Pozo de la Mora

Eri Aroko jaurerria izan zen Legaria herria izango dugu abiapuntu. Herriko plazatik abiatu eta berehala, Ega ibaia zeharkatuko dugu zubi zabal batetik. Makaldi baten paraleloan zabaltzen den lurrezko pistan barna, errepide nagusia gurutzatu, eta aurrez aurre dugun pistatik jarraituko dugu. Aldapa txiki bat igo, eta Vasco-Navarro trenbidea igarotzen zen lekura iritsiko gara. Tren horrek, Gasteizetik igaroz, Lizarra eta Bergara herriak lotzen zituen, eta trenbide estuko burdinbidea zen. 1887. urtean eraikitzen hasi ziren (bere osoan, 1927tik aurrera) eta 143 kilometro luze zen. Gaur egun, trenbidea zena bide berde bihurtu da, tren txikia izan zenari berriro bizitza emanez.

Antzin herria gertu ikusiko dugu, eta, hara ailegatzeko, bide berdearen zati bat beteko dugu. Trenbide zaharraren arrastoa utzi, herrian sartu. eta zeharkatuko dugu berriro errepidera ateratzeko. Ega ibaia gertu ikusiko dugu, eta aurrez aurre ikusiko dugun Dos Hermanas mendilerro aldera joko dugu. Lurrezko pista zabal eta erosoa, zereal lurren artean marrazten da, eta erraz egingo dugu aurrera. Tarteka agertzen diren SL-NA 185aren seinale zuri eta berdeek erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea. Aldapan gora hasi eta berehala, eskuinetik ateratzen den xenda hartuko dugu, egurrezko hesolak erakusten duen norabidean. Piedramilleraren El Portillo izenez ezaguna den atakara igoko gara, gizakiak harkaitzean egindako igarobide naturala. Ataka igaro eta gertu ikusiko dugu Piedramillera herria. Dos Hermanas tontorrera zuzentzen den xenda eskuinera utzita, Erdi Aroko galtzadaren zati batekin egingo dugu topo eta handik jaitsiko gara herrira. Bide hori orgek, ardi artaldeek eta pertsonek erabili zuten. XVI. mendetik aurrera egindako hobekuntza batzuen emaitza da galtzada edo portuko bidea, herriaren eta Piedramillerak Ega ibaian erabiltzen zuen errotaren zerbitzurako. Bide horri buruzko dokumentazio idatzia 1.331 urtekoa da.

Herria utzi eta, errepidearen gainetik, zereal lurrekin muga eginez hedatzen da zidorra. Seinalizazioa zaharra da, eta marka asko desagertuta edota ezkutatuta daude, eta horrek ibilera zaildu egiten du. Beste aukera bat da zereal lurren ertzetik aurrera egitea. Lepora jaistean, Legaria herrirantz doan lurrezko pista bilatuko dugu, eta handik aurrera egingo dugu pista nagusiarekin bat egin arte. Bidegurutzean, atzera egin eta Pozo de la Morara iritsiko gara. Udan lehorra egon ohi da, baina beste garai batzuetan ur jauzia eta putzua ederki ikus daitezke. Ingurua nahiko zikin egon ohi da, eta zaildu egiten du putzura gerturatzea.

1977an Egaibarreko Jaurerriaren Gutun Arkeologikoa argitaratu zuten, Egaibarren, Nafarroan, eta Legaria, Oko eta Etaiu udalerrien artean II. Burdin Aroko oppidum bat zegoela adierazten zuen, Morako putzutik gertu dagoen muino batean. Oppidum hitza (pluralean oppida) latinezko termino generiko bat da; toki garai bat izendatzen du, muino edo ordoki bat, eta haren defentsa naturalagatik, gizakiaren esku hartzeak indartuak dira. Oppida-k, eskuarki, landaketarako egokiak ziren lurren jabegorako edo zati bizigarriak izan zitzakeen gotorleku gisa ezartzen ziren.

Kokalekua ezin hobea zen; defentsa natural ona, ura hurbil, bide zaharrak gurutzatzea, artzaintzan aritzeko aukera eta zerealak, olibondoak eta mahatsondoak lantzeko eremu emankorrak. Eskuz modelatutako zeramikak aurkitu ziren, tornuekin, errotekin... burdin eta erromatar garaikoak. Egaibarreko historiaren pasarte hauek gogora ekarri eta gero, bidera itzuli eta porlanezko pistatik erraz helduko gara Legaria herrira.