«Oso garesti ordaindu dugu elkarrizketekin jarraitzeko Duqueren ezintasuna»

Foro Sozialak gonbidatuta etorri da Ernesto Samper (Bogota, 1950) Euskal Herrira. Esperientzia luzea du Kolonbiako presidente ohiak gatazketan eta negoziazioetan: «Kolonbian izan diren presidente guztiak ahalegindu dira, arrakasta handiagoz edo gutxiagoz, gatazka amaitzen; eta, [Kolonbiako presidente izandako Juan Manuel] Santosen kasuan, izarrak lerrokatu egin ziren». Gasteizen hartu du Samperrek BERRIA, Foro Sozialaren jardunaldiak hasi baino apur bat lehenago.

Presidente karguan zinela, 1994 eta 1998 bitartean, negoziazioak hasi zenituen zuk ere.

Elkarrizketak ELNrekin [Nazioa Askatzeko Armada] izan ziren. Espainian hasi genituen, eta Alemanian jarraitu. Azken 30 urteotan Kolonbiako presidente izan diren guztiak ahalegindu dira gatazka amaitzen, bai ELNrekin, bai FARCekin [Kolonbiako Indar Armatu Iraultzaileak]; eta, Santosen kasuan, izarrak lerrokatu egin ziren. Borroka armatuarekiko nekea zegoen, batetik, eta gobernua gatazka amaitzeko urratsa egitera derrigortzen zuten hainbat puntu onartu berri genituen, bestetik. Bide orri bat adostu zen gatazka indargabetzea helburu zuena; bertan jaso ziren hura eragin zuten hainbat auzi; besteak beste, lurren jabetza eta biktimak babestu beharra. Horrek eragin zuen Santosen gobernuak ikuspegia aldatzea, bilatu zelako prozesua biktimetan zentratzea. Ordura arte kezka nagusia zen zer egin gerrillariekin, nola bermatu paramilitarren segurtasuna, baina ez zegoen benetako kezkarik biktimei egindako minaren erreparaziorako. Hori oinarrizkoa izan zen prozesuari pisu etiko bat emateko.

Gizartearen presioak ere eragina izango zuen Santosek akordioak sinatzeko, ezta?

[Kolonbiako presidente izandako Andres] Pastrana eta [Alvaro] Uriberen agintaldietan izan ziren gatazkak eragindako biktimen %70, urte horietan armadak erasoaldiak gogortu zituelako AEBek babestutako Kolonbia Planaren bitartez. Haien iritzia zen Kolonbian terroristak zeudela, eta terroristekin ezin zela hitz egin, borrokatu egin behar zirela.

Baina ondoren aldatu egin zen gatazka ulertzeko modua.

Bai, hala da. Nire legealdian, Genevako Itunaren lehen eta bigarren protokoloak onartu genituen, zeintzuek gatazka humanizatu egiten zuten, eta behartu egiten zituzten aldeak negoziazio mahaian eseri eta zibilak babestera, eta elkarrizketak legitimatzen zituzten irtenbide humanitario gisara. Bestetik, Santosek ezarri zuen biktimen legeak argi utzi zuen Kolonbiakoa gatazka armatu bat zela, eta ez mehatxu terrorista bat; modu horretan ate bat zabaltzen zen irtenbide politiko bat adostu ahal izateko. Hala, oinarrizko bost puntuak jasotzen zituzten Habanako akordioak sinatu ziren: lurren auzia —FARCek beti salatu izan du lurrak gutxi batzuen esku daudela Kolonbian—; legez kanpoko uztak, esaterako kokarenak, borondatez, beste batzuekin ordezkatzea —orain arte horiek indarrez desagerrarazten saiatu dira, besteak beste, fumigatzeak eginez, eta ez dute lortu—; biktimen erreparazioa: desmobilizaziorako baldintzak; eta oposizioarentzako bermeak, FARCek armak utzi eta segurtasunez aritu ahal izateko politikagintzan.

Prozesuan nola zaudete orain?

Tamalez, [Kolonbiako presidente Ivan] Duquek sistematikoki egin dio uko Habanako akordioak betetzeari. Hala ere, egin dira urratsak gobernuaren jarreratik haratago, adibidez, FARCeko gerrillarien desmobilizazioa, zeinari esker 13.000 gerrillarik utzi duten borroka armatua, eta modu berezian babestutako eremuetan bildu, bizitza zibilerako trantsizioa arazorik gabe egin ahal izateko; eta alderdi politiko bat ere sortu da garai batean gerrillako buru zirenekin. Bada nabarmentzeko beste lorpen bat, eta da justizia trantsizionalarena, zeinak adiskidetzeko bideak zabaldu behar dituen. Baina gobernua erabat ezgaia izan da gai sentiberenetan, hau da, lurren jabetzaren auzian, buruzagi sozialak eta desmobilizatutako gerrillarien bizitzak babesteko orduan, uztak ordezkatzeko orduan eta giza eskubideak babesteko orduan. Kolonbian egunean buruzagi sozial bat hiltzen dute oraindik ere; etaFARCeko 280 gerrillari ohi inguru hil dituzte. Guk espero dugu egoera hori aldatzea hurrengo hauteskundeen ondoren.

Uste duzu beste egoera batean egongo zinateketela estatuburua ez balitz Uriberen gertukoa izango?

Bai, noski. Uribek ez zuen inoiz onartu bake prozesua, eta paradoxikoa da bera izan zelako segurtasun demokratikorako bere politika gogorrekin FARCeko kideei ulertarazi ziena borroka armatuaren bideak ez zuela etorkizunik. Baina, ondoren, bake prozesuari lagundu beharrean, haren etsai bilakatu zen.

Zer du irabazteko Duqueren gobernuak akordio horien aurka eginez?

Uriberen Defentsa ministroa Santos izan zen, eta hark bere kanpaina errepresiboetan lortu zituen garaipenetako asko Santos kargu horretan zela lortu zituen. Geroago, Santos presidentetzara heldu eta bake akordioak sinatu zituenean, Uribek traizio egin ziola sentitu zuen, haren ministro izandakoak oso bestelako bidea aukeratu zuelako. Hori ez zion inoiz barkatu.

Baina sei hilabete barru hauteskundeetara joan behar duen presidente batez ari gara, Duquez.

Bai, hala da. Eta zer dugu hor? Hiru koalizio ditugu: bata eskuinekoa, zeinak ez duen inolako etorkizunik, Uriberen jarrerari eutsiko liokeelako; beste bat zentrokoa, non badauden pertsonak bakeari eusteko prest daudenak; eta beste bat ezkerrekoa, zeina bakearekin erabat konprometitua dagoen. Beraz, hiru aukeretatik bi ditugu hurrengo presidentea bakearekin konprometituta egon dadin.

Puntu honetan esan beharra dut [Eusko Jaurlaritzako lehendakari Iñigo] Urkulluren gobernua oso konprometitua dagoela gure elkartean [Vivamos Humanos] egiten ari garen lanetan; bake prozesua berraktibatzen den bitartean, zibilek sufritzea saihestea da gure helburua. Bakea ez da gauetik egunera lortzen den zerbait, eraiki egin behar da, eta eraikuntza prozesu horretan eta gobernuak bere eginbeharrei uko eginda, Kolonbian gatazka nazionalaren metastasi bat gertatzen ari da; duela bost urte isildutako gatazkaren adarrak luzatzen ari da, minbizia balitz bezala, inguru hauskorrenetan, esaterako, Catatumbon —Venezuelarekiko mugan—, Nariñon —Ekuadorrekiko mugan—, Chocon —Panamarekiko mugan—, eta barnealdean. Beraz, gure korporazioa akordio humanitarioak egiten saiatzen ari da inguru horietan dauden zibilak babesteko. Horretarako oinarrizko puntuetan adosten ahalegintzen gara, hau da, ez ditzatela haurrak errekrutatu borrokarako, errespeta ditzatela eskolak eta erietxea, bereizi ditzatela borrokalariak eta ez-borrokalariak.

Uste duzu, egungo testuingurua kontuan izanik, bake akordioak kolokan egon litezkeela?

Bai, zalantzarik gabe. Narkotrafikotik ateratako dirua modu zuzenean edo zeharkakoa nahastuta egon den hamar bake prozesuetatik zortzik porrot egin dute, ez nuke nahi Kolonbia bederatzigarrena izaterik. Finean narkotrafikoa da sua bizirik mantentzen duen erregaia.

Gaur egun nork dauka urratsak egiteko gizartearen presioa, FARCek edo gobernuak?

Biek. Presioa dago hirietatik kanpoaldeko inguruetan batez ere, non gatazka armatua indartzen ari den, eta nekazariak mobilizatzen ari diren. Hirietan ere badira protestak, baina beste arrazoi batzuengatik. Latinoamerikan udaberri bat bizitzen ari gara: gure udaberria. 2019an gazteak kalera irten ziren; pandemiak etxera bidali zituen, baina berriz ari gara ikusten manifestazioak, eta horiek berezkoak ditu Latinoamerikan.

Nola erantzun du gobernuak?

Indarkeriarekin. Ikasleen protestetan neurrigabe erabili zuten indarra eta protesta soziala kriminalizatu zuten. Ez zuten asmatu. Elkarrizketek ez zuten aurrera egin aldeen lehentasuna zelako besteek azpijokorik ez egitea; hilabete egin zuten arauak negoziatzen, negoziazioak bertan behera utzi zituzten arte. Azkenean, eliteko segurtasun indarrak atera zituzten kalera; hildakoak eta zaurituak egon ziren, baita borrokak ere. Kolonbian ez dago ezer errazik, beti gaudelako borroka armatuaren eta mobilizazio sozialaren arteko balantzan, eta gobernuek joera dute protesta soziala terrorismotzat jotzeko.

Latinoamerikan oso zabalduak egon dira gerrillak, baina herrialde gehienetan borroka armatu haiek aspaldi amaitu ziren, Nikaraguan kasurako. Zergatik luzatu da horrenbeste Kolonbian?

Arrazoi asko egon ziren Erdialdeko Amerikan gatazkak amaitzeko, baina nagusia diru falta izan zen. Gerra Hotza amaitzearekin batera, armada matxino horiek diruz laguntzen zituzten herrialdeek utzi egin zioten borroka armatua finantzatzeari. Kolonbian ez dago nazioarteko finantzaketarik: dirua narkotrafikotik dator. Indarkeria mota desberdinak bateratzen dituen elementua bilakatu da narkotrafikoa: paramilitarrak finantzatzen ditu, FARCeko disidentziak, bere segurtasun indarrak...

FARCek akordioak sinatu zituen, eta armak utzi, baina ELNk borrokan jarraitzen du.

ELNk ez dauka horren harreman estua narkotrafikoarekin, baina petrolioaren bitartez finantzatu du bere burua. Izatez, Kolonbiako petrolioaren hiriburuan jaio zen ELN, Barrancabermejan. Bi gerrilla oso desberdin dira. Nekazaritza eremuetan jaio zen FARC 1950eko urteetan, eta liberal eta kontserbadoreen arteko eztabaiden emaitza izan zen. ELNk askoz presentzia handiagoa du hirietan, eta unibertsitateko irakasleak dira haren atzean daudenetako asko; 1970eko hamarkadako aldarrikapen progresistekin lotura handiagoa du.

Zer gertatu zen ELNrekin hasi eta 2019an bertan behera geratu ziren negoziazioekin?

Mahaiak bere horretan jarraitzen du. ELNko kideak hiru urte daramatzate han, gobernuko ordezkaritza noiz joango zain. Nik parte hartu nuen negoziazio horietan, Quiton, Unasurreko idazkari nintzenean, eta bide onetik zihoazen.

Bazen aukerarik akordioak sinatzeko?

Bai. Mobilizazioa handiak egon ziren, nazioarteko legedia nola ezarri behar zen ere eztabaidatu zen, eta bi aldeko su-eten bat hitzartzeko aukera ere egon zen, baina Duqueren gobernuak entzungor egin zuen.

Hark baldintza gisa jarri zion ELNri bahitu guztiak askatu behar zituela, ezta?

Bai, baina zuk negoziazio bat egin nahi baduzu, ezin duzu baldintza gisa jarri beste aldeak onartzea egin nahi duzun hori mahaian eseri aurretik. Duquek eskatu zuen utz ziezaiotela errekrutatzeari, minak jartzeari eta bahiketak egiteari... baina horretarako da mahaia. Bestelako akatsak ere egin zituen. Horietako bat izan zen prozesuaren bermatzaile ziren Kubari eta Norvegiari eskatzea ELNko negoziatzaileak estraditatu eta Kolonbiako agintarien esku utz zitzatela, argudiatuz elkarrizketak bertan behera geratu zirela.

Elkarrizketak boikotatzeko asmoa egon zen baldintza horien atzean?

Ez zuen prozesuarekin jarraitzeko interesik, ezta hura amaitzeak eragin zezakeen kostu politikoa ordaintzekoa ere. Hegazkin moduan eutsi zion, eta garesti atera zen, AEBek herrialde terroristen zerrendan sartu zutelako Kuba, inolako arrazoirik gabe. Oso garesti ordaindu dugu elkarrizketekin jarraitzeko Duqueren ezintasuna.

Uste duzu Duqueren agintaldiko lau urteok galdutako lau urte izan direla?

Bakearentzako bai. Gatazkaostera igarotzen ari behar zuen prozesu bat behar lukeelako honek. Lehen gerrilla zegoen tokietan estatuaren presentzia soziala nola bermatu pentsatzen ari beharko genuke, armak utzi dituzten horiek gizarteratzeko bideetan, nekazari txikiei kendutako lurrak berreskuratzean... baina ez da halakorik ezer egin.

Galdutako denbora berreskura liteke?

Berreskuratu behar dugu. Ez da erraza izango, baina utzitako bidera itzuli behar dugu. Kolonbiako gatazkak 280.000 hildako utzi ditu, bederatzi milioi biktima eta sei milioi desplazatu. Horrelako herri batek ezin du bizirik iraun; zauriak sendatu behar ditu, eta adiskidetzearen bidean aurrera egin. Gatazka eta gatazkaostea elkartzen dituen zubia da justizia trantsizionala. Hori indarrean dago oraindik.

Euskal Herriari erreparatzeko aukerarik izan duzu? Zer-nolaikusten duzu hemengo prozesua?

Uste dut oso baldintza desberdinetan zaudetela. Zuek helmugan zaudetelako, eta gu, hasieran. Kolonbian orain jorratzen ari garen auzietako asko, dela justizia trantsizionalarena, dela presoena, konpontzear daude. Memoria lantzea da falta zaizuen lana, gertatutakoa inoiz gehiago errepika ez dadin, eta euskal herritar bakar batek ere borrokara itzultzeko gogorik izan ez dezan.