*

*

*

*

*

*

*

[sigla] ADEME. /ademe/ Ingurumenerako eta Energiaren Kontrolerako Agentzia, Frantziakoa.

[sigla] Adena. /adena/ Natura Babesteko Elkartea, World Wildlife Found-ek Espainian duen adarra.

[sigla] AIE* e. IEA, Nazioarteko Energia Agentzia.

[sigla] AIEA* e. IAEA, Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia.

[sigla] AZTI. /azti/ Arrantzuarekiko Zientzia eta Teknologia Iraskundea.

[sigla] BBG (ZAD*). /be-be-ge/ Babestu beharreko gunea.

[sigla] BI. /bi/ biodibertsitatearen egoeraren indizea.

[sigla] BIM. /bim/ biodibertsitatearen indize multidimentsionala.

[sigla] CADE. /kade/ Ingurumenaren Aldeko Elkarteen Taldea.

[sigla] CAN. /kan/ Nafarroako Kutxa.

[sigla] Cedex. /zedex/ Herri Lanak Ikertzeko eta Esperimentatzeko Zentroa, Espainiakoa.

[sigla] Cener. /zener/ Espainiako Energia Berriztagarrien Zentroa.

[sigla] CNUED* e. UNCED, Ingurumen eta Garapenari Buruzko Nazio Batuen Konferentzia.

[sigla] CNUMAD* e. UNCED, Ingurumen eta Garapenari Buruzko Nazio Batuen Konferentzia.

[sigla] CRANA* e. NIABZ, Nafarroako Ingurumen Arloko Baliabide Zentroa.

[sigla] EEE. /e-e-e/ Energiaren Euskal Erakundea (EVE*).

[sigla] EELV. /e-e-ele-uve/ Europa Ekologia-Berdeak.

[sigla] EGE. /ege/ emisio gutxiko eremua (ZBE*).

[sigla] EGP. /e-ge-pe/ Europako Alderdi Berdea.

[sigla] EHKME. /ekme/ Euskal Herriko Klimatologia eta Meteorologia Elkartea.

[sigla] EIA. /e-i-a/ Europako Ingurumen Agentzia (AEMA*).

[sigla] ENEEK. /eneek/ Euskadiko Nekazaritza eta Elikadura Ekologikoaren Kontseilua.

[sigla] Euratom. /euratom/ Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa.

[sigla] EVE* e. EEE, Energiaren Euskal Erakundea.

[sigla] GEF. /gef/ Ingurumenerako Munduko Funtsa.

[sigla] GHK. /ge-hatxe-ka/ Gipuzkoako Hondakinen Kontsortzioa. Gainerakoan, erabili 'partzuergo'.

[sigla] GNL. /ge-ene-ele/ gas natural likidotua (LNG*).

[sigla] GZZ. /ge-zeta-zeta/ Gipuzkoa Zero Zabor.

[sigla] IAEA. /i-a-e-a/ Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia (AIEA*, OIEA*).

[sigla] ICV. /i-ze-uve/ Iniciativa per Catalunya-Verds, Kataluniaren Aldeko Ekimena-Berdeak.

[sigla] IDAE. /idae/ Energia Dibertsifikatu eta Aurrezteko Institutua, Espainiakoa.

[sigla] Ihobe. /ihobe/ Ingurumen Jarduketarako Sozietate Publikoa, EAEkoa.

[sigla] IPBES. /i-pe-bes/ Bioaniztasunari eta Ekosistemen Zerbitzuei Buruzko Plataforma Gobernu Artekoa.

[sigla] IPCC. /i-pe-ze-ze/ Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldea.

[sigla] IUCN. /i-u-ze-ene/ Natura Zaintzeko Nazioarteko Batasuna (UICN*).

[sigla] NBIP. /ene-be-i-pe/ Nazio Batuen Ingurumen Programa (UNEP*, PNUMA*, PNUE*).

[sigla] NIABZ. /nia-be-zeta/ Nafarroako Ingurumen Arloko Baliabide Zentroa (CRANA*).

[sigla] NOAA. /ene-o-a/ Ozeanoen eta Atmosferaren Elkarte Nazionala, Ameriketako Estatu Batuetakoa.

[sigla] OIEA* e. IAEA, Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia.

[sigla] PCBI. /pe-ze-bi/ biodibertsitateak jendeari egindako ekarpenen indizea.

[sigla] PIGRUB* e. HHKBPI. /hatxe-hatxe-ka-be-pe-i/ Hiri Hondakinak Kudeatzeko Bizkaiko Plan Integrala.

[sigla] PIGRUG* e. HHKGPI. /hatxe-hatxe-ka-ge-pe-i/ Hiri Hondakinak Kudeatzeko Gipuzkoako Plan Integrala.

[sigla] PNUE* e. NBIP, Nazio Batuen Ingurumen Programa.

[sigla] PNUMA* e. NBIP, Nazio Batuen Ingurumen Programa.

[sigla] RAISG. /raisg/ Gizarte eta Ingurumen Informazio Georreferentziatuaren Amazoniako Sarea.

[sigla] RCP. /erre-ze-pe/ kontzentrazio ibilbide adierazgarria.

[sigla] UNCED. /unzed/ Ingurumen eta Garapenari Buruzko Nazio Batuen Konferentzia (en: United Nations Conference on Environment and Development; es: Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo CNUMAD; fr: Conférence des Nations unies sur l’environnement et le développement, CNUED).

[sigla] UNEP* e. NBIP, Nazio Batuen Ingurumen Programa.

[sigla] UNFCCC. /u-ene-efe-ze-ze-ze/ Klima Aldaketari Buruzko NBEren Esparru Konbentzioa (CMNUCC*).

[sigla] WSPA. /uve-ese-pe-a/ Animaliak Babesteko Nazioarteko Elkartea.

[sigla] WWF. /uve-uve-efe/ Naturarentzako Mundu Funtsa.

aerosorgailu. h. haize errota.

agroekologia. Nekazaritza ekoizpenaren alderdi agronomikoak, ekologikoak eta sozioekonomikoak aztertzen dituen zientzia diziplina.

agrotoxiko.

aldaketa klimatiko* e. klima aldaketa.

ama lur (amalur*). Natura. Izendapen markatua da; beraz, hobe inoren esanetan bakarrik erabiltzea. Kutsaduraren kontra eta ama lurraren alde.

Antropozenoa, -a. Zenbait zientzialarirentzat, oraingo garai geologikoa, Holozenoaren ondorengoa, giza jardueraren ondorioz ekosistemak aldatzen hasi direnekoa.

Armentia II. Armentia II-ko zundaketak. Armentia II-n aritzeko.

Artigas zabortegia. Ez da Artikakoa.

atungorri (atun gorri*).

atzera-bueltarik gabeko puntu, puntu kritiko (tipping point*). Klima aldaketaz mintzatuz, eskualde bateko edo munduko klima egoera egonkor batetik beste batera aldatzen denekoa, lehengora ezin itzultzeko moduan (en: tipping point, point of no return; es: punto crítico, punto de no retorno; fr: point critique, point de non-retour).

autosufiziente, beregain. Europa nekazaritza eta elikagaien alorrean beregaina izateko. Uharte txiki hartan, autosufiziente izan behar genuen.

aztarna ekologiko. Ingurumen adierazle hori erabiltzen da neurtzeko zenbateko eremua eta nolako ur ekosistema behar diren biztanleria jakin baten kontsumoa asetzeko eta hondakinak asimilatzeko.

barietate 1. Biologian, aldaera. Zereal barietate batzuk betiko galdu dira.

basotu, basoberritu (birpopulatu*). Oihandu, zuhaiztu.

Berdeak, -ak. Alemaniako alderdi ekologista. Baiezko botoa eman zuten Berdeek.

berotegi (negutegi*). Berotegi efektua. Berotegi gasa.

berotze global, Lurraren berotze, Lurra berotu... (beroketa global*).

berrerabili, berrerabilgarri.

berreskuratu. Gehiegi erabiltzen da. Naturaz mintzatuz, erabili 'leheneratu'. Ibaia berreskuratu nahi dute*[e.] Ibaia leheneratu nahi dute. // Montañezek dio joko oldarkorra berreskuratu nahi duela*[e.] Montañezek dio oldarkor jokatu nahi duela berriz.

berriztagarri. Berrizta daitekeena. Energia berriztagarriak.

bio-hondakin (biohondakin*, bio hondakin*).

bioagrodibertsitate* e. nekazaritzaren biodibertsitate.

bioaniztasun. Biodibertsitatea.

biodegradagarri.

biodiesel (bio-diesel*).

bioerregai. Biomasako materiaren batean oinarriturik sorturiko erregaia. 'Agroerregai' ere erabil daiteke, baina inoren esanetan bakarrik.

biogaitasun, gaitasun biologiko.

birziklagarri. Birzikla daitekeena.

birziklatu, birziklapen.

birziklatze tasa (birziklapen tasa*).

COP21, COP25... Klima aldaketari buruz NBEk egiten dituen biltzarrak izendatzeko modua. COP21 biltzarra 2015ean izan zen, eta COP25, berriz, 2019an.

Copernicus. Europako Batasunak klima aldaketa aztertzeko sorturiko zerbitzua.

desarrollismo, desarrollista. Ekonomia hazkundea beste ezeren gainetik defendatzen duen jarrera edo joera; haren aldekoa. AHTaren aurkako taldeek desarrollismoa salatu dute.

desazkunde 1 (deshazkunde*). Politika, ekonomia eta gizarte mugimendu bat, produktibismoaren eta neurririk gabeko kontsumoaren kontrakoa eta ingurumena zaintzearen aldekoa. Desazkundearen aldekook iraultza kultural eta ekonomikoa nahi dugu.

deskarbonizatu, deskarbonizazio (karbonogabetze*, karbono gabetze*). Karbono emisioak gutxitu; gutxitzeko prozesua.

eguzki parke. Instalazio fotovoltaikoz osaturiko energia parkea.

ekobide (ekoduktu*). Animalientzat eginiko igarobidea, zirkulaziotik babesturik pasatu ahal izan daitezen. Batzuk zubi modukoak dira; beste batzuk, lurpeko tunelak eta abar.

Ekologistak Martxan (Ecologistas en Acción*, Ecologistes en Accio*).

ekozerga (ekotasa*). Ingurumenari kalte egiten dioten jardueren gaineko zerga.

emisio 2. Gasak igortzea. Gas kutsagarrien emisioa debekatu nahi du.

energia bigun. Hondakinik sortzen ez duena, kutsadura kimikorik gabea.

energizatu, energizazio.

Eraztun Berdea, -a. Gasteizko parke multzoa.

erradiazio bidezko behartze. Lurraren erradiazio balantzearen gorabehera, klimaren aldaketa baten ondorioz gertatua (en: radiative forcing; es: forzamiento radiativo; fr: forçage radiatif).

erraustegi, errauskailu. Errausteko instalazioa edo labea.

errefus (errefusa*). Ezin birziklatu den hondakina.

espezie inbaditzaile (espezie inbasore*, espezie inbasora*).

euri azido.

euri neurgailu. Nonbait denbora jakin batean jaso den euri kantitatea neurtzeko gailua.

Europako Itun Berdea, -a (European Green Deal*). Europako Batzordeak onartutako plana, emisio aldetik Europa eremu neutro bihurtu nahi duena 2050erako.

Fridays For Future. Eskola ikasleen mugimendua, klima zaintzearen aldekoa. Beste izen batzuk ere hartzen ditu, hala nola 'Gazteak Klimaren Alde'.

galipot, brea, mundrun (txapapote*). Badago txapapotea euskal kostaldera iristeko arriskua*[e.] Badago galipota euskal kostaldera iristeko arriskua.

galtzeko arriskuan, galzorian (desagertzeko arriskuan*). Espezieez mintzatuz, irauteko aukera gutxi duena.

garapen iraunkor (eramangarri*). Garapen jasangarria.

garapen jasangarri (eramangarri*). Garapen iraunkorra.

Garapen Jasangarrirako 2030 Agenda. Nazio Batuen egitasmoa, garapen jasangarrirako hamazazpi helburu planteatzen dituena.

geotestil (geozuntz*).

Gipuzkoako Urak patzuergoa, -a.

haize errota (haize-sorgailu*). Sorgailu eolikoei komunikabideetan eta hizkera arruntean eman ohi zaien izena.

haize errota flotatzaile. h. itsasoko haize errota.

hegalotsa. Hegazkinez bidaiatzeak ematen duen lotsa. Adierazkorra da. Suedieraz, 'flygskam'; ingelesez, 'flight shame'.

hiriburu berde (Hiriburu Berde*). Gasteiz hiriburu berde izendatu berri dute.

hondakinen balorizazio energetiko. Hondakinetatik bero energia eskuratzeko prozesua. Obrako hondakinak balorizatu nahian.

hondakin inpropio* e. gaizki sailkaturiko hondakin, desegoki sailkaturiko hondakin, lekuz kanpoko hondakin...

hondakin urak, -ak. Etxeetan eta sektore ekonomikoetan erabilitako ur zikinak.

hondamendi eremu izendatu (hondamendi naturalen gune izendatu*).

ibaiertz, itsasertz (ibai ertz*, itsas ertz*).

iheslari klimatiko (klima errefuxiatu*, klima iheslari*). Klima aldaketaren ondorioz bere bizilekutik alde egitera behartutako migratzailea.

indarkeria klimatiko (klima indarkeria*).

inerte. Geldo. Mutiloako hondakindegiak gai inerteak har ditzake, besterik ez.

ingurugiro. h. ingurumen. Ingurumen Ministerioa.

ingurumen. Ingurumen eragina aztertuko dute, urtegi proiektua abiatu aurretik.

ingurumen aditu (anbientologo*, ambientologo*).

insignis pinu (intsinis*, insinis*, intsignis*).

iraunkortasun. Oreka ekologikoaz mintzatzeko, sinonimoa du 'jasangarritasun'.

itsas mailaren igoera (itsaso mailaren igoera*).

Itun Berdea, -a (Green Deal*). Erresuma Batuko Gobernuak 2013an abian jarritako energia plana.

itun berri berdea, -a (Green New Deal*). Klima larrialdiari aurre egiteko proposamen politikoa.

jasangarritasun. Oreka ekologikoaz mintzatzeko, sinonimoa du 'iraunkortasun'.

justizia klimatiko (klima justizia*).

karbono aztarna. Pertsona baten bizialdian, erakunde baten jardunean, edo produktu edo zerbitzu baten erabilaldi guztian isuritako berotegi gasen kantitate osoa.

karbono hustuleku. Karbono gordailu naturala edo artifiziala, atmosferako CO2 xurgatzen duena (es: sumidero de carbono, sumidero de CO2; fr: puits de carbone, puits CO2; en: carbon sink).

karbono merkatu. Berotegi efektuko gasak isurtzeko eskubideak saldu eta erosteko merkatua.

karbono neutraltasun, karbonoan neutroa izan. Berotegi gasei buruz mintzatuz, isuri adina xurgatzen den egoera. 'Klima neutraltasun' ere esaten zaio.

klima aldaketa (aldaketa klimatiko*).

klima aldaketaren ukatzaile, klima aldaketaren negazionista (ukatzaile klimatiko*).

klima krisi (krisi klimatiko*). Klima aldaketaren ondorio ekologiko eta ekonomikoek eragiten duten egoera larria.

klima larrialdi (larrialdi klimatiko*). Mundu osoko klima krisi larria.

Klima Larrialdirako Aliantza (Klima Larrialdiaren Aldeko Aliantza*).

klimatologia. Klima aztertzen duen zientzia. Ez nahastu eguraldiarekin eta klimarekin. Klimatologiaren eraginez, fruituak gehiago heldu dira*[e.] Eguraldiaren eraginez, fruituak gehiago heldu dira. // Oso klimatologia leuna dugu Euskal Herrian*[e.] Oso klima leuna dugu Euskal Herrian.

konpost, konpostatu, konpostagailu (konpostaje*).

kutsagarri. Kutsatzen duena. Oso industria kutsagarriak jarri dituzte herrian. Hondakinak «osasunerako kaltegarriak eta kutsagarriak» dira.

Kyotoko Protokoloa, -a. Klima aldaketari buruzko hitzarmena, NBEk bultzatua, besteak beste gas kutsagarrien isuria gutxitzeko.

leheneratu, lehengoratu (berreskuratu*). Hasiak dira Santa Barbara ingurua berreskuratzeko lanetan*[e.] Hasiak dira Santa Barbara ingurua lehengoratzeko lanetan.

lubeta. Uholdeetan ura ez pasatzeko egiten den ezponda modukoa (es: mota).

Lurra, Lur planeta (Lurra planeta*).

megawatt-ordu (megawatt orduko*). Sinboloa 'MWh' da.

mikroplastiko. Bost milimetro baino gutxiagoko diametroa duen plastiko zatia.

mix energetiko (matrize energetiko*, energia matrize*). Herrialde edo eskualde baten energia kontsumoaren osaera.

negutegi* e. berotegi. Negutegi efektua*[e.] Berotegi efektua.

osasun bakarra, -a (One Health*). Osasunari buruzko ikuspegia, gizakien osasuna, animaliena eta ekosistemak elkarrekin lotuak daudela planteatzen duena.

ozono. Ozono geruza.

Parisko Hitzarmena, -a. 2015ean COP21 biltzarrak egindako ituna, Kyotoko Protokoloa ordezkatu zuena.

PIVE plana, -a. Ibilgailu Efizienteetarako Pizgarrien Plana.

planeta biziaren indizea, -a. Lurreko biodibertsitatearen adierazlea, espezie ornodunen analisian oinarritua.

pobrezia energetiko, txirotasun energetiko (energia pobrezia, energia txirotasun*).

polo. Ipar poloa, hego poloa.

sabanizazio. Basoen degradazioa, bereziki tropikoetakoena. Prozesu horren ondorioz, sabanaren antza hartzen du basoak.

segurtasun biltegi*

selektibo. Batzuetan, egokiagoa da 'gaika'. Zabor bilketa selektiboa*[e.] Zaborra gaika biltzea. Zaborren gaikako bilketa.

smog. h. ke laino. Kutsadurak hirietan sorturiko laino modukoa.

tenperatura. Eguraldiaz mintzatuz, gehiegi erabiltzen da, tradizioko esapideak baztertzeraino. Tenperaturek gora egingo dute*[e.] Epeldu egingo du. Berotu egingo du. // Tenperaturak behera egin du*[e.] Freskatu egin du. Hoztu egin du.

transgeniko. Ezaugarriak aldatzeko material genetiko berria txertatu dioten organismoa. Janari transgenikoa, arto transgenikoa.

ultralaster (ultrarrapido*). Kargaleku ultralasterra.

ur beltzak, -ak. Komunetako hondakinak dituzten urak.

Urdaibaiko biosfera erreserba.

xingola gorria, -a; xingola marroia, -a. Pinuari erasaten dioten gaitzak.

zepa. Metalak urtzean eta hiri hondakinak erraustean geratzen den hondar gotorra.

zero zabor filosofia (zero waste*).

ziega 2* e. segurtasun biltegi. Bi ziega egingo dituzte Zaldibarren*[e.] Bi segurtasun biltegi egingo dituzte Zaldibarren.

zuhaiztu (birpopulatu*). Basotu, oihandu.

zuriketa morea, zuriketa berdea... (purplewashing*, greenwashing*). Gizarte mugimendu baten aldarriak babesteko itxurakeria. Feminismoari badagokio, 'zuriketa morea' erabiltzen da; ekologismoaren arlokoa bada, 'zuriketa berdea', eta abar. Era berean, 'kanpomorea', 'kanpoberdea' eta gisakoak ere erabil daitezke.