Bilbotik Bartzelonarako hegazkin-bidaia batean gertatu zitzaiona kontatzen du Bernardo Atxagak “Kilker bat Autopistan” liburuan. Aireratzera zihoazela Bilbon, halako batean, “komandantea berbetan” entzuten du, euskaraz, “bizkaiko azentu amiñi batez”, bidaiaren nondik norakoak azaltzen.
Atxaga don Jose Lizarrabengoa XIX. mendeko Sevillan bezala sentitu omen zen.
Don Josek —nafarra, Elizondon jaioa— herritik alde egin beharrean izan zuen gaztetan pilota partida baten gorabeherak tarteko.
Sevillara joan eta soldadu lehendabizi, brigadier gero. Bertako tabako-fabrika zaintzeko ardura eman zioten. Laurehun edo bostehun bat emakume lanean ari ziren lantokian.
Gitanilla bezala ezagunak, Sevilla osoan emakumerik politena eta lotsagabeena, beste langile bati eraso egin eta atxilotu omen zuten, don Joseren zaintzapean.
Gitanillak don Joseren azentua ezaguna egin, euskaldun batena alegia, eta, neska hau bitxo ederra zenez, erabat nahastu zuen don Jose. Elizondoko mozoloa Etxalarko sorginaren sareetan erori zen. Etxalarkoa baitzen, jatorriz, Gitanilla.
Aske utzi zuen neska eta bera, don Jose, ondorioz, brigadierraren uniformea sastraketara jaurtiz, bandidu bilakatu zen: José Navarro, hortik aurrera.
Heriotza-zigorraren aurrean: “Gure hizkuntza, jauna, hain ederra non, atzerrian entzuten dugunean, zirrara eragiten digun…”.
Pilota-kontuak medio, itsasontziz joan ziren hogei bat pilotari Txinara, 1929an, Shanghaira hain justu. Handik egun gutxietara, zirrara eragin zien agure zahar batek euskaraz hizketan hasi zenean. Aboitiz jauna, lekeitiarra. Enpresa-gizona, inportazio-esportazio lanetan aritzen zena. Euskaldun batekin ezkonduta, hiru seme-alabaren aita.
Hegazkinez joan ziren Las Vegasera (Nevada) pilotariak. Metro Golden Mayer hotelaren barruan zegoen Jai-Alai pilotalekuan jokatzera. 1976an, lan-baldintzak eskasak nonbait eta, Teamsters Union sindikatu ahaltsuan afiliatu ziren. Kamioizaleen babesean gauzak erraztuko zirelakoan. Usteak ustel!, ordea. Grebara jo zuten eta ataka estu batean aurkitu ziren. Agindutako laguntza inon agertu ez.
Konpainiako Joko Arduradun Nagusiak bilera batera deitu zien hiruzpalau pilotariri. Alde batera uzteko Teamsters Union delako hura; horren ordez, Pilotarien Elkarte independente bat sortzeko izan zen agurearen aholkua.
Joko Arduradun Nagusia, milaka langile bere agindupean zituenak, euskalduna zen, Ispasterkoa.
Hala ere, pilotariek muzin egin zien “komandantea berbetan” aritu zenari, bizkaiko azentu amiñi batez”, eta kale gorrian geratu ziren. Las Vegasko Jai-Alai pilotalekua betirako ateak itxiz.
Etxerako bueltan, hegazkinean, komandantea berbetan hasi zenean, ingeles hutsean jardun zuen. Oklahomako azentu amiñi batez.