«Frankismoaren kontra ez ziren soilki lau katu borrokatu»

Pedro Ibarrak (Getxo, Bizkaia, 1942) liburu berria argitaratu du oraindik orain, Memoria del antifranquismo en el Pais Vasco. Por qué lo hicimos, 1966-1976 (Antifrankismoaren memoria Euskal Herrian. Zergatik egin genuen, 1966-1976). Bere esperientzia eta bizipen pertsonaletatik abiatuta, euskal antifrankismoaren erradiografia egiten du EHUko Ideia Politikoen Historiaren eta Zientzia Politikoaren katedradun emerituak.

Liburuaren izaera bikoitz horren kariaz, ohar autobiografikoak eta euskal mugimendu antifrankista osatu zuten militanteen egunerokoaren zertzelada xeheak agertzen dira, baina, horiekin batera, mugimendu haren nondik norakoak azaldu nahi dituzten hainbat teoria interesgarri ere bai.

Zure azken liburuak badu azterketa historiko eta soziologikotik, baina zure bizipenetatik abiatzen zara behin baino gehiagotan. Zergatik aukeratu zenuen molde hori?

Abiapuntua nire bizipen pertsonalak ziren, uste nuelako berez interesgarriak izan zitezkeela, nire jatorriagatik, hartutako konpromisoengatik, abokatu laboralista gisa izan nuen jardueragatik eta abar. Baina geroago pentsatu nuen nire esperientzia maila kolektiboan gertatu zenaren adibide izan zitekeela, liburuaren gakoa zelako azaltzea zergatik jendea sartu zen frankismoaren kontrako borroka horretan. Eta pentsatu nuen nirea adibide bat izan zitekeela.

Gertaerak baino gehiago, arrazoiak azaltzen saiatu naiz. Horregatik, konpromiso pertsonala eta konpromiso kolektiboa uztartzen saiatu naiz. Beharbada, irakurle batzuek pentsa dezakete uztarketa horrek ez duela funtzionatzen, baina nik uste dut badagoela halako oreka bat.

Por qué lo hicimos da liburuaren azpititulua. Zergatik egin zenuten?

Hori da liburuaren funtsa. Arrazoi batzuk agertzen dira: erlijioaren osagaia, esaterako, garai hartan oso garrantzitsua izan zena, gure kasuan eta jende askorenean. Erlijioaren mezu alternatiboaz ari naiz, garai hartan bazegoelako erlijioaren mezu ofizial bat horrekin zerikusirik ez zuena. Gizarte eredu hura jasanezina zela ikusteak ere garrantzia izan zuen, ikuspegi sozial, politiko eta kulturaletik. Saiatzen naiz aztertzen beste multzo batzuetan ere zeintzuk izan ziren arrazoiak, eta hor agertzen dira tradizio kristaua, sozialista, komunista, eta nazio arazoa ere, nazioaren agoniaren pertzepzio hori.

Jatorria aipatu duzu lehen, eta horrek garrantzi handia du zure liburuan; izan ere, zu Neguriko oligarkiako familia batean jaio zinen. Noraino baldintzatu du jatorri horrek zure ibilbidea?

Galdera ona da hori, eta nire adinean oraindik ez dut lortu horri behin betiko erantzuna ematea. Haustura traumatikoa da, eta sekulako aldaketa dago gizarte elitista batean bizitzetik auzo arrunt batean bizi eta abokatu laboralista gisa lan egitera. Baina egia da iragan hori, nola edo hala, beti dagoela hor. Zertan? Bada, agian, badaude halako joera elitista batzuk, kultur arloan eta maila intelektualean batez ere, garatuagoak ziren ideia eta jarrerak gogokoago izatera eraman nautenak, nire ustez.

Zure liburuan diozu frankismoaren kontrako borrokaren ingurumarian badagoela «euskal herria komunitate gisa» eraikitzeko prozesu bat, eta garai hartan komunitate hori hegemoniko izatera ere iritsi zela. Zer esan nahi duzu horrekin?

Horrekin saiatzen naiz gertatzen ari zen zerbaiti izena jartzen. Orduan egon zen bat egite moduko bat askotariko indarren, taldeen, mugimenduen eta jendearen artean, helburu bakar baten inguruan: frankismoa eraistea, alegia. Egoera hori ez zen batere ohikoa izan. Ez zen mobilizazio hutsa, hori une jakin bateko kontua izan daitekeelako, zerbait iraunkorragoa baizik.

Zer da bat egite egonkor eta egituratu hori? Nik horri batzuetan komunitate deitzen diot, baina uste dut herria terminoak indar handiagoa duela, badagoelako herri kontzientzia bat, kolektibitate baten partaide izatearen sentimendua. Herria hitzak izan ditzake nazio konnotazioak, baina ez naiz horretaz ari.

Eta uste duzu komunitate hori hegemoniko izan zela?

Komunitate egonkor eta egituratu horrek sekulako indarra izan zuen, eta nire tesia da horrek denboran gehiago iraun izan balu trantsizioan aurreko egoerarekin gertatutako haustura are indartsuagoa izango zatekeela. Hipotesi bat da, jakina, eta kontrakoa ere egin liteke: alegia, demokraziarik ez zegoenez, eta asmo kolektibo horiek bideratzeko alderdi politiko legezkorik ez zegoenez, jendeak egitura bateratzaile haietara jotzen zuela, baina hori desagertzera kondenaturik zegoela askatasun demokratikoak agertu bezain pronto. Litekeena da, baina nik nireari eusten diot.

Zergatik hondatu zen hegemonia hori? Izan ere, begien bistakoa da komunitate horrek ez zuela indar nahikorik izan garai hartako hainbat aldarrikapen gauzatzeko.

Batez ere, subjektua aldatzen da. Herri edo komunitate dei dezakegun subjektu bateratzaile horretatik alderdi eta sindikatuen arteko lehiara pasatzen da. Alderdiak eta sindikatuak legeztatu ostean, agertzen diren estrategietako asko ez daude aldaketa soziala eragitera bideratuak, eta hauteskundeen bidez boterea hartzea dute helburu.

Bizkaian antifrankismoan aritu zirenen zerrenda argitaratu duzu liburuan. Ia 4.000 lagunen izenak agertzen dira.

Frankismoaren kontra aritu zen mugimendu hartaz ari bagara, gutxieneko aitortza da behintzat esatea horiek nortzuk izan ziren. Eta, aldi berean, hortik zehar dabilen teoria bat errefusatu nahi nuen: alegia, frankismoaren kontra lau katu baino ez zirela aritu borrokan. Ez da egia: jende mordoa ibili zen horretan.

Zein bide erabili duzu zerrenda egiteko?

Buruhauste handiak eman dizkit. Garai hartako erakunde eta mugimenduetako jendearekin hitz egin dut, eta, horrela, apurka-apurka osatu dugu zerrenda, baina, 4.000 inguru agertzen diren arren, badakit jendea falta dela, liburua argitaratu ondoren esan egin didatelako. Eta Bizkaikoa baino ez dugu egin, gainerako herrialdeetako zerrendak egitea gure ahalmenetik kanpo zegoelako erabat. Kasu hauetan normala den moduan, beste batzuen kexa kontrakoa izan da: alegia, norbait falta dela baino gehiago, ea zergatik sartu dudan urlia edo sendia, horiek bere garaian oso gutxi egin omen zuten eta.

Edozein moduz, zerrenda hau lehenengo hurbilketa baino ez da. Gustatuko litzaidake, hau oinarri hartuta, ni baino historialari trebeagoek lan zehatzagoa egin ahal izatea, uste baitut jende horrek aitortza merezi duela.