«Koadro batek balio artistikoa izateko, ez du zertan bat etorri kanonarekin»

Emozionatzea ez zaiola komeni dio Begoña Artabe artistak (Zornotza, Bizkaia, 1946), baina ezin du saihestu: patxadatsu hasten da hitz egiten arteaz, baina ahotsak berehala islatzen du zirrara koadro bat behatzearen lilura deskribatzean, edo pintatzea gustatzen zaizkion ilunabarrez mintzatzean. Espresionismoa, inpresionismoa, abstrakzioa eta minimalismoa landu ditu bere ibilbidean, eta hodeismoa-ren teoria sortu eta garatu du, besteak beste. Bilboko Itsasmuseumen bere lanaren atzera begirako bat bisitatu daiteke maiatzaren 1era arte: Itsasoaren begiradak.

Txikitan sortu zitzaizun arteareninteresa?

Ume askok bezala, txikia nintzenean irudimen handia nuen irudiak asmatzeko. Baita memoria fotografikoa ere: ondo begiratzen nuen gauza bat, eta gero ia berdin marrazten nuen, buruz. Orduan, kezka ez zen izaten modelo bat margotzea, baizik eta nire buruan zegoena, nire irudimenaren bidez lortutako hori. Pinturarekiko afizio handia nuen, eta kolegioan hasi nintzen horrekin, karmeldarretan, baita beste teknika batzuekin ere. Ikasteko zortea izan dut: idazkaritza ikasi nuen, notario batekin egiten nuen lan, baina sormenezko bizitza behar nuen.

Noiz izan zen aldaketa hori?

20 urterekin. Adin horretan gaixotasun oso arriskutsua izan nuen: esan zidaten tuberkulosi oso larria nuela, eta hilko nintzela, mirari bat tarteko biziko nintzela. Baina nik indarra nuen nire barruan, eta bizitzeko gogoa, eta ez nuen sinisten. Egoera horretan, nire gurasoek laga zidaten lana uzten eta artea ikasten.

Ordutik artea izan duzu ofizio?

29 urterekin, Sopelara [Bizkaia] etorri nintzen bizitzera, hiru umerekin. Ikastola sortzeko zegoen; orduan, sei lagunek ikastola sortu genuen, Ander Deuna, eta klaseak ematen hasi nintzen. Hori zen nire sormen grinaz gozatzeko eta asetzeko bidea. Urte asko egin ditut horretan, laugarren semea eduki nuen arte, 40 urterekin. Besteak nagusiak ziren, ikasketak egitera zihoazen, eta nik dirua behar nuen, ikastolan ez nuelako kobratzen. Aita eta ama hil zirenean, arte estudio bat erosi nuen klaseak emateko. Oso gustura nengoen, nahi nuena egiten nuen.

Adibidez?

Bidaiak egiten hasi nintzen, ikusteko zer margotzen zen munduan zehar arte garaikidean. Deustuko Unibertsitatean [Bilbo] euskal arte garaikidearen inguruko master bat egin nuen. Lan egiten hasi, eta askotariko obra garatzen joan nintzen: garai batzuetan, estilo bat edo beste egiten nuen, eboluzionatzen joan nintzen.

Zure artean hodeismoa landu duzu nagusiki, zuk zeuk asmatutako kontzeptua. Zertan datza?

Goian hodei bat kokatzen baduzu, ikusiko duzu horren itzalak behean dagoen elementuaren forma hartuko duela; itzala aldatuko da, eta beste modu batera ikusiko da. Itzalaren proiekzio ezberdinak dira. Euskal kulturan, hodeia Jaungoikoaren semea da, eta lurrak babesten dituena, horiek bustitzen dituena, ama lurrarekin bat egiten duena; mitologia asko dugu horren inguruan. Nik erraz ulertu nuen kulturarekin erabil daitekeela ideia hori: gizarteak kultura babesten du hodeiak lurra bezala, eta kulturak gizartea moldatzen du.

Nondik sortu zenuen hodeismoa?

Behin, Burgosera [Espainia] joateko zortea izan nuen. Atapuercako aztarnategira joan nintzen, eta bertako lurra eman zidaten, metro koadro bat, ikertzeko; edo, nire kasuan, koadroak egiteko. Halako lur zaharrak eskuetan edukitzeak emozionatu ninduen, magnetismoa sentitu nuen lurrarekiko. Eta jarraitu nuen: gure mendietara joan nintzen lurrak topatzera, eta erabiltzen nituen koadro minimalistak egiteko, kolore bakarrekoak. Pigmentu eta aglutinatzaile bezala erabiltzen nuen. Jendeak lurra eta harea ekartzen zizkidan. Hasi nintzen koadroak egiten lur zaharrei testurak ematen. Hogei urtean egin ditut, apurka-apurka, denbora librean, klaseak ematen nituelako eta seme-alabak nituelako.

Hodeismoa-ren jabetza intelektuala aitortua duzu, ezta?

Nire koadro bat jarri zuten EHUko Medikuntza museoan, Leioan [Bizkaia]. Behin, Bizkaiko Foru Aldundikoak joan ziren hara, eta esan zidaten pentsamendu horri izena ipintzeko eta azaltzeko, oso garrantzitsua izan arren ez zelako egiten. 1997. urtea zen: azalpenak idatzi eta Eusko Jaurlaritzara bidali nituen, eta hango batek esan zidan beste epai bat pasatu behar nuela, Madrilen [Espainiako Gobernuarena]. Bi hilabeteren ondoren, pentsamoldearen jabetza intelektuala aitortu zidaten, eta esan zidaten horren inguruko liburua egingo zidatela. Internet heldu zen garai berean.

Zure pentsamoldea helarazten lagundu zuen?

Interneten azalpenak ipini nituen. Jendea galdetzen hasi zitzaidan, eta nire lagun batek esaten zidan zer ari zen eragiten sarean. Azkenean, informazioa ezabatu behar izan nuen Internetetik, antsietateagatik. Baina aurrerago eman izan ditut hitzaldiak hodeismoa-ri buruz, bai hemen inguruan, bai Ameriketan; filosofoek eta arte adituek esaten zidaten eurek sinisten zutela hodeismoa-n.

Zure arteak eboluzioa izan zuela aipatu duzu. Aldaketa horietan guztietan, hodeismoa-k irizpidea zen artean ere?

Bai, bai, niretzat bokaziozko eztanda bat izan zelako. Itzelezko irudiak etortzen zitzaizkidan. Dauzkat obra batzuk gizakiaren jaiotzaren ingurukoak, eta dihardute emazteak izan dezakeen proiekzioaz, inkontzienteki. Eta ikusleek esan izan dute bizitzaren berpiztea izan daitekeela. Sasoi hori hodeismo hutsa zen, eta gero lurraren kontaktuarekin maitemindu nintzen: lurrak garrantzi handia du, nahiz eta ez den ikusteko polita. Eta noizean behin pintatzen dut, adibidez, itsasoaren zuzeneko ikusmira, perspektibarik gabe; beste plano batzuk, gauza berak azaltzeko.

Abstrakzioa ere jorratu duzu.

Aldaketa bat egin dut nire bizitzan eta nire ikuspuntuan: espresionismotik eta inpresionismotik abstrakziora pasatzea eboluzio mental bat izan zen. Orain, arte abstraktuak batzuei ez die ezer esaten, baina oso zehatza izan daiteke begiratzen edo sentitzen dakienarentzat. Gurako nuke jendearen pentsamoldea aldatu, abstrakzioa oso zaila delakoeta gutxi baloratzen delako. Jendeak nire obrez esandakoari adi egon naiz beti, eta ikusi dut artelan abstraktuek badutela zer esana.

Artearen ikuspuntu praktikoagoa duzu, agian? Estetikatik haragokoa?

Hori da. Koadro batek balio artistikoa izateko, uste dut ez duela zertan ederra izan edo kanon klasikoarekin bat etorri. Artisten ikuspuntua aldatu da horri dagokionez, baina, jendearena, ez.

Zergatik estilo aldaketa?

Obra aldatu behar nuela ikusi nuen, lotuta nengoelako teknikei eta jendeak esan zezakeenari. Eta askatu gura nuen. Askatzean etorri zen eboluzioa: abstrakzioa, baita minimalismoa ere. Abstrakzio espresionista asko egin dut, baina minimalismoa ez da egiteko erraza, izan behar dituelako enigma, sinboloak eta pentsamendu sakona.

Elementu gutxi batzuekin asko esan behar da, oinarrian.

Horixe. Nire eskua nekatu egiten zen pintzelkadekin, atzamarrak oso txarto nituen; beraz, teknika aldatu beharra nuen. Beste tresna batzuk erabiltzen hasi nintzen.

Formatua aldatzeak begirada ere aldatu zuen?

Bai. Nik beti eduki dut harremana lurrarekin; baserrian, ezkondu nintzenetik, txakolina egiten dugu. Miresmena dugu lurrarekiko, jakinduria handia behar delako hura jagoteko, eta etorkizunerako proiektu bat izaten delako. Lurrarekin zorretan nengoen. Baina erakusketetan, jendeari gehiago interesatzen zitzaion txakolina artea baino. Ez zuten denbora hartzen artea begiratzeko. Eta hartu behar da.

Zergatik?

Ahalegina egin beharra dagoelako irudimenarekin, asmatu behar delako zer esan nahi dizun artistak koadro horretan, eta hori zaila da. Idatzitakoa berriro irakur daiteke, entzundakoa berriro entzun daiteke, baina begirada beti da ezberdina. Ahaztu kanpokoaz eta gelditu koadro bat begiratzen: zure egiten duzu, betirako daukazu ikusi duzuna. Horrek egiten du artea zoragarri. Elkarrizketa bat dago, konfesatoki bat bezalakoa da. Erakusketako esperientzia oso aberatsa da.

Aipatu duzu bidaiatzen hasi zinela munduko arte garaikidea ezagutzeko asmoarekin. Zer ikasi zenuen?

Artista berriak ezagutu nahi nituen, ahal izatekotan bizirik zeudenak. Eta izan dut harremana artistekin, maisuekin, Europan erreferente izan den jendearekin... Baina horietako batzuk artista komertzialak dira, eta ni ez. Eta konturatu naiz irizpide komertzialetatik kanpo gabiltzanok okasio batzuk ditugula, ez gaudelako besteei gustatzen zaienari begira. Nire lanak miretsi izan dituzte nazioartean, haiei jada irteten ez zitzaizkien koloreak zituztelako, esaterako. Irizpide komertzialetatik kanpo sortutako arteak balio handiagoa du.

Orain, zure lanen atzera begirako bat ikus daiteke Itsasmuseumen. Nola osatu duzu?

Ahalegindu naiz aukeratzen alde bakoitzean kolore harmonikoak dituzten koadroak, eta erdian, kontraste batzuk, ikusmena deskantsatzeko. Begientzat oso egokiak dira, ikusteko errazak. Eguzkia sartzen ikustean hondartzara joaten nintzen, eta gero koadro inpresionistak egiten nituen estudioan. Arrantzaleen mundua ez dut erakutsi, gizonezkoek asko margotu dutelako. Nik itsasoa miretsi izan dut beti: olatuak, koloreak, distirak eta itsasoaren taupada. Askotan, ez dakizu nire koadroak espresionistak edo inpresionistak diren, bietatik zerbait dutelako.