Atentzioa eman zidaten Magic Cityko (Florida) jai-alaian jokatutako “World Super Court” txapelketako txapeldun eta txapeldunordeen argazkiek. Irabazleen artean, Goixerri eta Aratz anaiak ageri dira 25.000 dolarreko txekearekin. Eta beste argazkian, txapeldunordeak, Iñaki eta Julen, Goitia anaiak, 10.000 dolarreko beste txeke bat erakusten.
Ez dira sariak, ezta notizia honen oihartzun eskasa Euskal Herriko medioetan. Gogora etorri zitzaidana euskal pilotaren modalitate honetan eman diren familia bereko pilotari profesionalen kantitate harrigarria izan zen.
Begi hutsez, azterketa zehatzik egin gabe, kantitatea neurriz kanpokoa da edozein kirolekin alderatuz.
Euskal pilota modalitateetan pilotari sagak egon dira, baina zesta-puntak kopuru handiagoak lortu ditu.
Zergatik ote? Zeintzuk dira arrazoiak?
Lehenik eta behin, azpimarratu behar da zesta-punta Euskal Herriko bi gune jakini lotuta egon dela historikoki. Markina-Xemeingo (Bizkaia) frontoia da fokurik garrantzitsuena. Herri honek eta inguruko guneek profesionaleen % 30 bildu dute, 3.500 inguru. Migel Angel Bilbaok bere `Cesta Punta: Los profesionales de la especialidad´ liburuan datatuak.
Markina-Xemein eta bertako pilotalekuan sortutako 1.000 pilotari profesional baino gehiagori buruz ari gara. Bada zerbait!
Beti pentsatu izan dut antropologikoki aztertzeko modukoa dela, soziologoen lana edo. Nire burutazio xumeak, ordea, hauek dira.
Markina-Xemeingoari beste gune bat gehituko nioke, Tolosakoa (Gipuzkoa), Beotibar pilotalekuko eskola, Rafael Elizondoren esku izan zena, hortik ere ehunka puntista sortu ziren.
Eskola hau Miami, Habana eta Mexikoko enpresen ekimenez sortu zen, etorkizuneko profesionalen haztegi edo harrobi gisa. Hau da, lan-premia bati erantzunez.
Markina-Xemein bailararen kasuan, zesta-puntaren gotorleku bilakatu zen, baita ekonomikoki ere, baina modu naturalean.
Zergatik Markinan eta ez Eibarren, Bilbon, Errenterian edo Biarritzen?
Baliteke zenbait zirkunstantzia eta kasualitatek bat egitea. Beharbada pareta ederreko frontoi zabala (1928ra arte irekia); bertako pilotari ospetsuen presentzia, hala nola esku-pilotari famatua, Laba apaiza, desafio historikoen protagonista. Baita ere, Pola edo Vega erremontista.
XIX. mendean jada emigratu zuten pilotariak, eta afizioa sortuz itzuli ziren. Zesta-punta aurrekaririk gabeko fenomenoa bilakatu zen urteen poderioz, lehen esan dudan bezala.
Fenomeno horren zergatia ulertzeko kontuan hartu behar dira hainbat puntu. Herriaren kokapen geografikoa, barnealdeko herria, garraiobide urriek isolatuta zegoena eta beste haranetara edo kostaldera erraz iristeko moduko komunikazio-biderik ez zuena.
Landa-ingurune batean. Eskualdean ez zen tailerrik, ezta lantegirik ere. Industria-eskaintzarik ezak gazteak bultzatu zituen, hein handi batean, munduan zehar zabaltzen ari ziren frontoietan dirutza bilatzearen alde.
Zesta-puntak habitat aproposena aurkitu zuela, esango nuke.
(Markina-Xemeingo pilotarien testigantzak YouTubeko kanalean: “Zesta Puntaren Lagunak”, Txorixe Bideoak ekoiztuak, argi eta garbi uzten du xistera bihurtu zela lan-irteera nagusia, beste aukerarik ez zegoelako)
(Kontrako efektua, nire ustez, Oarsoaldean, Gipuzkoan (Pasai, Lezo edo Errenterian), gertatu zen, XIX. mendearen amaieran, xistera pilotari handien fokua. Pasaiako portuak, mugaren eta hiriburuaren hurbiltasunak, industrializazio goiztiarra ahalbidetu zuen, pilotarismoa karrera profesional gisa erabat geraraziz).
Bestalde, zesta-puntako pilotarien eskari handiak bultzatu zuen irteera. Izan ere, frontoien irekiera, zabalkundea, hain izan zen handia, non esku-lan premia sekulakoa izan baitzen.
Eskulanaren eskari handiak dei efektu bat eragin zuen, anai-arrebeen eta seme-alabeen artean lehendabizi. Denboraren poderioz, pilotarien dinastiak sortu eta indarrean jarritako sistema behin eta berriz elikatuz. Zesta-punta herriko DNAn sartu zen, ogibide gisa lehenik eta kultur faktore bezala gero.
Ingurune endogamiko batean, enpresen kontratazio-sistemak, askotan gomendioetan oinarritutakoak, berebiziko garrantzia zuen. Intendentea laguna izanez gero, nahikoa izaten zen kontratua izateko, nahiz eta honek pilotaria jokatzen ikusi gabe ere.
Intendenteez ari naizela, deigarria da herri honetatik eta bere periferiatik hemezortzi bat intendente sortu izana garai eta pilotaleku desberdinetan. Datuak berretsi besterik ez du egiten sistema behin eta berriz berrelikatu zela fenomeno endogamikoa bilakatuz.
Kirol-merezimendua, lehen baldintza gisa, ez zen ezinbesteko baldintza, apustuan oinarritutako merkatu batean. Horrek erraztu egiten zuen xistera lan-alternatiba bihurtzeko arrazoia.
Deigarria da lehen aipatutako bideoetako adierazpenak, puntista markinar ohien testigantzak, non esaten den ikaskuntza modu enpirikoan ematen zela, maisurik gabe egindako entseguetan oinarrituta, tarteka pilotari zaharren aholkuak jasoz edo herrian bisitan ziren pilotarienak.
Maisuen gabezia hori ohikoa zen duela hamarkada gutxi arte, Tolosako eskola izan ezik.
Eskulanaren premia handia zela eta, gazte hasberriek denbora gutxi ematen zuten ofizioaren martingalak ikasten, zenbaitetan, hilabete gutxi batzuetan egin zuten debuta.
Denboraren poderioz, “Chucho” Larrañaga bezalako figura handia izan zena, adibide garbia da.
Debuta egitera, Bartzelonara bidean, trenez, bi pilotari ezagunekin topo egin eta hauek, iseka, sinesgaitza egiten zitzaien Larrañaga han ikustea. Ez zuten uste debuta egingo zuenik.
Eskarmentu gutxiko pilotariak onartzeko, karteldegien eraketak erraztu egiten zuten bidea. Partida nagusiak, “estelarrak”, izaten ziren. Baita, ordea, bigarren eta hirugarren mailakoak.
Zer esanik ez frontoi amerikarretan, “kiniela” sisteman. Non pilotariak protagonista papera galtzen zuen bitarteko subjektu bihurtzeko, zenbaki bat, apustulariaren aurrean.
Hala ere, ofizioa, lan-irteera, bai; baina baita xisterareriko maitasun-osagai sendoa ere. Afizioa, deitzen dioguna, askotan bokaziozkoa. Familia, transmisio katea bihurtuz.
Etenik gabeko dinamikak, Markina-Xemeingo bueltan, pilotariaren sustraitzea gizartean ekarri zuen. Estatusa lortuz, eta ez nolanahikoa. Odol-loturek, dinastien bitartez, gizartea kohesionatuz.
Egunkarietako kronikalariek, berehala ohartu ziren zer gertatzen ari zen. Pilotaleku ederra, Markinakoa, ez nolnahikoa: “Unibertsitatea” izendatu zuten.
Lan-gatazketan, 1968ko greban, edota 1988.an, Ameriketako pilotalekuetan, Markina-Xemein inguruko eskirolen kopurua oso txikia izan zen.
Hainbeste herriko pilotari inplikatuta egon arren, zergatik hain gutxi izan ziren grebalarien aurka jo zutenak?
Errotua zeuden herrian, inon ez bezala. Presio soziala handia, bestaldetik. Bi norabideko errepidea.
- urtetik aurrera jai-alaiak behera egin zuen arren, pilotari profesionalen eskaria beherakada izugarria izan zen; baina, hala ere, familia-harremanak zituzten pilotarien presentziak eutsi egin zion. Are gehiago, indartu egin dela, esango nuke. Agian, pizgarri ekonomikorik ez zegoenez (lan-irteera), bokazio bidezko transmisio sentimentalak iraun zuen, apaizgoa balitz bezala.
Odolaren mintzoak aurrera egin du, merkatua deitzen diogun horri jaramonik egin gabe. Familia, gurasoak, sakrifizioz, oharkabean borrokan, espeziea betiko iraungi ez dadin.
Dania Jai-Alairen (Florida) azken urteetako pilotari koadroak ikustea nahikoa da. Gernikako Neguko Serieak eta beste txapelketa batzuetako partaideak. Eta Magic Cityn (Miami), `World Super Court´ torneoan, non lau finalistak dinastia ezberdinetakoak diren.