«Askatasuna gehiago praktikatu behar genuke»

EHUko Irakasle Eskolako atariko magnolio azpian da hitzordua eta hiztokia. Laster bukatuko du ikasgelako jarduna Eider Rodriguezek (Errenteria, Gipuzkoa, 1977). «Nolakoa ote zen belarri zulotik irteten zitzaion iletxo sorta laztantzea?, magnolia kimuak ziruditen». Bihotz handiegia liburuan idatzia du (Susa, 2017), Ez duzu ezer arraroa antzematen? ipuinean. Eta badator, elurte ostean arraro begitantzen den hego-haizeak astindutako magnoliaren itzalera.

Bi urte eman dituzu azken liburu hau idazten. Idazketarekin gozatu egin omen duzu.

Bi urtetik gora egin ditut liburuko lehen ipuina idazten hasi nintzenetik liburua bukatu nuen arte, eta oso gustura aritu naiz idazten. Denbora dezente egon naiz argitaratu gabe, eta tarte horretan beti ibili dut buruan bueltaka literatura idazten jarraitu nahi ote nuen benetan, eta, hala balitz, zertarako. Denborak eragin egin dit, presio moduko bat ezarri. Hasieran, beldurra ematen zidan.

Paniko eszenikoagatik?

Ez. Lotuago dago beste kontu batekin: nik gutxitan pasatu dut ongi idazten. Irakurtzen, aldiz, oso ongi pasatzen dut. Idazketa askotan bilakatu zait denbora galtze, petraltze... Horregatik, denbora egon naiz idazteko patxadaren zain, eta, patxada hori edukita ere gozamenik ez bazegoen, bazter uzteko beldurrik gabe. Hori izan da berrikuntza handiena niretzat. Berreskuratu dut, harrigarriki, literaturaren plazer hori. Ez nuen espero.

Noiz ezagutu zenuen lehen aldiz plazer hori?

Idaztearena, 20-21 bat urterekin? Sormenarena, baina, ume-umetatik. Beti izan naiz irakurri zalea, esan bezala, eta beti gozatu izan dut sortzen. Marrazkiekin, collageekin izan zitekeen, eta, behin, idazten ere sormenaren lilura aurkitu nuen. Tarte luze batean, baina, oso higatuta eduki dut lilura hori, zenbaitetan berarekin topo egin dudan arren. Liburu honekin berreskuratu dut berriro sormenaren zirrara hori.

Zehazki, zazpi urte egin dituzu narrazio lanik argitaratu gabe. Eta behin argitaratuta, idazle bihotz handiagoarekin agertu zara. Zure pertsonaiak, aurreko liburuetakoen aldean, osoagoak dira. Gehiago hitz egiten dute. Eta trantsizioan daude. Ziurgabetasun giroa —zenbaitetan deseroso ere badena— sortu nahi izan al duzu propio?

Mugimenduan dauden pertsonaiak dira, ziurgabeak, zaurgarriak, baina, era berean, indartsuak eta min emaile. Gauza asko pentsatzen eta sentitzen dituzten pertsonaiak dira; askotan, gauza kontrajarriak pentsatzen eta sentitzen dituzte. Zelai errealistan jokatzen dudala esan behar nuen, baina, agian, zehatzagoa litzateke esatea jokatzen dudan zelaia multierrealista dela. Zelai hori kaos txukun moduko bat da, baina kaosa azken batean. Hori islatu nahi izan dut, eguneroko eromen hori.

Etsipen puntu bat ere badario trantsitatzen ari den zure protagonista zenbaiti. Eta tristura.

Kosta egiten zait esatea pertsonaiak zer diren. Uste dut gauza asko garela, denak aldi berean. Oraintxe zara bertan-goxo bat, oraintxe dena utzi eta apurtu nahi duzu, oraintxe etsi duzu, oraintxe sekulako indarra duzu... Hori dena gara. Hori dena dira pertsonaiak ere. Orokorrean, ez dira izen baten pean kabitzen; gu ere ez gara kabitzen. Igual uste dugu baietz, baina pixka bat azka egiten hasi orduko, zer ez den ateratzen! Kolore, usain eta testura guztiak agertzen saiatu naiz, personaiak ukitzen, hasierako eskemak hezur, haragiz eta odolez betetzen. Idaztean, sentsazioak transmititzen saiatu naiz, eta uste dut hortik idatzi izanak izan duela eragina horretan.

Geruza askoko tipula bat ernetu zaizu.

Egia da ipuinak ez direla linealki idatziak izan. Geruzez aparte, istorio diferenteak daude ipuin bakoitzaren barruan, horregatik diot multirrealismoarena.

Euskal Herria ere trantsizioan omen dago, zure pertsonaiak bezala. Zure liburua antiheroi/antibilauz betea dago. Errealitatea deitzen diogun plaza publikoak, aldiz, manikeismoz betea segitzen du. Literatur plazak ere bai?

Esango nuke literatura aurretik doala; askoz zintzoagoa, leialagoa, konplexuagoa, ulerberagoa, errealistagoa eta sendagarriagoa dela literaturaren bidez kontatzen den errealitatea politikari profesionalek eta inkognitoz ari diren politikariek kontatzen dutena baino. Literaturak berezkoa du errealitatea ertz ezberdinetatik kontatzeko grina, uste dena zalantzan jartzekoa, egin gabeko galderak egitekoa, erantzunei galderak eranstekoa... Politikagintzan gertatzen denaren alderantzizkoa, hain zuzen ere.

Muga hitza askotan aipatu da zure azken lanari buruz hitz egitean. Baita zeuk ere. Hendaian bizi zara. Hortxe zeharkatzen gaituen begi bistako muga bat: administratiboa.

Egia da muga administratiboek gugan sekulako eragina dutela. Psikologikoki eta emozionalki ere bai. Nigan ere bai. Muga alde batetik bestera ibiltze horrek oso toki diferentetan kokatzen zaitu oso tarte laburrean.

Gure muga emozionalak baino askoz garbiago ez ote ditugun muga administratiboak...

Bai, harrigarriki garbi. Hezkuntzak, administrazioak, iritzi publikoak, modak... erabat formateatuta gauzkate. Akonplejatuta, mugaz josita gaude. Agian ikusi bai baina gainditzen ez ditugun mugak dira usteltzen gaituztenak, indibidualki eta kolektiboki. Harrigarriki lotuta bizi gara, ideien eta hitzen eta irudien munduan harrapatuta. Oso zoroa da. Askatasuna ere kontzeptu abstraktu bilakatu dugu, pentsa. Zer da benetan, baina? Ba al dakigu? Baietz uste dut, baina gogoratzen al dugu? Gehiago praktikatu behar genuke. Askatasuna, diot.

Zure unibertso literarioaren joko zelaia kaos txukun bat dela esan duzu. Txukuntasuna —norberarena zein norbere etxearena— gorde behar batean bizi dira zure pertsonaietako asko.

Aipatu ez arren gure bizitzan presentzia handikoa diren, denbora asko kentzen diguten gauzetako bat da hori. Zenbat sakrifizio egin behar izaten ditugu txukuntasun behar hipotetiko horiek asetzeko? Zer egiteko prest gaude, nor izorratzeko prest gaude, zer printzipioren gainetik jauzi egiteko prest gaude txukuntasun horren bila? Zeharkatzen gaituen gai bat dela uste dut. Ez dauka entitate literariorik bere horretan, baina garbitasunak presentzia ikaragarria dauka nire inguruan. Femeninotzat joko litzatekeen gai bat da, oso politikoa izanik ere.

«Gu ez gaituzte maitasunerako hezi», dio zure pertsonaietako batek.

Niregandik espero zena izenekoan, bai. Jendeak galdetu izan dit ea autobiografikoa ote den, eta pertsonaia kokatuta dagoen denbora eta tokia nire denbora eta tokia dira; paralelismo ugari daude bion artean. Itxuraz autobiografikoa eman dezakeen ipuin horren bidez, baina, 1977an jaiotakoon belaunaldiaren berri kontatu nahi nuen. Uste dut esaldi hori oso gurea dela. Gurasoek —gure amek batez ere—, ez gintuzten hezi maitatzeko, kontrakorako baizik.

Gogorrak izateko?

Bai. Hor aldaketa handi bat bizi izan genuen. Nik eta nire ingurukook bai, behintzat. Hala hezia izan eta gero, gustatzen zaizun norbaitekin elkartzen zarenean, horrek sortzen duen deskolokearen berri eman nahi nuen. Inor maitatzea galtzaileen kontua bihurtzen delako. Hori zen, funtsean, gugandik espero zena. Orain garen hau, gure orain arteko identitatea, azken batean, nola eraiki da? Zer gertatu da honelakoak izan gaitezen? Polizien kontra, erdaldun jatorriko bizilagunen kontra, drogen inguruan eta maitasunarekiko eta sexuarekiko hainbat jarrera hartuta...

Aldi berean, baina, neskok maitatuak izateko objektu bihurtzeko heziketa ere bazegoen, ezta? Eta oraindik ere hementxe dago heziketa hori.

Hori ere bazegoen, bai, baina guk —eta hor ni eta nire ingurukoak sartzen ditut— beste esaldi horrek laburbiltzen duen heziketa jaso genuen. Horregatik gara garenak. Onerako, txarrerako eta denerako. Eta bai, neskak maitatuak izateko objektu bihurtzeko heziketa oraindik ere badago, eta maitasun erromantikoa eraitsi egin behar da, bat nator, baina... zer ipiniko dugu geratuko den zuloan? Koska askodun gaia da, oso interesgarria eta apasionantea, maitasuna gai totemiko bat baita literaturan eta arteetan oro har. Argi daukagu zeren kontra egin, beraz. Zeren alde egin asmatu behar genuke.

Amona-ama-alaba hirukoan hainbeste geruza eta istorio kabitu zaizkizu... Zu zeu nola konpontzen zara amarekin?

Ongi eramaten naiz berarekin. Oso karakter fuertea daukagu biok, nik bere gauza gehienak ez ditut ulertzen eta berak nireak ere ez, baina bakoitzaren zirkunferentziek bat egiten duten eremu horretan nahiko ondo moldatzen gara.

Egia esan, oso pertsona irudimentsua da, berak ez dakien arren, eta uste dut berari zor diodala, hein ikaragarri handi batean, istorioak sortzeko gogoa.

Nola lortu zuen hori?

Oso zinemazalea da, eta telebista asko ikusi dut berarekin umetan. Aste egunetan ere bai. Ikusten hasten ginen filmak bukatu baino lehen joan behar izaten nuen ohera, eta hurrengo goizean zain egoten nintzen, gosaldu bitartean hark zer kontatuko. Haren hitzen bidez bukatzen nituen pelikulak, eta bizi egiten zuen kontatzen zuena. Halako pasioz, non nik ere ikusi egiten nituen hark esandakoak. Bukaeran, zuzendaria ama zen! [barreak] Orain dela gutxi aritu naiz pentsatzen amak sortzen zidan hitzen bidez ikusteko sentsazio horrekin. Idazten dudanean, nolabait ere, gauza bera egiten saiatzen naizela uste dut: istorioak ikusarazten. Istorioekiko pasio hori kutsatu dit.

Lirikotasunari izkin egiten saiatzen omen zara. Zergatik?

Istorio batean, hitzek ezin dute traizionatu kontatzen ari zaren hori, hitzek ezin zaitzakete galdu. Nik hala ulertzen dut egin nahi dudan literatura. Gero, ikaragarri ondo pasa dezaket idazle liriko bat irakurtzen, baina ni ez naiz hori. Ez dut horretarako ez senik, ez gaitasunik, ez zentzu estetikorik. Eta askotan iruditzen zait lirikotasuna istorioak puzteko ere erabiltzen dela; kontatu nahi duzuna estaltzeko, inkluso. Hitzak zertarako diren garbi eduki nahi dut. Segur aski, nire handicap batetik abiatzen da hori, baina hala da. Ahalik eta modurik errealistenean kontatu nahi izan dut hau [besoak zabalduz]. Eta hau da hau. Hitzen bidez harrapatzen ez dugunez, hemen airean dagoen zerbait hori istorioen bitartez adierazi nahi izan dut.

Bestetik, geure burua idazteko gogoa ere badago liburu honetan. Nor gara? Zer? Nolakoak? Zeintzuk dira gure benetako kezkak gaur? Egunkarietan agertzen ez diren letra txikiak, eguneroko gure kezka horiek...

Kezken hierarkizazio bat ere badago, izan ere.

Noski. Objektibotasuna maskulinizatuta eta subjektibotasuna feminizatuta dauden bezalaxe. Objektibotasuna zer den nork eta zeren arabera neurtzea erabaki duen aztertzen hasi orduko, tripa-iletsu-gorbatadunak agertzen zaizkizu.

EHUko Irakasle Eskolan gaude. Irakurzaletasunaren sustapena irakasten duzu. Etorkizuneko irakurle hipotetikoen irakaslegaiak ez omen dira irakurzaleak. Eta gutxi irakurtze horretan, gainera, euskaraz irakurtzeko gaitasun mugatuarekin omen datoz. Idazle zaren aldetik, nola bizi duzu hori?

Idazten dudanean, ez dut halakorik presente, baina egia da irakasle izango direnetako gehienek literaturari eskainitako irakasgai erdi bat izango dutela Magisteritza ikasketa programa osoan, hirugarren mailan. Espezialitate jakin bat egiten badute, orduan bai, irakasgai oso bat edukiko dute, baina gehienek ez. Beraz, karrera eginda atera zaitezke, haur eta gazte literaturari buruz ezer gutxi ikasita. Zer esanik ez helduentzako literaturari buruz. Harrigarria egiten zait. Asko hitz egiten dugu ikasleekin, eta oso literaturzale gutxi dago. Hori ez litzateke hain kezkagarria, hori erabaki pertsonal bat balitz, hau da, literaturzale ez izatea beraiek aukeratu izan balute, gustatzen ez zaielako. Ez da hala, baina. Ez dute literaturzale izateko aukerarik izan. Zatiketei eta bigarren mailako ekuazioei ez bezala, sistemak ez dio nahiko garrantzitsu irizten literatura irakasteari.

Transmisioa etenda dago.

Bai. Guztiz. Sistematik bertatik. Eta hizkuntzari loturik dagoen arazoa ere badago. Oso larria da. Hona heltzen diren ikasleek ez dute gaitasunik gaztelaniaz dekodifikatzeko arazorik ez daukaten testuak euskaraz dekodifikatzeko. Arazo ikaragarri handi bat dago, toki ezberdinetatik heldu behar geniokeena. Ardurak oso konpartituak dira, eta baliabide asko erabili behar litzateke egoerari buelta emateko. Zaila da. Hainbeste gauza ukitu behar lirateke... Ez dakit inork garbi daukan hori ukitzea inportantea dela.

Zure pertsonaiak maitagarri izatetik gorrotagarri izatera —eta alderantziz— pasa daitezke esaldi baten gorabehera. Kulturgile ezagun asko ere, maitagarri izatetik gorrotagarri izatera pasatzen ari dira garaiotan, bizkor asko, bai Hollywooden, bai beste kultur gune askotan. Sorgin ehizaz mintzo dira batzuk. Nola ari zara ikusten hori?

Uste dut gauza horiek atera egin behar direla, inportantea dela Woody Allen ikusten ari zarenean bere pelikulak deseraikitzea, eta, batez ere, gure ikusmoldea deseraikitzea. Inoren lana debekatzearen kontra nago, jakina. Nahiago dut lanok ikusi eta neure buruari galdetzea: «Aurrekoan ikusi nuenean nolatan ez didan karrankarik egin barruan?». Irakurketa, entzunaldi, ikustaldi bakoitza diferentea da, izan ere. Allen asko ikusi izan dut. Eta Roman Polanskirekin ere asko gozatu izan dut, eta, dirudienez, urde bat da. Horrek ez dit kontraesan handirik pizten. Galdera bat pizten dit, batez ere: «Non nengoen ni, horretaz ez konturatzeko?».

Baina edozer ikustearen, argitaratzearen, abestearen alde nago. Adierazpen askatasun erabatekoaren alde nago, nahiz eta niri gustatu ez hor esaten dena edo nola esaten den. Begirada, interpretazio gaitasuna deseraikitzea da inportantea, eta horretarako oso ongi etorria da jakiten ari garena jakitea. Eta kritikatzea. «Film hori zaborra da, honegatik eta honegatik» esatea. Edo «kantu hori okaztagarria da, ez al zarete konturatu?».

Azken tangoa Parisen filma ez da oraingotxea. Zinemaren historiara pasatu da bertako eszena bat, eta eszena hori zuzenean filmatutako bortxaketa bat da; urteak dira Bernardo Bertoluccik berak onartu zuela. Inongo sistemarik astindu gabe.

Hala da. Eta Hegoaldeko ezkertiar guztiak Iparraldera joan ziren film hori ikustera. Hori ikusi eta inoren barrua astindu ez bazuen, begiradan dago gakoa. Galdera hori da: «Zergatik ez zitzaidan niri piztu zalantza barruan? Zergatik naturalizatu nuen hori? Zer gehiago naturalizatu ote nuen?».