Memoria, zertarako?

Alzheimerra inguruan izan duenak badaki pertsona disolbatu egiten dela memoria baporatu ahala. Halaxe gertatzen da herrien memoriarekin ere. Sedimentazio kolektibotzat hartu izan da tradizionalki, prozesu naturala eta sasi magikoa balitz bezala. Aitzitik, etengabe eraikitzen dugu eta ezinbesteko prozesua da identitatea garatzeko.

Zeren memoria, ordea? Gauza batzuk nabarmentzen baititu gogoratzeak, beste batzuk isildu. Horixe da kontakizuna edo errelatoa; haren kronika formala, Historia, irabazleen bandoko gizonezko idazle batek erredaktatzen du.

Ez da kasualitatea; Orwellen 1984-n bezala, iragana kontrolatzen duenak kontrolatuko du etorkizuna. M. Halbwachs soziologoa harago joan zen: balio etikoa du memoria kolektiboak. Talde baten memoria da, kideek mundu-ikuskera baten arabera osatua, eta handik eratortzen dituzte balio etikoak. Beraz, iragana kontrolatzen duenak oraina ere kontrolatzen du, nola eta ongia zein gaizkia definituz, bidezkoa zer den markatuz. Adibidez, Francok oraindik jarraitzen du mausoleotzar ofizialean; bitartean, Txillardegi, XX. mendeko gure kultur eragile nagusietako bat, ofizialki betatuta dago liburutegi bati ere bere izena jartzeko.

Pelikulek aise manipulatzen gaituzte onartzeko partisanoek zilegi dutela naziei tiro egitea euliak balira bezala. Lehengoak justiziaren izenean borrokatzen dira eta besteak, erregimen autokratiko eta genozida baten alde.

Labaina da morala. Zer da zuzenagoa, erregimenari aurre edo men egitea? Hura aberasteko baliatzea edo ezer ez egitea? (Beste baterako bi hari-mutur. Baga, ez ekitea ez da inoiz errugabea; biga, M. Niemöllerren poema: «Naziek komunistak harrapatzean/ isilik geratu nintzen/ ez bainintzen komunista...)».

Morala tranpolin, eman dezagun salto mortal bat: Frankismoko amnistiek zein helburu zuten, kaleratzea erregimenaren kontra borrokatutako ehunka etakideak edo zuritzea haiek jazarri, torturatu eta hil zituztenak?

Bere memorietan, Sándor Máraik kontatu zuen sobietarrek Hungaria konkistatu ondoren kapitain batek eskatu omen ziola «apuntatzeko errusiar ofizial batek bisitatu eta ez ziola minik eman». Beste batek, entzunda Márai idazlea zela, miresmena adierazi zion «idazleok esan dezakezuelako geuk pentsatzen duguna». Horra hor literaturaren bi zeregin: gertakizunak erregistratzea eta besteen sentimendu zein ideiei forma ematea (fikzio hitza latinezko fingere-tik dator: ogi-orea oratzea, buztina moldatzea).

Lagun batek aitortu zidan berriki Fakirraren ahotsa eta Hariak irakurrita, gogoa zuela nobela bati heltzeko «baina ETArik gabe». Asko idatzi da euskaraz geure historiaz, ondo idatzi ere. Zentzu horretan, euskal idazleok gure ekarpena egiten ari gara memoria kolektiboa eraikitzen laguntzeko. Arazo txiki bat baino ez: oso gutxi irakurtzen da euskaraz (gure intelektualengandik hasita). Gordinago esanda, euskal gizarteak nahiago du espainolezko edota frantsesezko fikzioa, eta haiekin harilkatuta doazen kontakizuna, mundu-ikuskera, balioak eta betoak.

Alzheimerra inguruan izan duenak badaki azken estadioetan gaixoak bakarrik erreakzionatzen duela haurtzaroko abestiekin. Beldur naiz Baionako errugbilariek edo oraintsu Realeko neskek Txoria txori kantatzea ez ote den horren sintoma izango.