Berria Estilo Liburua

Ingurumena

[sigla] UNCED. /unzed/ Ingurumen eta Garapenari Buruzko Nazio Batuen Konferentzia (en: United Nations Conference on Environment and Development; es: Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo CNUMAD; fr: Conférence des Nations unies sur l’environnement et le développement, CNUED).

[sigla] UNEP* e. NBIP, Nazio Batuen Ingurumen Programa.

[sigla] UNFCCC. /u-ene-efe-ze-ze-ze/ Klima Aldaketari Buruzko NBEren Esparru Konbentzioa (CMNUCC*).

[sigla] WSPA. /uve-ese-pe-a/ Animaliak Babesteko Nazioarteko Elkartea.

[sigla] WWF. /uve-uve-efe/ Naturarentzako Mundu Funtsa.

[sigla] XDI. /ixa-de-i/ Cross Dependency Initiative.

aerosorgailu. h. haize errota.

agrobasogintza, agrooihangintza (agroforestal*). h. nekazaritza eta basogintza; laborantza eta oihangintza.

agroekologia. Nekazaritza ekoizpenaren alderdi agronomikoak, ekologikoak eta sozioekonomikoak aztertzen dituen zientzia diziplina.

agroekologiko. Agroekologiari dagokiona, haren araberakoa.

agrotoxiko.

aldaketa klimatiko* e. klima aldaketa.

ama lur (amalur*). Natura. Izendapen markatua da; beraz, hobe inoren esanetan bakarrik erabiltzea. Kutsaduraren kontra eta ama lurraren alde.

Antropozenoa, -a. Zenbait zientzialarirentzat, oraingo garai geologikoa, Holozenoaren ondorengoa, giza jardueraren ondorioz ekosistemak aldatzen hasi direnekoa. Adjektiboa ere bada 'antropozeno', eta letra xehez idazten da halakoetan.

arbolizidio (arborizidio*).

Armentia II. Armentia II-ko zundaketak. Armentia II-n aritzeko.

Artigas zabortegia. Ez da Artikakoa.

aterpe klimatiko. (es: refugio climático; fr: refuge climatique; en: climate refuge).

atungorri (atun gorri*).

atzera-bueltarik gabeko puntu, puntu kritiko (tipping point*). Klima aldaketaz mintzatuz, eskualde bateko edo munduko klima egoera egonkor batetik beste batera aldatzen denekoa, lehengora ezin itzultzeko moduan (en: tipping point, point of no return; es: punto crítico, punto de no retorno; fr: point critique, point de non-retour).

autosufiziente, beregain. Europa nekazaritza eta elikagaien alorrean beregaina izateko. Uharte txiki hartan, autosufiziente izan behar genuen.

aztarna ekologiko. Ingurumen adierazle hori erabiltzen da neurtzeko zenbateko eremua eta nolako ur ekosistema behar diren biztanleria jakin baten kontsumoa asetzeko eta hondakinak asimilatzeko.

barietate 1. Biologian, aldaera. Zereal barietate batzuk betiko galdu dira.

basotu, basoberritu (birpopulatu*). Oihandu, zuhaiztu.

Berdeak, -ak. Alemaniako alderdi ekologista. Baiezko botoa eman zuten Berdeek.

bero kolpe. Beroak eragindako ondoeza.

berotegi (negutegi*). Berotegi efektua. Berotegi gasa.

berotze global, Lurraren berotze, Lurra berotu... (beroketa global*).

bero uharte. (es: isla de calor; fr: îlot de chaleur urbain). 'Efektu' hitza erantsiz hiru hitzeko elkartea osatu behar bada, marratxoz idatziko dugu. Bero uharte efektua*[e.] Bero-uharte efektua.

berrerabili, berrerabilgarri.

berreskuratu. Gehiegi erabiltzen da. Naturaz mintzatuz, erabili 'leheneratu'. Ibaia berreskuratu nahi dute*[e.] Ibaia leheneratu nahi dute. // Montañezek dio joko oldarkorra berreskuratu nahi duela*[e.] Montañezek dio oldarkor jokatu nahi duela berriz.

berriztaezin (ez-berriztagarri*). Ezin berrizta daitekeena. Energia berriztezinak.

berriztagarri. Berrizta daitekeena. Energia berriztagarriak.

bio-hondakin (biohondakin*, bio hondakin*).

bioagrodibertsitate* e. nekazaritzaren biodibertsitate.

bioaniztasun. Biodibertsitatea.

biodegradagarri.

biodiesel (bio-diesel*).

bioerregai. Biomasako materiaren batean oinarriturik sorturiko erregaia. 'Agroerregai' ere erabil daiteke, baina inoren esanetan bakarrik.

biogaitasun, gaitasun biologiko.

biogas. Metanoz eta karbono dioxidoz osaturiko gasa, materia organikoaren hartzidura anaerobikoaren ondorioz sortua.

biometanizazio. Materia organikoa gas bihurtzeko prozesua; sarritan, metano bihurtzekoa.

biozida. Izaki bizidunak hiltzeko erabiltzen den gai kimiko toxikoa.

birziklagarri. Birzikla daitekeena.

birziklatu, birziklapen.

birziklatze tasa (birziklapen tasa*).

COP21, COP25... Klima aldaketari buruz NBEk egiten dituen biltzarrak izendatzeko modua. COP21 biltzarra 2015ean izan zen, eta COP25, berriz, 2019an.

Copernicus. Europako Batasunak klima aldaketa aztertzeko sorturiko zerbitzua.

desarrollismo, desarrollista. Ekonomia hazkundea beste ezeren gainetik defendatzen duen jarrera edo joera; haren aldekoa. AHTaren aurkako taldeek desarrollismoa salatu dute.

desazkunde 1 (deshazkunde*). Politika, ekonomia eta gizarte mugimendu bat, produktibismoaren eta neurririk gabeko kontsumoaren kontrakoa eta ingurumena zaintzearen aldekoa. Desazkundearen aldekook iraultza kultural eta ekonomikoa nahi dugu.

deskarbonizatu, deskarbonizazio (karbonogabetze*, karbono gabetze*). Karbono emisioak gutxitu; gutxitzeko prozesua.

desnuklearizazio.

eguzki parke. Instalazio fotovoltaikoz osaturiko energia parkea.

ekobide (ekoduktu*, ekodukto*). Animalientzat eginiko igarobidea, zirkulaziotik babesturik pasatu ahal izan daitezen. Batzuk zubi modukoak dira; beste batzuk, lurpeko tunelak eta abar.

Ekologistak Martxan (Ecologistas en Acción*, Ecologistes en Acció*, Ecoloxistas en Acción*). Euskal Herriko adarra Hego Euskal Herrian aritzen da.

ekozerga (ekotasa*). Ingurumenari kalte egiten dioten jardueren gaineko zerga.

elektrolizatu, elektrolizatzaile.

El Niño. Ozeano Barean itsaslaster beroa sortzen duen klima fenomenoa.

emisio 2. Gasak igortzea. Gas kutsagarrien emisioa debekatu nahi du.

energia bigun. Hondakinik sortzen ez duena, kutsadura kimikorik gabea.

energizatu, energizazio.

Eraztun Berdea, -a. Gasteizko parke multzoa.

erradiazio bidezko behartze. Lurraren erradiazio balantzearen gorabehera, klimaren aldaketa baten ondorioz gertatua (en: radiative forcing; es: forzamiento radiativo; fr: forçage radiatif).

erraustegi, errauskailu. Errausteko instalazioa edo labea.

errefus (errefusa*). Ezin birziklatu den hondakina.

espezie inbaditzaile (espezie inbasore*, espezie inbasora*).

euri azido.

euri neurgailu. Nonbait denbora jakin batean jaso den euri kantitatea neurtzeko gailua.

Euro 7 araua. Emisioei buruzko arau bat da, Europakoa.

Europako Itun Berdea, -a (European Green Deal*). Europako Batzordeak onartutako plana, emisio aldetik Europa eremu neutro bihurtu nahi duena 2050erako.

Fridays For Future. Eskola ikasleen mugimendua, klima zaintzearen aldekoa. Beste izen batzuk ere hartzen ditu, hala nola 'Gazteak Klimaren Alde'.

galipot, brea, mundrun (txapapote*). Badago txapapotea euskal kostaldera iristeko arriskua*[e.] Badago galipota euskal kostaldera iristeko arriskua.

galtzeko arriskuan, galzorian (desagertzeko arriskuan*). Espezieez mintzatuz, irauteko aukera gutxi duena.

garapen iraunkor (eramangarri*). Garapen jasangarria.

garapen jasangarri (eramangarri*). Garapen iraunkorra.

Garapen Jasangarrirako 2030 Agenda. Nazio Batuen egitasmoa, garapen jasangarrirako hamazazpi helburu planteatzen dituena.

geotestil (geozuntz*).

Gipuzkoako Urak patzuergoa, -a.

haize errota (haize-sorgailu*). Sorgailu eolikoei komunikabideetan eta hizkera arruntean eman ohi zaien izena.

haize errota flotatzaile. h. itsasoko haize errota.

hartz zuri (hartz polar*).

hegalotsa. Hegazkinez bidaiatzeak ematen duen lotsa. Adierazkorra da. Suedieraz, 'flygskam'; ingelesez, 'flight shame'.

hiriburu berde (Hiriburu Berde*). Gasteiz hiriburu berde izendatu berri dute.

hondakinen balorizazio energetiko. Hondakinetatik bero energia eskuratzeko prozesua. Obrako hondakinak balorizatu nahian.

hondakin inpropio* e. gaizki sailkaturiko hondakin, desegoki sailkaturiko hondakin, lekuz kanpoko hondakin...

hondakin urak, -ak. Etxeetan eta sektore ekonomikoetan erabilitako ur zikinak.

hondamendi eremu izendatu (hondamendi naturalen gune izendatu*).

ibaiertz, itsasertz (ibai ertz*, itsas ertz*).

iheslari klimatiko (klima errefuxiatu*, klima iheslari*). Klima aldaketaren ondorioz bere bizilekutik alde egitera behartutako migratzailea.

indarkeria klimatiko (klima indarkeria*).

inerte. Geldo. Mutiloako hondakindegiak gai inerteak har ditzake, besterik ez.

ingurugiro. h. ingurumen. Ingurumen Ministerioa.

ingurumen. Ingurumen eragina aztertuko dute, urtegi proiektua abiatu aurretik.

ingurumen aditu (anbientologo*, ambientologo*).

ingurumen eraginari buruzko baimena, -a (ingurumen eraginaren baimena*).

Innovate 4 Climate (Innovate4Climate*, Innovate For Climate*). Munduko Bankuak urtero antolatzen duen biltzarra, klima ardatz harturik finantzak, inbertsioak, politikak eta teknologia lantzen dituena.

insignis pinu (intsinis*, insinis*, intsignis*).

irakinaldi globala, -a. (es: ebullición global; fr: ébullition mondiale; en: global boiling).

iraunkortasun. Oreka ekologikoaz mintzatzeko, sinonimoa du 'jasangarritasun'.

itsas mailaren igoera (itsaso mailaren igoera*).

Itun Berdea, -a (Green Deal*). Erresuma Batuko Gobernuak 2013an abian jarritako energia plana.

itun berri berdea, -a (Green New Deal*). Klima larrialdiari aurre egiteko proposamen politikoa.

jasangarritasun. Oreka ekologikoaz mintzatzeko, sinonimoa du 'iraunkortasun'.

justizia klimatiko (klima justizia*).

karbono aztarna. Pertsona baten bizialdian, erakunde baten jardunean, edo produktu edo zerbitzu baten erabilaldi guztian isuritako berotegi gasen kantitate osoa.

karbono hustuleku. Karbono gordailu naturala edo artifiziala, atmosferako CO2-a xurgatzen duena (es: sumidero de carbono, sumidero de CO2; fr: puits de carbone, puits CO2; en: carbon sink).

karbono merkatu. Berotegi efektuko gasak isurtzeko eskubideak saldu eta erosteko merkatua.

karbono neutraltasun, karbonoan neutroa izan. Berotegi gasei buruz mintzatuz, isuri adina xurgatzen den egoera. 'Klima neutraltasun' ere esaten zaio.

klima aldaketa (aldaketa klimatiko*).

klima aldaketaren ukatzaile, klima aldaketaren negazionista (ukatzaile klimatiko*).

klima krisi (krisi klimatiko*). Klima aldaketaren ondorio ekologiko eta ekonomikoek eragiten duten egoera larria.

klima larrialdi (larrialdi klimatiko*). Mundu osoko klima krisi larria.

Klima Larrialdirako Aliantza (Klima Larrialdiaren Aldeko Aliantza*).

Klimaren Aldeko Epaiketa. Espainiako Auzitegi Gorenean egindako epaiketa, talde ekologista batzuek Espainiako Gobernua salatu dutela eta.

klimatologia. Klima aztertzen duen zientzia. Ez nahastu eguraldiarekin eta klimarekin. Klimatologiaren eraginez, fruituak gehiago heldu dira*[e.] Eguraldiaren eraginez, fruituak gehiago heldu dira. // Oso klimatologia leuna dugu Euskal Herrian*[e.] Oso klima leuna dugu Euskal Herrian.

konpost, konpostatu, konpostagailu (konpostaje*).

kontzerbazionismo, kontzerbazionista.

Kosta Legea, -a (Kostako Legea*).

Kostaren eta Itsasoaren Espainiako Zuzendaritza Nagusia, -a.

kutsagarri. Kutsatzen duena. Oso industria kutsagarriak jarri dituzte herrian. Hondakinak «osasunerako kaltegarriak eta kutsagarriak» dira.

Kyotoko Protokoloa, -a. Klima aldaketari buruzko hitzarmena, NBEk bultzatua, besteak beste gas kutsagarrien isuria gutxitzeko.

leheneratu, lehengoratu (berreskuratu*). Hasiak dira Santa Barbara ingurua berreskuratzeko lanetan*[e.] Hasiak dira Santa Barbara ingurua lehengoratzeko lanetan.

Lehortearen Mahaia, -a (Lehorte Mahaia*, Lehorteko Mahaia*). Nafarroako batzordea, lehorteei aurre egiteko sortua.

lubeta. Uholdeetan ura ez pasatzeko egiten den ezponda modukoa (es: mota).

Lurra, Lur planeta (Lurra planeta*).

megawatt-ordu (megawatt orduko*). Sinboloa 'MWh' da.

mikroplastiko. Bost milimetro baino gutxiagoko diametroa duen plastiko zatia.

mix energetiko (matrize energetiko*, energia matrize*). Herrialde edo eskualde baten energia kontsumoaren osaera.

negutegi* e. berotegi. Negutegi efektua*[e.] Berotegi efektua.

osasun bakarra, -a (One Health*). Osasunari buruzko ikuspegia, gizakien osasuna, animaliena eta ekosistemak elkarrekin lotuak daudela planteatzen duena.

ozono. Ozono geruza.

Parisko Hitzarmena, -a. 2015ean COP21 biltzarrak egindako ituna, Kyotoko Protokoloa ordezkatu zuena.

permakultura. Ekosistema naturalen eta nekazaritza tradizionalaren ereduetan oinarritutako sistema, jasangarritasuna lortu nahi duena .

petrolio hodi, petroliobide (petrolio bide*).

PIVE plana, -a. Ibilgailu Efizienteetarako Pizgarrien Plana.

planeta biziaren indizea, -a. Lurreko biodibertsitatearen adierazlea, espezie ornodunen analisian oinarritua.

pobrezia energetiko, txirotasun energetiko (energia pobrezia, energia txirotasun*).

polo. Ipar poloa, hego poloa.

sabanizazio. Basoen degradazioa, bereziki tropikoetakoena. Prozesu horren ondorioz, sabanaren antza hartzen du basoak.

San Marko mankomunitatea, -a (San Markos*).

segurtasun biltegi*

selektibo. Batzuetan, egokiagoa da 'gaika'. Zabor bilketa selektiboa*[e.] Zaborra gaika biltzea. Zaborren gaikako bilketa.

smog. h. ke laino. Kutsadurak hirietan sorturiko laino modukoa.

Subflubialari Ez plataforma. Bizkaiko Aldundiak Bilbo itsasadarraren azpian egin nahi duen autobidearen kontrako taldea. Gainerakoan, 'ibai azpiko' eta 'itsasadar azpiko' erabiliko ditugu.

tenperatura. Eguraldiaz mintzatuz, gehiegi erabiltzen da, tradizioko esapideak baztertzeraino. Tenperaturek gora egingo dute*[e.] Epeldu egingo du. Berotu egingo du. // Tenperaturak behera egin du*[e.] Freskatu egin du. Hoztu egin du.

transgeniko. Ezaugarriak aldatzeko material genetiko berria txertatu dioten organismoa. Janari transgenikoa, arto transgenikoa.

ultralaster (ultrarrapido*). Kargaleku ultralasterra.

ur beltzak, -ak. Komunetako hondakinak dituzten urak.

Urdaibaiko biosfera erreserba.

Ur Gezetako eta Itsasoko Irudien Gordailua, -a. (en: Freshwater and Marine Image Bank).

urtetik urterako, urte arteko. Urtetik urterako hazkundea %2 izan da. Tenperaturaren urtetik urterako aldaketa.

xingola gorria, -a; xingola marroia, -a. Pinuari erasaten dioten gaitzak.

zelula (zelda*). Baterien partea (es: celda; fr: cellule; en: cell).

zepa. Metalak urtzean eta hiri hondakinak erraustean geratzen den hondar gotorra.

zero emisio netoko ekonomia (zero emisio garbiko ekonomia*).

zero zabor filosofia (zero waste*).

ziega 2* e. segurtasun biltegi. Bi ziega egingo dituzte Zaldibarren*[e.] Bi segurtasun biltegi egingo dituzte Zaldibarren.

zirkulartasun (zirkularitate*). Ekipamendu berriztagarrien zirkularitatea*[e.] Ekipamendu berriztagarrien zirkulartasuna.

zuhaiztu (birpopulatu*). Basotu, oihandu.

zuriketa morea, zuriketa berdea, ostadar zuriketa, kirol zuriketa... (purplewashing*, greenwashing*, rainbow washing*, sportwashing*). Gizarte mugimendu baten aldarriak babesteko itxurakeria. Feminismoari badagokio, 'zuriketa morea' erabiltzen da; ekologismoaren arlokoa bada, 'zuriketa berdea', eta abar. Era berean, 'kanpomorea', 'kanpoberdea' eta gisakoak ere erabil daitezke.

Zer den
Nola erabili

Iradokizunak