bat eta Lore Jokoen aipamena dira liburua osatzen dutenak. Bestelako aipamenetara eramaten duten hariak.

Joanes Etxebarria.
Ãœrrüstoi-Larrabile
2013ko uztailaren 2a
00:00
Entzun
Argitaratu berri du bere azken liburua, eta Sohütako herriak emanen du uda honetan René Cassin, Jean-Louis Davantek (Ürrüstoi-Larrabile, 1935) idatzi pastorala. Euskal Herriko izen «handiak» oroitaraztea du xede lan horiekin.

Antoine d'Abbadie, Abbadiaz liburua argitaratu berri duzu. Hasteko, zergatik pertsona horren hautua egin zenuen?

Ene herritar handiari liburu hori egin nahi nion, Ürrüstoiko seme baitzen Anton Abadia. Aita ürrüstoitarra zuen. Gizon hori izugarriko ikerlaria izan zen, jakintsua. Gauza oroer interesatzen zen, eta bereziki astronomiari; ofizioz astronomoa zen; geografian aritu zen anitz, etnologian, hizkuntzetan, euskalgintzan. Harez lan anitz banuen eginik, eskuin-ezker barreiaturik zirenak. Liburu horretan bildu ditut, sailkatu, emendatu, zuzendu eta oraikotu. Haren historian kondaira anitz bada, familiak hedaturik; haien petik egiazko historia xerkatu behar da. Emeki-emeki ari gara horretan aitzinatzen, beti gauza berriak edireten dizkiogu.

Aipatu izan duzu Anton Abadia eta Agosti Xaho oso desberdin zirela baina elkarrekin gramatika bat egin zutela. Zerk juntatu zituen?

Euskaltzale baitziren biak. Gero zuberotar ere bai; Xaho osoki zuberotar eta Abadia aitarengandik. Ama irlandarra zuen, Dublinen sortua zen eta lehen hamar urteak han iraganik. Erran nezake Abadia lehenik irlandarra zela, baina Euskal Herriaren hautua egin zuen. Biak ber adineko ziren ere, urte bateko artea zuten. Segur ere elkar ezagutu zuten Parisen ikasle zirelarik.

Euskaltzaina zarenez geroz, zure ustez nolakoa da elkarlan horrek eman zuen gramatikaren balioa?

Interesgarria da. Geroztik beste lan anitz egin da prefosta. Gauzak aitzinatu dira, eta beti aitzinatzen ari dira, baina serioski egina da. Xahok euskara zuen bere egun orotako hizkuntza, nahiz frantsesez ere oso trebe zen, eta Abadia oso jakintsua zen, oso metodikoa. Abadiak aitzinsolasa egin zuen, oso luze, eta hor aipatzen du euskara beste mintzaira elibatekin konparaketak eginez. 14 mintzaira bazekizkien; hor igartzen da egiazki jakintsu zela. Bere euskara zuberotarra zen; beranduago lapurtarra ikasi zuen. Bizi erdia —errateko maneran— Lapurdin iragan zuen, orduan Urruñan zen auzo batean, geroztik Hendaiara iragan dena.

Zure liburuan aipatzen duzu Abadiak Lore Jokoak asmatu zituela.

Denbora berrietakoak, bai. Erdi Aroan izan ziren luzaz Tolosan (Okzitania), gero Kataluniara iragan ziren eta galdu ziren. XIX. mendean Euskal Herrian hasi zituen Abadiak. Beti erraten da Kataluniaren ondotik jin zirela Euskal Herrikoak; ez da egia. Ez da egia denbora berrietan; denbora zaharretan Tolosan hasi ziren.

Literaturaz badituzu hainbat lan plazaratuak. Zure ustez Lore Joko edo lehiaketa horiek zer ekartzen zioten euskal literaturari?

Jende anitzek parte hartzen zuen, eta jende sinpleak. Jakintsu zenbaitzuek ere bai, baina haboroxeak eskulangile ofizioetakoak ziren. Anitz euskara ederrean izkiriatuak dira. Horien maila kritikatzen da; niri iduri zait kritika elitista dela. Herriko olerkia da, ez da olerki jakintsua —Oihenart batena bezalakoa— baina beti euskara ederrean. Ikusten dugularik XIX. mendeko lehen partean euskaraz izkiriatzen zen literatura, usu franko ahula zait frantses erranaldiari jarraikiz izkiriatzen baitzen. Aldiz, XIX. mende hondarrera idazle ederrak agertu ziren, bereziki Iparraldean eta nagusiki lapurteraz; haboroxeak apaizak ziren. Nik uste dut prosa eder horrek zerbait zor diola koblakari eta olerkari xume horien euskara ederrari. Bestalde, olerki herritar hori oinarri bat izan da XX. mendean agertuko den olerki jakintsuarentzat. Ni laborari mundukoa naiz —nahiz ez naizen zuzenean laborari—, eta ikasi dudan biologiatik badakit lili ederrenak gorotzean sortzen direla, eta beren aldian gorotz bilakatzen. Hori da biziaren zikloa.

Erran duzu jende xume anitzek parte hartzen zuela. Abadiaren nahia zelako gertatzen ote zen hala?

Denei zabalik zen, bai. Zein urtez, hamarnaka agertzen ziren lanak, Patri Urkizuk anitz agertu ditu liburu batean. Zenbait ehun olerki agertu da. Gero baziren eskolatuak ere: Jean-Baptiste Elizanburu saratarra bezala. Baina baziren laborariak ere; Etxahun Barkoxek parte hartu zuen. Baziren ezizenekin agertzen zirenak ere, eta Etxahunek kritikatzen zituen. Ez zuten apaiz bezala agertu nahi; haietan zen Gratien Adema Zaldubi senpertar apaiza.

Gaur egun ere, desberdinak badira ere, literatura lehiaketak egiten dira. Lore Jokoekin konparaketa bat egin behar bazenu, zer erranen zenuke?

Eskola maila zinez gora joan da. Ene adinekoetan ez izugarri, 14 urtetara arte bederen jendea eskolan ibiltzen zen lehenago ez bezala. Gero 16 urtetara eta orain gure herri txikietako gazte anitz unibertsitatera joaten da. Arren idazleen jakintza maila ere goiti joan da. Hor parte hartzen dutenen artean eskolatu anitz bada. Ez du erran nahi beti olerki hobea dela. Olerkari izatea ez dut erranen naturalki badela, baina zenbaitzuek dohaina badute eskola gutirekin. Etxahun Iruri ere ez da dudarik olerkaria zela. Baina orain pastoral bat izkiriatzen dugularik, ez gara Etxahunen ber baldintzetan ari; hark Certificat [oinarrizko ikasketa agiria] heina zuten jendeentzat izkiriatzen zuen; guk, baxoa [selektibitatearen parekoa] duten jendeentzat, edo haientzat ere bederen.

Horrek zer aldaketa ekartzen du zehazki, idazleen maila gora joan dela?

Bai, pastoral idazleetan Junes Casenavek maila bat gorago ezarri du. Haren ondotik saiatzen gara besteak ere. Adibidez, frantsesezko hitz gutxiago sartzen da; lehen burrustan sartzen zituzten frantses gutxi zekitenek ere. Orain euskal hitza badelarik euskal hitza ezartzen dugu eta ez frantses hitza eta a bukaeran, mintzatzean usu egiten dugun bezala. Gero idazle bakoitzak bere maila badu. Zaharrek euskara anitz badakigu, zeren eta zaharragoen euskara ikasi dugu eta gero euskara berria landu. Euskaldun berriek ere ekartzen dute hiztegian bederen aberastasun bat.

Diozu orain jendea eskolatua dela, baina kasu gehienetan ez da euskaraz eskolatua...

Baina historia eskolan ikasten dute orain. Hor Junes Casenavek zorroztasun bat sartu zuen eta du, aitzina ari baita. Bere aitzinetik frantsesezko liburuxka batetik izkiriatzen zuten, ez itzultzen, baina egokitzen. Frantses liburu horietan, historia kondairaz beterik agertzen zen, Abadiaren bizitzan bezala. Aldiz, Casenave joaten da paper zaharren ikertzera, eta historia zorrozki ikertu ondoan gain-gainetik errespetatzen du. Ondokoek ber gisan egiten dugu distantzia habororekin historia aldetik, zeren zorrozkiegi errespetatzen bada pastoralean, beharbada afera hozten da. Ene ustez, erromantizismoa ere behar da, eta xehetasunetan gauza elibat asmatu behar dira. Literatura da, antzerkia, ez Historiako ikasgai bat.

Uda honetan zuk idatzi pastorala emanen du Sohütako herriak. Zerk erakartzen zaitu hainbeste pertsonaia historikoen biziak aipatzeko? Ezezagunak direla uste duzu?

Bai, eta hartako nuen Abadiarena izkiriatu. Halako gizon handia, jakintsu handia, nolaz ezezaguna egoten zen. Bereziki Iparraldean; Hegoaldean euskal jaien mende buruak ospatzen dituzte, Iparraldean deus ere ez. Jose Antonio Agirre lehendakaria ere Hegoaldean bazekiten nor zen, Iparraldean anitz gutxi. Hots, Euskal Herriko bizia markatu duten jende handiak —nolazpait errateko— arrabiziarazi nahi nituen jendeen izpirituan, ezagutarazi.

Baina aurtengoa, Rene Cassin, ezaguna da...

Izena bai, baina nornahiri galdetzen diozu nor den eta kasik nehork ere ez daki deus ere hartaz. Ez Zuberoan ez eta Baionan ere, Baionako baitzen sortzez. Usu gerla gizonak aipatzen dira horiek baitira ezagunenak, haiek baitute botere haboroenik ukan, baina bake gizonak ez dira hainbeste aipatzen. Pastoralean gerla behar duzu, bestela aspertzen zara, eta orok gisa batez gerla maite dugu; ez egitea baina istorioetan ikustea. Historia bati zinez interesatzeko behar da sentitu sabeleko min bat bezala; horrek odola pizten digu.

Bake ala gerla gizon, baina gehienetan gizonezkoak dira aipatzen.

Bai, emazteek lekurik ez baitzuten bizi publikoan, edo hain gutxi.

Frantziako errepublikan bozkatzeko zuzena ukan zuten munduko bigarren gerlaren ondotik... Diputatu emazte gutxi ikusten dugu, eta herri euskaldunenetako herriko etxeetan ere emazte gutxi. Lekurik ez zuten bizi publikoan, hartako gaitz da. Badut emazte baten historia aspalditik izkiriaturik; behar dutenek badakite, baina ez didate galdetzen. Beharbada gizonek dituztelako pastoralak antolatzen; ez dakit. Nafarroako erregina baten historia da, Zuria Nafarroakoa.
Iruzkinak
Ez dago iruzkinik

Ordenatu
0/500
Interesgarria izango zaizu
Nabarmenduak
Orain, aldi berria dator. Zure aldia. 2025erako 3.000 babesle berri behar ditugu iragana eta geroa orainaldian kontatzeko.