1936ko irailaren 1a. 100 pezeta altxor txiki bat dira Bilbo handian. Irun erortzear dago, eta harekin Gipuzkoa. Bilbon ez dira erabat jabetzen egoeraren larriaz; laster batean saldoka helduko zaizkien iheslarien kontaketa beldurgarriekin hasiko dira kolpearen arrastoak sumatzen. Oraindik ezin dute imajinatu ere egin 100 pezetako billeteak baliorik gabe geratuko direla etorkizun ez oso urrun batean.
“Espainia Iparraldean gerra bizkor amaitzea erabaki dut. Hilketarik egin ez eta armak edo beren buruak entregatuko dituztenen bizitzak eta jabetzak errespetatu egingo ditugu. Zuen sumisioa berehalakoa ez bada, Bizkaia txikituko dut, gerra industrietatik hasita. Nahikoa ahal badut horretarako eta gehiagorako. Mola Jenerala”.
(1936ko irailean Bizkaian frankistek airez botatako oharra)
“Jacinta maitea... Hezi itzazu ondo gure alabak. Erakutsiezu nire memoriari begirunea izaten. Ez nazatela errudun ikusi, martiri baizik. Emaiezu kontsueloa ene guraso gaixoei. (…) Ene bihotzeko Juani, denik eta emazterik onena izan zara niretzat. Zuretzat txarra izan banaiz, barkaidazu. (…) Jainkoak seme bat eman nahi badizu, jarriozu nire izena. Eta neska bada, ene arima jainkoari emango diodan biharko eguneko, urriaren 19ko santuarena. (…) Irakurri ezazu kaiera militar barruko guztia. Han ikusiko duzu zer leporatu didaten eta nor den salaketa jarri didana. Barkaiozu. Jaso ezazu zure senarraren azken besarkada”.
(Secundino Antonek, Ondarretako espetxean 1936ko udazkenean exekutatua izan aurretik emazteari idatzitako gutuneko pasarteak)
Erreteneko txanda bukatzea eta mokadua egiteko trepetak prestatzea. Goilara-sardeska patrikatik atera eta jatera. Ahal zena, ahal zenean. 36ko gerrako fronte betean, erauntsiaren erdian zenbaitetan. Eta jan egin behar, goseak eta hotzak arerioen erasoak baino lehenago hilko ez bazuten.
Euskal errefuxiatuen umeen Gabonak gozatzeko jardunaldia Parisen. Ikasleen eta artezaleen elkartasuna. Antzezlana eta kantaldia. 1936ko abenduaren 18an. Sarrera: 10 libera.
Zorrozte egunetako plana: aurrena labana; segidan arkatza. Egunkari ertzari kendutako paper mutur txikia lisatu eta idatzi. “Gu ondo gauden. Zuek? Hegazkinekin egiten dinagu amets, gaizto. Ume, zahar, andre, asko hil diten. Esaion amari ondo zaintzen dudala amamaren erretratua”. Tolestu luzetaka, behin, eta otarreko kerteneko espartzu-haria askatu. Kerten biluziaren kontra papera ipini, eta atzera espartzuz bueltaka-bueltaka jantzi. Mando-zainari eman. “Betiko tokian utzi ezak” esan. Badoa otarrea. Fronte lerroaren bestaldera. Frankistek debekatuta daukaten hizkuntzan eta moldean: euskaraz, gai librean. Arkatza patrika txikian gorde. Alferrik kamustu ez zedin.
“Jeneral traidore eta 'haurjale'; Gernika, Mungia eta Amorebietaren suntsitzaile; Espainia 'bakarraren' eraikitzaile; inbaditzaileen mirabe eta ikasleen metrailatzaile. Hil ohi zuen era berean hil da, Madrilera eta Bilbora sartu gabe. Aleman bonbardatzaile batean igo da zerura”. 1936ko uztaileko kolpe militarraren Zuzendari jeneralari Katalunian egin zioten eskela. 1937ko ekainaren 3an hil zen hegazkin istripuz.
Ramon Portilla Acedo CNTko Celta bataloiko milizianoaren plaka. Plakari esker identifikatu dituzte haren gorpuzkinak Larrabetzun (Bizkaia).
Gudarien gerrikoaren pieza. Eusko Jaurlaritzaren armarria ageri du. Gaur egungoak ez bezala, Nafarroako ikurra ere ageri zuen 1936an eratutako aginteak, Araba, Bizkai eta Gipuzkoarenaren ondoan.
Estepan Urkiaga Basaraz Lauaxeta (Laukiz, 1905) idazle eta kazetaria 1937ko ekainaren 25eko goizaldean fusilatu zuten, Gasteizko Santa Isabel hilerrian, beste hainbat presorekin batera. Arabako Probintzi Espetxetik atera zuten hiltzera, eta hiltzeko unean erantzi ei zuen bere gabana. 40 urtez ganbaran ezkutatuta egon ostean, idazlearen senideei bueltatu zieten gabana, 2012ko ekainean.
1937ko otsailean Belgikako Txanpon Errege Etxean Eusko Jaurlaritzaren aginduz irarritako txanponak. Pezeta bateko sei milioi txanponeko eta bi pezetako bi milioi txanponeko ekinaldi batekoak. Armand Bonnetainek diseinatutakoak.
Kontzentrazio esparruko senidearengana joateko, hura preso daukatenen baimena behar. Behin baimena lortutakoan, bidaiarako sosak biltzen saiatu. Eta lortutakoan, papera urre gorriaren pare gordeta abiatu, bisitan aurkituko duena ikusteko irrikaz. Igone Gabilondoren semeak urre gorria bezala gordetzen du gaur egun orduko papera. Auzi-medikua da, orduko hildakoak lurpetik ateratzen eta, ahal duenetan, identifikatzen daramatza urteak. Paco Etxeberria du izena.
1939ko abenduaren 11 zen. Hilabeteak ziren gerra ofizialki bukatutzat eman zutela. Getariako (Gipuzkoa) enterradoreak hilketa baten frogatzat jo daitekeen agiria sinatu zuen, falangistek Teodoro Mitxelena Zumeta oriotarra ekarri ziotela gauez, eta “ohiko lege baldintzak bete gabe” eta epailearen agindurik gabe lur emanarazi ziotela esanez. Getariako hilerrian indusketa egin berri dute Teodoro Mitxelena eta beste hainbat aurkitu nahian. Ez dute topatu.
Euskal Herrian ez ezik, milaka euskal preso egon ziren iberiar penintsulako -eta Espainiaren Arfikako kolonietako- atxilotze guneetan. Nicasio Ugarte Plaza bat. Maletaren tapako barrualdean idatzi zituen toki-izen eta datak ibilera horien adierazle dira: Dueson (Kantabria, Espainia) 1937ko abuztuaren 28an, Santoñako errendizioaren ostean; Puerto de Santa Mariara (Cadiz, Espainia) gero; Gasteizera segidan; eta, handik, Alcalara (Madril) eta Alcalatik jaioterrira, Tolosara (Gipuzkoa), 1940ko uztailean. Tokitan zeuden 17 urte soilekin Loiolako santutegiko (Azpeitia) kuartelera joandakoaren gudari sasoiak. Preso aroan zegoen. 1941eko irailaren 10ean atzera eraman zuten. Miranda de Ebrora (Burgos) lehenik, eta Larachera (Maroko) ondoren, langile batailoi batean.
Ezkabako gotorlekuan (Iruñea) hildako presoen gorpu asko botila ondoan lurperatu zituzten. Botilan, hildakoaren inguruko informazioa idazten zuten. Zenbait hilobitan, botila barruko agiriak ustelduta agertu izan dira. Ez da argazkikoaren kasua.
Adolfo Lozano Olazabalek (Amasa-Villabona, 1897) Concepcion Bengoa emazteari Oberlangengo Stalag VI-C kontzentrazio eremutik (Alemania ipar-mendebaldea) igorritako gutuna. 36ko gerran Espainiako armadan borrokatu ondoren, Frantziara ihes eginda alemaniarrek atxilotu eta deportatu egin zuten. Mauthausen kontzentrazio eremuan hil zen, 1941ean.
Ipar Euskal Herria Alemania naziaren menpe zegoen. Bertako judu sendiak lokalizatzea eta jazartzea okupatzaileen helburuetako bat zen. Juduen ondarea salgai. 1944Ko otsailaren 10ean. Baionan. 400.000 libera. Francoren alde itsuki lerratu zen euskal herritar ugari; Hitlerren alde ere bai. Lerratze horrekin ageriko etekina lortu zuen askok. Berdin zien hilketan ala harpilaketa hutsean oinarrituta bazen ere. Aspaldi zuten saldua beren gizalegea enkantean.
Lorenzo Egia Usandizaga. 1950eko abenduaren 9an hil zen. Oroigarrian jaso zuten data. Baita hamalau urte lehenago hiletak egitea debekatu zieten semearena ere: Simon Egia Elola. 1936ko urriaren 9an. 1950era arte oroigarririk gabe. Galtzaileen aldeko hildakoa izateagatik. Eta, azkenean, denen aurrean oroitzeko adorea bildu sendiak, aita hil berriaren babesean.
Arrazionamendu kartilla. Patatak, zopa, arroza, lekalea, okela, olioa... 1950ean. Estraperloa diru iturri oso emankorra bihurtua zen ordurako. Francoren erregimen berriak betikoen gose zaharrari eusten zion.
Estatu kolpea jo, gerra egin, irabazi, eta historia berridatzi. Horixe egin zuen frankismoak, bere menpekoak nahi erara heziz bere botereak hazi besterik ez zuela egingo jakinda. 1958ko El parvulito eskola liburuak honela kontatzen zien umeei estatu kolpearen eta ondorengoaren berri: “Duela hainbat urte, Espainia gaizki gobernatuta zegoen. Egunero zeuden tiroak kalean eta elizak erretzen ziren. Hori guztia bukatzeko, Franco jenerala matxinatu egin zen, armadarekin, eta hiru urteko gerraren ostean, gure aberriaren etsaiak garaitu zituen. Espainiarrek Franco Buruzagi edo Caudillo izendatu zuten, eta 1936tik Espainian agintzen du”.