Francoren itzala 50 urtera

Ane Insausti Barandiaran

1. NOR IZAN ZEN?

Francisco Franco Espainiako militar eta diktadore bat izan zen. Gaur 50 urte bete dira hura hil zenetik: 1892. urtean jaio zen Ferrolen, Galizian, eta 1975eko azaroaren 20an hil, Madrilen. 1936ko estatu kolpean parte hartu zuen, eta 36ko gerra irabazita hartu zuen Espainiako aginte gorena, indarrez. 1975era arte iraun zuen haren diktadurak. Francok caudillo (buruzagi) izena eman zion bere buruari. Eskubideak eta askatasunak murriztu zituen besteak beste Hego Euskal Herrian.

2. ZER DA DIKTADURA BAT?

Herrialde bateko botere osoa pertsona batek edo pertsona talde txiki batek izatea, hori da diktadura. Erabaki garrantzitsuak pertsona horrek soilik hartzen ditu, eta herritarrek ezin dute erabaki nork gobernatuko duen. Ez dago ideologia askatasunik, hau da, ezin da pentsatu diktadoreak ez bezala. Ez dago prentsa askatasunik ere: diktadoreak kontrolatzen ditu komunikabideak, eta haren ideologia zabaltzen laguntzeko tresna dira.

3. NOLA HELDU ZEN FRANCO BOTERERA?

1936an, Espainian, Bigarren Errepublika zegoen indarrean: errege baten beharrean, presidente bat zen orduan Espainiako agintari gorena, eta agintari hori herritarrek aukeratzen zuten, hauteskundeetako bozen bidez. Alta, Francok, beste hainbat militarrekin batera, estatu kolpea eman zuen, gobernu hori boteretik kendu eta agintea hartzeko. Orduan hasi zen 1936ko gerra. Milaka pertsona hil ziren, eta beste hainbestek jo zuten erbestera, errepresiotik ihesi. Francok, gerra irabazi, eta bere burua izendatu zuen estatuko buru.

4. ZER ERAGIN IZAN ZUEN HEGO EUSKAL HERRIAN?

Eskubideak murriztea ekarri zuen Francoren erregimenak. Ideologia edo pentsatzeko modu bakar bat zegoen baimenduta: Francorena. Hortik aldentzen zen guztia debekatua zegoen, eta zigorrak izango zituen. Alderdi politikoak debekatu zituen; gaztelania ez ziren hizkuntzak ere bai —tartean, euskara—; emakumeak gizonen mendekotzat zituen: etxetik kanpo lan egiteko, haien baimena behar zuten; Alferren eta Gaizkileen Legea deiturikoaren bitartez LGTBI komunitatea zigortzen zuen... Finean, hark bezala pentsatzen ez zutenei jazartzen zien, eta beldurra nagusitu zen gizartean.

5. ZER ZEN AGUR FAXISTA?

Eskuineko eskua altxatzean zetzan agurra egin ohi zuten frankistek, beste herrialde batzuetako ideologia faxistek egiten zuten bezala —Italiako faxistek eta Alemaniako naziek, esate baterako—. «Arriba España» batez lagunduta joaten zen keinua, Espainiari gorazarre eginez.

6. ZER EGIN ZUTEN EUSKALDUNEK?

Diktadurak iraun zuen ia berrogei urteak gogorrak izan ziren euskaldunentzat, eta, horregatik, pozez hartu zuten Francoren heriotzaren albistea. Dena den, euskara eta euskal kultura jomugan izan arren, Hego Euskal Herrian ez ziren geldirik geratu, eta hainbat mugimendu sortu ziren erresistentzia egiteko eta euskara eta euskal kultura ez desagertzeko. 1960ko hamarkadan, adibidez, Ez Dok Amairu kultur mugimenduak lehen urratsak egin zituen, eta 1968an hasi ziren euskara batuaren oinarriak hartzen. Eta ikastolak klandestinoki sortzen ere hasi ziren.

7. ZER EGIN ZUEN NAZIOARTEAK?

Bigarren Mundu Gerraren ondoren, nazioarteko komunitateak bakarrik utzi zuen Franco, Alemaniari emandako laguntzagatik. Izan ere, 1936ko gerran Alemaniak eta Italiak Franco babestu zuten, eta babes horri esker lortu zuen gerra irabaztea, besteak beste. Horren truke eman zion Francok babesa Hitlerri, eta, hark Bigarren Mundu Gerra galdu zuenean, Franco bakarrik geratu zen nazioartean. Bakarrik utzi zuten, eta harekin zituzten harreman ekonomikoak eten. Pixkanaka, ordea, babesa lortuz joan zen berriro ere, eta 1955. urtean sartu zen Nazio Batuen Erakundean.

8. HERIOTZAREKIN AMAITU ZEN DENA?

Francok dena «lotuta eta ondo lotuta» utzi nahi izan zuen hil baino lehen. Hark erabaki zuen hil ondoren Espainian monarkia berrezarriko zela, hau da, errege bat izango zela Espainiako burua, eta Juan Carlos I.a aukeratu zuen postu horretarako. Luis Carrero Blanco ere izendatu zuen gobernuko presidente 1973ko ekainean, baina ETA erakunde armatuak hil zuen hura, 1973ko abenduan, atentatu batean. 1977an egin zituzten lehen hauteskundeak, eta Adolfo Suarez izendatu zuten presidente. Monarkiak, berriz, gaur egun arte iraun du.