Espainiako trantsizioaren oihartzuna nabari daiteke Federico Mayor Zaragozaren hitzetan (Bartzelona, 1934). Iraganari baino nahiago du geroari begiratzea. Prozesu horretan hezkuntzak eginkizun garrantzitsua beteko duelakoan dago. Frankismoaren azken urteetan, Hezkuntza idazkariordea izan zen Mayor Zaragoza, eta UCDren gobernuan, Adolfo Suarez gobernuburuaren aholkularia eta Hezkuntza eta Zientziako ministroa. 1987an Unescoko idazkari nagusi izendatu zuten, eta 2000tik Bakearen Kultura Fundazioko presidentea da. Ikastolen Elkarteak gonbidatuta, XIX. Jardunaldi Pedagogikoetan parte hartu du. Ikastolen Etxean (Donostia) hartu du BERRIA.

Bakea eta hezkuntzari buruz mintzatuko zara gaur [atzo]. Zein izango dira zure hitzaldiaren ardatzak?

Euskal Herrian egingo dudan hitzaldian, argi utzi nahi dut hezkuntza izango dela bake prozesuaren ardatza. Eta hezkuntzaz ari naizenean, nerabeez eta helduez ari naiz. Hezkuntzak eramango gaitu aske izatera eta arduraz jokatzera. Gure ideiak espresatzen jakin behar dugu, eta inoren menpeko izan gabe jokatzen. Guk geure kabuz eginiko hausnarketen arabera jokatzen badugu eta dogmak alde batera uzten baditugu, horrek, halabeharrez, bizikidetzaz hitz egitera eramango gaitu.

Euskal gizartea heldutasun nahikoarekin ikusten duzu gisa horretako prozesu bati ekiteko?

Bai. Jende askok uste duen baino helduagoa da euskal gizartea. Herri honetan egon den tentsio sozialak hezi egin ditu herritarrak. Horrek eramaten ditu erabakiak hartzera; bakea iristen denerako —eta iritsi da—, etorkizuneko jokalekuak egitera. Espainian, aldiz, jende askok ez du hori egin, ez dielako hain modu zuzenean eragin gatazkak.

Etorkizunaz mintzatu zara, baina egun eztabaida handi bat dago iraganaren inguruan, kontakizunaren inguruan. Beharrezkoa al da kontakizun komun bat egitea?

Benetako gertakarietan oinarritutako memoria baten aldeko naiz ni. Jendeak jakin behar du zer gertatu den, eta nola gertatu den. Nelson Mandelak esan zuen ahaztea ezinezkoa dela, baina barkatzea edo min egin izana aitortzea posible dela, hori jarrera pertsonal bat delako. Euskal gizartea ohartu da hainbestetan amestutako garaia iritsi dela, eta denek parte hartu behar dutela prozesu horretan; bereziki, erantzule zuzenek. Pertsona horiek oso modu argian mintzatu behar dute, eta prozesuan inplikazio handia erakutsi behar dute. Baina, lehen esan dudan moduan, inork ez du besteen bizkar jarri behar erru historikoa. Errua eta erantzukizunak pertsonalak dira. Semea ez da aitak eragindako minaren erantzulea, eta alderantziz.

Gatazkaren amaiera elkarrizketatu baten alde azaldu zara behin baino gehiagotan. Ez duzu uste ezker abertzalea legezkoa izanda prozesu hori erraztuko litzatekeela?

Zalantzarik ez dut horretan. Gauzak diren bezala azaldu behar dira. Indarkeriari modu argian uko egin dioten herritar batzuk baldin badaude —eta badaude—, prozesuan parte hartu behar dute, derrigor. Konponbiderako gakoetako bat da hori. Demokrazian denok dugu lekua, daukagun iritzia edukita ere, betiere indarkeriari uko egiten badiogu. Ez dago prozesu bakar bat ere mahai baten inguruan amaitu ez dena.

Espainiako Gobernuak ETArekin hitz egin beharko luke?

Elkarrizketak egiten saiatu dira, eta ziur naiz egin dituztela. Orain, ETAk erabaki du indarkeria ez duela berriz erabiliko, eta hori da garrantzitsuena. Baina, horrekin batera, ETAren desegite eta desarme prozesuari lagundu beharko lioke gobernuak, keinu batzuk eginda, ez errudunekin, baina bai senideekin.

Ulertzen da, beraz, gobernuak espetxe politika aldatu behar duela.

Bai. Nik ez dut presoengan pentsatzen, baizik eta haien senideengan. Oso handia da haien samina, eta uste dut, adiskidetze prozesu bat abian jartzen denean, ordain bat jaso behar dutela.

Edozein neurri hartzeko, barkamena eska dezatela exijitu die gobernuak presoei. Ados al zaude horrekin?

Indarkeria amaitzea erabaki dutenek dolua agertu beharko lukete; arrazoizkoa iruditzen zait hori. Baina berriz diot: ez da exijentziak egiteko garaia. Gobernuak ezin du hori egin. Onartu behar du garrantzitsuena gertatu dela: ETAk amaitu egin du jardun armatua. Etorkizuna idazten hasi behar dugu, eta hori eskuzabaltasun puntu batekin egin behar da. Baina horrek ez du esan nahi delitu larriak egin dituztenak errugabetzat jo behar direnik.

Ezker abertzaleak adierazi du justizia trantsizional baten beharra dagoela gatazka armatu batetik bake, demokrazia eta giza eskubideen errespeturako bidea egiteko. Egokia ikusten al duzu?

Herrialde batzuetan, beharrezkoa izan da justizia trantsizionala, eta herrialde batzuetan nik neuk lagundu dut, besteak beste, egiaren batzordeak sortzen. Herrialde batzuetan, hemen baino orokorragoa izan da gatazka; hemen, talde jakin batek [ETAk] eginiko ekintzak egon dira. Hemen, jakinagoa da zer gertatu den. Beraz, ez dut uste beharrezkoa denik egiaren batzorde bat. Egiaren batzordeak baino gehiago mekanismo batzuk jarri behar dira martxan, batzuen desarmearekin batera, preso daudenen senideek ordaina jaso dezaten. Inork ez dezala pentsa alde bakarreko erabakien bidez egingo dela aurrera. Hainbat bake prozesutan parte hartu dut, eta hori ez dut inon ikusi. Justizia trantsizionala ez egiteko aholkatzen dut, baina uste dut abian jarri behar direla trantsizioa erraztuko duten mekanismoak.

Hemen egia jakina dela esan duzu. Uste duzu instituzioak inplikatu direla giza eskubide urraketa guztiak ikertzeko orduan, besteak beste, tortura salaketak?

Torturak izan badira, horien berri jakin beharra dago. Niretzat torturatua izan den oro biktima bat da. Baina, kasu honetan, ez dut uste modu formal batean egiaren batzorde bat osatu behar denik.

Eta nola jakingo da?

Egia jakin egin behar da; bestela, ez da justiziarik izango. Baina, horretarako, jarrera bat gailendu behar da euskal gizartean. Belaunaldien artean erantzukizunak banatu behar dira. Belaunaldi asko daude Euskal Herrian modu ankerrean tratatuak izan direnak, modu injustu batean epaituak izan direnak, hildakoak... Belaunaldi gazteei nolabaiteko absoluzio orokor bat eman behar zaie. Ez dira erantzule egin behar. Erantzukizunak ditugunok, garai batekoak garenok, gazteei esan behar diegu: «Indarkeriarik gabeko garai hau gozatu behar duzue, adiskidetzearen garai hau bizi behar duzue». Bestela, modu batean Alemanian gertatu dena gerta daiteke hemen ere: erruduntasun generazionalarekin has gaitezke, eta hori arriskutsua izan daiteke. Esan dudan moduan, erruduntasunak pertsonala izan behar du, eta hala epaitu behar da. Memoria beharrezkoa da, baina ezinezkoa da kontakizun komun bat egitea. Hala ere, kontakizuna egituratu egin daiteke zenbait oinarriren gainean. Oinarri bat izango litzateke argi uztea indarkeria ez dela bidea, eta aldarrikatzea parte hartze politikoa dela bidea. Demokrazia sendoagoak behar ditugu. Beste oinarri bat izango litzateke indarkeria babestu edo indarkeriaren aurrean beste alde batera begiratu duten instituzioek egindakoa onartzea. Hala ere, berriz diot, erruak pertsonalak dira.