'Ulises', azkenean euskaraz

Euskaraz mintzo da, azkenean, James Joyceren Ulises. Orain hiru urte abiatutako lanari amaiera jarri dio Xabier Olarra itzultzaile eta editoreak, eta liburua salgai dago dagoeneko hala Igela argitaletxearen webgunean nola liburu dendetan, azal bigunean zein gogorrean. XX. mendeko liburu gorenetakoa eta ingelesez sekula idatzitako onena da, askoren ustez, Joycek 1922an Ulysses jatorrizko izenburuarekin argitaratu zuena.

Joyceren eleberri mardula euskarara ekartzeko asmoa «ez da atzo goizekoa», Olarrak azaldu duenez. Esaten dutenez —baina baieztatu gabe dago—, Gabriel Arestik ere egin zuen obraren itzulpen bat, baina guardia zibilek kendu zioten kontrol batean, eta galdutzat ematen da gaur egun. Ordutik, itzulpengintzari buruzko mahai inguruetan ohikoa izan da «eta Ulises, noizko?» galdera, Olarraren arabera. «Mitoaren maila lortua duen liburuari heltzeko garaia heldua izan zitekeela pentsatzen hasi ginen batzuk orain dela hamabosten bat urte», dio itzultzaileak. 2012ko ekainaren 16ra arte ez zion ekin, ordea, erronkari. Twitterren bota zuen asmoaren berri, «beste norbait lan horretan ari baldin bazen, edo itzuli eta tiraderaren batean gordeta baldin bazeukan, horrelako nekerik hartu beharrik ez izateko». Inor ez zebilen lan horretan, antza, eta, hala, egitekoari eutsi zion Olarrak, «XXI. mendeko euskal irakurle saiatuek agian estimatuko zutelakoan».

Hamar urteko epea ezarri zion itzultzaileak bere buruari, lana osatu ahal izateko. Epeak, dena den, dezente murriztu dira ordutik: «Kalkulu bat egin nuen, nire asmoa inolako presarik gabe hartzea zelako. Pentsatu nuen egunean 500 karaktere itzuliz gero, alegia, lau txiok ematen dutena, 2022rako prest edukiko nukeela, hau da, argitaratu zeneko mendeurrenean. Noski, horiek ez dira benetako kalkuluak. Halako obra bati heldu behar badiozu benetan heldu behar diozu, eta egunean zortzi edo hamar ordu eskaini». Itzulpen egitasmoak, gainera, Europako Batasunak emandako diru laguntza bat jaso zuen, epeak azkartzearen truke. Ondorioz, aurreratu da argitaratze data.

«Gustura» egin du lana Olarrak, testu konplexua izanagatik. Hizkuntza baliabide eta erregistro ezberdinak erabiliz idatzia da, puntuazio arau bereziak baliatuz. Akaso horregatik, itzultzeko libururik zailenetarikotzat jo izan da sarri. Korapilo askorekin topo egin du Olarrak ere, baina garaile irten da erronkatik: «Itzulpen honen barruko problema eta zailtasun batzuk egun batean konpontzekoak dira, eta beste batzuk ehun urtean ere ezin dira konpondu». Nolanahi ere, «ondo informatzea» da korapilo horiek askatzeko bidea, Olarraren irudikoz. Don Gifforden Ulysses Annotated liburura jo du horretarako, «ez korapilo guztiak askatzeko, baina bai behintzat arazoak non dauden ikusteko». Gainera, frantsesezko, alemanezko, gaztelerazko eta baita galegozko itzulpenetara ere jo du Igelako arduradunak, itzulpenerako baliabide bila.

James Joycek egin bezala, euskarazko hizkuntza maila ezberdinak baliatu ditu Olarrak ere itzulpena egin eta «parodiatzeko moduak» bilatzeko. Jatorrizko obrako pasticheak —hainbat autore eta estilo konbinatzeko baliabidea—, bestalde, Joyceren bidetik osatu ditu itzultzaileak ere. Alegia, jatorrizko egileak egin bezala, garaian garaiko autoreen estiloengana jo du Olarrak ere, kasu honetan, euskal literaturaren itsasoan bilatuz, «hasi Etxeparerekin, segi Leizarragarekin eta gero Axularrekin jarraituz».

Eztabaidagarriak izan daitezkeen erabakiak hartu ditu Olarrak, hala nola he (hura edo bera, gizonezkoa denean) eta she (hura edo bera emakumezkoa denean) bereizketa egiteko emakumezkoen kasuan hura eta bera tildez markatuta ematea; edo emakumezkoa bere buruarekin hizketan noka jartzea, tradizioak emakumeak bere buruari toka egiten diola agindu arren.

«Muturrekoak» ere hartu ditu itzultzaileak, «zerbait konpontzerik ez dagoenean, edo konponduta dagoela uste eta gero horrela ez denean», baina, dioenez, «aurretik jakin beharrekoa da hori». «Optimismo patologiko» bati esker eutsi dio Olarrak lanari, eta bide neketsua izanagatik, erronkak ez dio itzulpengintzan jarraitzeko gogorik kendu, barre artean dioenez. Orain, lana amaituta, argi du, «itzulpen guztiek bezala, badagoela zer hobetua». Baina lasai mintzo da itzultzailea, gogoz egindako lanaren ziurtasunarekin: «Irakurleak esan beharko du lagundu ote diodan obra horrekin gozatzen. Nik ahalegin guztiak egin ditudala esan dezaket, eta baita nire aldetik jar nezakeen guztia jarri dudala ere».

Itzulpenetik, antzezlana

Olarrak egindako itzulpenean oinarrituta, Agerre Teatroa konpainiak, Maite Agirrek zuzenduta, Molly Bloom, emakume baten aurpegiak antzerki lana emango du gaur, 19:30ean, Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean. Molly Bloom pertsonaiak Ulises eleberriaren azken kapituluan egiten duen barne bakarrizketa jasotzen du antzerki lanak, bi hizkuntzatan emana: euskaraz eta ingelesez. Aurretik gazteleraz landua zuen Agirrek barne bakarrizketa hura, eta horregatik jo dute berarengana euskarazko testuaren gainean obra lantzeko.

Testua hiru emakumezko aktoreren ahotik lantzea erabaki du zuzendariak. Molly Bloomek, hortaz, hiru aurpegi izango ditu. «Gogoan dut gazteleraz egin nuenean denbora dezente behar izan nuela bakarrizketa hura ikasteko», azaldu du Maite Agirrek. «Oraingoan hilabete batzuk baino ez genituen, eta dena antzezle batek egitea gehiegi iruditzen zitzaidan. Horregatik pentsatu genuen hiru ahotsetara egitea. Horrek gainera, arintasun bat emango dio ikusleari».

Oihana Lekuona, Nia Acosta eta Maggi Wilce aktoreek jokatuko dute Molly Bloomen pertsonaia. Ingelesez egingo du azken horrek, euskaraz beste biek. Santi Ortegak, bestalde, Leopold Bloom Ulises eleberriko protagonistaren rola antzeztuko du.

«Hitz jarioa, uholdea» da bakarrizketa, Agirreren ustez, «Joyceren jenialtasuna» gordetzen duena. Horregatik, «Joycerekin maitemindutako asko» espero ditu gaur, publiko artean.