Category Archives: Kezkak eta gogoetak

Kezkak eta gogoetak

Erreferenteak

Posted on by

Donostiako Liburu Azokan izan nintzen eta bost minutu pasatu baino lehen banituen poltsikoan bi liburu. Biak, Gipuzkoako Foru Aldundiaren saltokian erositakoak.

Bata, Salbador Zapirainen, “Ataño”, Tantxangorri kantaria (batuara egokitatukoa) liburu zoragarria. Joan Mari Irigoien zenaren hitzaurre ederrarekin.
Bestea, bigarren liburua: Pilota eta bertsoak Joxemari Iriondok paratutakoa. Biak ala biak Hauspoa sailekoak.

Hirugarren aldiz hasi naiz irakurtzen “Ataño”ren liburua eta, bat nator Irigoienekin esaten duenean: (…) badira liburuak, izan ere, bigarren irakurketan ez hain ederrak iruditzen zaizkigunak, eta badira alderantzizkoak, zenbat eta gehiago leitu, orduan eta hobeak iruditzen zaizkigunak: bada, Txantxangorri kantariarekin hauxe gertatu zait (…)”.
Baita niri ere. A zer liburu ederra!

Irigoienek Atañori egindako elkarrizketaren bat ere aipatzen du. Euskal idazleen artean, Txomin Agirre omen zen bere erreferente kuttuna gai literarioetan.

Pilotan ere denok ditugu erreferenteak, pilotari kuttunak. Nire laguna den Martin taxilariak ere baditu bere erreferenteak. Duela egun gutxi, Donostiako erdigunean egin nuen topo berarekin, Prim kalean, bezero baten zain zegoen bitartean. Martin pilotazale amorratua da, esku-huskako moldea du gogokoen eta sare sozialetan parte hartzeko beti prest agertzen da. Gainera, ez du ahoan bilorik.
Hizketan hasi bezain pronto Altuna III.a hasi zen goraltxatzen. “Jokin bezalakorik, inor ez, ezta Irujo bera ere”, zioen.
Bitartean, nire buru barruko ganbaran Retegi II.aren irudiak hasiak ziren mugitzen txokotik zabalera kantxan bezala eta zerbait esateko gogoari eutsi ezinean… eskerrak orduantxe azaldu zela bezeroa, bestela ez zuen amaierarik izango Martinen bakarrizketak.

Denok ditugu gure erreferente kuttunak.

Zesta-puntan aritzen den Goikoetxeak, erretiroaren bidean dela-eta, duela egun gutxi agur esan ziei herritarrei Aitzuri pilotalekuan, Zumaian.
Han bildutakoentzat, askorentzat, Goiko da xisteraz inoiz aritu direnen artean pilotari handiena. Herriko semea kuttuna izatea ulertzekoa da. Orohar, zesta-puntazale berrientzat ere erreferente nagusia.
Niretzat, aldiz, erreferenteak, xistera kontuak hizpide, nire nerabetasunarekin lotuta daude, Bartzelona garai hartako, 1972, izarrekin: Txurrukarekin, Tximelarekin, Ondarresekin… edo zendu berria den Egurbide I.arekin.
Behin, Egurbide zenak bere autoan eraman ninduen etxera, Tolosara. Aita-semeak bagina bezala.
Ez da harritzekoa, geroztik, Egurbide nire erreferenteen artean kuttunenetakoa bilakatu banuen.

Barne-joera makurrak, direnak eta ez direnak, sartzen dira erreferenteak aukeratzerakoan.
Zergatiaren arrazoiak, askotan, aski irrazionalak. Afinitate kontuak, estiloa, hitzen bat edo keinuren bat; lehendabiziko kolpea nahikoa izaten da norbait kuttunen sailean barneratzeko.

Bada beste elementu bat erreferenteak hartzerakoan.

Txantxangorri kantariaren egileak, batuaz hizketan ari zela, zera zioen: nahi eta nahi ez behar da batua: orain zer batua, hori da diferentzia. Idazteko beharrezkoa dugu, bai, baina euskalkiak hiltzen hasten baldin badira, orduan, gaizki ibiliko gara. Nik, auzi honetan, ikasitakoari segitzen diot eta kitto.

Ikasitakoa soilik ez, ikusitakoa gehituko nuke. Izan ere, erreferenteak hautatzerakoan ikusitakoan oinarritzen gara neurri handi batean. Gertuen daukaguna errazago ikusi eta onartzen dugulako.
Zumaiarrek Goiko dute gogoko mingainaren puntan. Martin taxilariak, Altuna III.a…. Egurbide edo Retegi II.a, aldiz, nik.

Ezinbesteko baldintza da, baita ere, sinesgarritasuna. Erreferenteak ez dira izaten erdipurdikoak.
Ongi azaltzen du Joan Mari Irigoien zenak liburuaren hitzaurrean “Ataño”ren lana goraipatzerakoan.
(…) Literaturaren munduan bada urrezko maxima bat, obra baten balioa eta kalitatea erabakitzen duena —ona edo txarra den, bestela esanda—; bada, mundutxo horren parte sentitzen garenok hainbestetan errepikatzen dugu maxima hori, non, hondarrean, literaturarekin zerikusia duen idazlan bat egiteko orduan, conditio sine qua non bihurtzen dugun. Eta zein da, bada, maxima hori? Hauxe: sinesgarria izatea du aurrebaldintza, baldintza eta ezinbesteko postbaldintza (…).

Erreferenteak, normalean, sinesgarriak egiten zaizkigu.

Pilota eta bertsoak liburuan, gainbegiratu batean ohartu naiz, bildutako bertso asko Iparraldeko bertsolariek osatutakoak direla. Eta Hegoaldekoen hautuak gehienak esku-huskako modalitatearekin lotuta daudela.
Zergatik?
Erraketistei buruz, esaten digu Joxemari Iriondok, ez duela ezer aurkitu. Honela dio Iriondok.
Harrigarri samarra da 1917-1980 artean Madrilen, Bartzelonan, Sevilla, Valentzian, Tenerifen, Mexikon, Filipinetan, Estatu Batuetan eta abarretan jokatu eta hain entzutetsu eta ikusgarri izan ziren ehunka emakume euskaldun erraketista famaturen bertsorik ez aurkitu izana (…).

Ezta ere jai-alai edo atzerrian ibilitako puntistei buruzkoak. Gertuago ibili zirenak, erremontelariei edo palistei buruzkoak, Abrego erremontelaria kenduta, ez dut ezer aurkitu Iriondoren bilduman.

Ez al da fenomeno bitxia?

Bertsolarien jatorriarengatik, behar bada?
Esku-pilota izanik hurbileko moldea?
Zer ikusi eta hura hartu erreferente eta hartaz kantatu?

Oteizaren eskutik

Posted on by

Bolada onean gabiltza aspaldi honetan liburuei dagokienez, pilotari buruzko liburuez ari naiz.
Sorta ederra argitaratu da pilota jokoak hizpide dituena. Historia, orokorrean hartuta: Santiago Lesmesen “La increíble historia de la PELOTA VASCA” edo duela egun batzuk aurkeztutako Tiburzio Arraztoaren, “EUSKAL PILOTA” .
Jokoak moldeka hartuta horra hor Joxemari Oterminen, “José Goñi: El Porteño” edo Eibarko Txikiari buruz José Agustín Larrañagak idatzi duena. Olatz González Abrisketak kaleratu zuen erraketistei buruzko liburu arras interesgarria: “RAQUETISTAS. Gloria, represión y olvido de las pelotaris profesionales”. Joxemari Iriondok ere argitaratu berri du “Pilota eta Bertsoak”. Zerrenda ez da hor amaitzen.“Plazas con frontón en Euskal Herria. La transformación del juego de pelota y su implantación en los centros históricos”. Alberto Ustarroz eta Manuel Íñiguez arkitektoen lana eta Daniel Carballok koordinatua.

Ikerketa serioak denak, hemerotekak eta artxiboak arakatu dituzte eta horra hor fruitua. Tiburzio Arraztoak zioen jokamolde bakoitzeko tomo bat sor zitekeela, agian gehiago.
27 jokamolde ezberdinez osatzen dira euskal pilota jokoak guztira kontuan hartuta, Arraztoari kasu egingo bagenio: a zer ekoizpena!
Ikerketen arabera, euskaldunekin lotutako pilota modalitateak, aztarnak, XIV. menderaino ailegatzen dira. Alferrik harago joatea, ez dugu deus aurkituko, adituek diotenez.
Horrek zer esan nahi du, lehenago euskal pilota jokoak, bakarren batzuk ez zirela existitzen?
Demagun soropilotak, mendi batzuetan; Aralarko mendizerran, besteak beste, lokalizatuta daude soropilotak. Noiztik aritzen ziren pilotan artzainak? Auskalo.
Euskara noiztik hitz egiten da Euskal Herrian?: batek daki.
Joan den urtean berebiziko aurkikuntza suposatu zuen “Irulegiko eskua”ren aztarnak. 2.000 urte baino gehiago duen brontze puska, “Sorioneku” zioena. Hizkuntza baskonikoaz idatzitako zaharrena orain arte. Non eta Iruñatik gertu, Aralarko Mendizerratik nahikoa hurbil.
Zorioneko esku horiekin eskuz jokatzen al zuten garai hartako euskaldunek edo lehenagotik?
Erantzunaren bila ez joan lehen aipaturiko liburuetara. Arrastoak, asko jota, XIV. mendean gelditzen baitira.
Oteizak bai, Orioko (Gipuzkoa) aztia haratago joan zen pilota jokoak hizpide izan zituenean. Begira bestela Miguel Pelay Orozcoren “Pilota, Pilotari, Frontón” liburuaren hitzaurreari. Metafisikaz, poetikaz edo intuizioaz baliatuz harribitxi batzuk utzi zizkigun Oteizak.
Batek baino gehiagok, burutazio horiek irakurri ostean, pentsatuko zuen: “Jostuna jostera, okin labera”.
Jorge Oteiza, ospe handiko eskultore bihurtuko zena, haur bat besterik ez zela, egun batean bere izeba Kandelariak etxeko ganbarara eraman zuen eta erakutsi zizkion han gordeta, hautsez beteta, pilotarien argazki zaharrak, marradun elastiko eta guzti; xisterak eta pilotak ere, urteen poderioz ilunduta. Erlikia haiek Embil anaienak omen, behiala fama handiko pilotariak, Oteizaren senideak aitonaren aldetik.
Txundituta, Jorgek galdetu zion zertan jokatzen zuten. Pentsakor geratu omen zen izeba. Halako batean: “Jokatzen zuten mugimenduekin eta aldaketekin, sinbolizatu dezaketenak zerbait?”
Gogoan iltzatuta geratu zitzaion izebaren hausnarketa. Urte mordoaren ondoren antzerako galdera egiten dio Oteizak bere buruari: “Zer joko klase da euskal pilota? Zer da plaza eta frontoia euskaldunen pilota jokoetan?
Agian, aurretik galdetu behar genioke geure buruari zein ofizio jokatzen zuen euskaldunak bere historiaurreko kultur-abiatzean”.
(Antes debemos preguntarnos por el oficio u oficios que jugaba el vasco en su arranque cultural prehistórico)
Oteizak planteatzen duena da, besteak beste, euskal pilota jokoak ulertzeko, baita frontoia bera ere, urrun jo behar dela. Irulegiko eskuaren garaitik urrunago behar bada. Ehizarekin lotzen ditu, ehiztariekin… frontisa ikusten du… kobazuloko hormaren gisa non margolariek margotzen duten, milaka urte geroago, non pilotariek horma, frontisa, desagerraraziko duten.
“Al volver el vasco su juego contra la pared del frontón, juega en su memoria remota con el cielo”.
Halako ideien bila ez joan argitaratu berri diren liburuen zerrendara, ez duzu ezer topatuko.
Berak zioenez: “No se ve lo que se tiene delante si no se ve más de lo que se está viendo”.

Aparraldia

Posted on by

Gernikako Winter Serieseko bigarren edizioak ahoa bete hortz utzi gaitu zesta-punta zaleoi eta gainerako pilotazaleei. Zeinek espero halakorik?
Estatu Batuetako publizitate agentzietan onartutzat ematen da, egiten diren kanpaina guztien artean, soilik %50ek funtzionatzen duela eta ezin dutela arrazoibiderik eman.

Winter Seriesari hasiera emateko, pandemia garaian, ETB1ek sustapen kanpaina indartsu batekin ekin zion txapelketari.
Astelehen gorri batez, arratsaldeko zazpiak eta erdietan, 300 bat lagun bildu ziren batere propangadarik egin gabe. Astero-astero jende kopurua gehitzen joan zen. Debaldeko sarrerak, aforo mugatu gero eta zabalagoa, finalaren egunean pilotalekua lepo zegoen.

Bigarren edizioarekin beste hainbeste baina biderkatua. Finalean, 2.000 lagun bildu ziren Gernikako Jai-Alai frontoian, sarrera guztiak agortuta txapelketaren hasieratik. ETB1ek emandako datuen arabera, %14ko audientziza lortu zuen emanaldiak, iazkoak baino hiru bider gehiago.

“Aparraldia” hitza aipatzen du gehien Xabier Euzkitzek zesta-puntak Gernikan bizi duen loraldia aipatzerakoan.
Euzkitzek ez ditu hitzak nolanahi aukeratzen. Trebea da. Arotz baten itxura hartzen diot. Puskak aukeratu, ondo neurtu, kolaz itsasi, gero txukun-txukun muntatzeko.

Aparraldiak zera ekartzen dit gogora, garagardoa. Behin botila ireki eta edalontzian botatzean hasten den efektua. Apurka-apurka, indarra galdu ahala, behera egiten duena.

Batek daki zer gertatuko den etorkizunean Winter Seriesekin. Berean jarraituko al du? Fenomeno soziologiko bitxia dela dudarik ez egin.
Antolatzaileek tekla egokiak sakatzen asmatu dutela begi-bistakoa da. Ustekabeko arrakasta itzela baita.

Sarrera merkeak, esango du batek. Abonua ere bai, 60 eurokoa.
Jai-alai and music nahasketak gazte jendea erakarri du pilotalekura. Lagun batek esaten zidan saskibaloia ikustera joaten den profil berekoa dela Gernikara hurbiltzen den publikoa.
Bazela xisteraren zaletasuna, lozorroan zegoena eta orain esnatu egin dena…
ETBren esku-hartzea, gehien aipatzen duten arrazoia. Txoritxoa txioka hasi denean, denok frontoira… “Vamos al frontón, vamos sin tardar, que los pelotaris en la cancha están”… dio ereserkiak.
Espekulatzea libre da, baina benetako arrazoiak ez ditugu inoiz jakingo.

Bada estatubatuar soziologo bat, Everett M. Roger, `Diffusion of Innovations´ liburua atera zuena.
Roger jaunak produktu edo ideia bat gizarteratzerakoan, poblazioa bost segmentotan zatikatzen du. Gauss kanpaiaren kurba izenekoaren arabera sailkatuz.
Ideien sortzaileak gutxi batzuk izaten omen dira. %2,5. Aurretik ikusten dutenak izaten dira.
Kanpaian gora, kurba hazten hasi bezala, beste jende kopuru batek, % 13,5ek, ideia eta ahalegina baloratu eta bat egiten du. Nahiko jarraitzaile leialak izaten dira. Prest daude inperfekzioak onartzeko.

Kurbaren malda igotzen hasita, beste jende bat, kontsumitzailea, kopurua gehitzen joaten da. %34. Hauek pragmatikoagoak dira, arrazoizko faktoreak dituzte gogoan (prezioa, deskontuak). Hasierako Initial Adoptants deitzen die Everett jaunak.
Kanpaiaren gorenean, beherantz hasten denean, beste %34 kokatzen da. Zenbat eta eskumarago kurban, kontsumitzaileak ahulagoak dira, edozein mementotan kale egingo dutenak. Ez dira batere leialak.
Kurbaren eskuman, marra horizontala amaitzen den horretan, sortzaileen beste muturrean, hor kokatzen dira atzeratuak. Zer esanik ez, hauek dira lehendabizikoak erosteari, kontsumitzeari, utziko diotenak.

Agian, Euzkitze, inkontzienteki, horretaz ari zen “aparraldia” hitza erabiltzean. Nahi gabe Everett-ek aipatutako Gauss kanpaiaren kurba gogoan.

Anoeta

Posted on by

 Obabako lurraldean hazi nintzen, herri txiki batean, Anoetan, Gipuzkoa ahaztuan. Nire ume denborako oroitzapenak Anoetarekin lotuta daude. Sei urte bete arte, behinik behin; Tolosara bizitzera joan arte.

Alkizara zeraman bide bazterrean zegoen hiru solairuko etxe isolatu batean bizi ginen. Gure azpian etorkin familia bat bizi zen. Zuzenago esanda, bi familia bizi ziren elkarrekin; bietako bat, “con derecho a cocina”.

Alkizatik jaisten zen errekasto bat pasatzen zen etxearen aldamenetik: errekatxo deitzen genion. Gauetan ur-emariaren soinu gozoa entzun zitekeen ohetik.

Etxetik Anoetako erdigunera joateko, errementaritzan aritzen ziren etxe ondotik igaro behar zen; Arregitarrena. Hiru anaia ziren: Patxi, soinujolea, auzoko hauerrei solfeoko klaseak ematen zizkiena. Ni ere joan nintzen klasera, ez luzaroan ordea. Agian, gazteegia nintzelako edo belarri eskasa nuelako musikarako.

Telesforo zen beste anaia bat. Pilotaria, erremontean jokatzen zuen Donostiako Urumea pilotalekuan. Nire bizitzan ezagutu nuen lehendabiziko pilotaria. Gogoan dut bere irudia apeaderoan trenaren zain, Donostiara joateko. Esku batean egurrezko maletatxo bat; erremontean aritzeko zesta bestean.

Hirugarren anaia Kasto zen, behiei ferrak jartzen ibiltzen zena. Baliteke hiru anaiak ogibide horretan jardunak izatea, errementaritzan, urte asko joan dira eta xehetasunez ez naiz akordatzen.

Behin, bai, behi batek korrika ihes egin ziela  Mostoneko aldapatik gora. Hura festa!

Gure etxea Arregitarren etxetik 200 bat metrora zegoenez –tartean, labaderoa, arropak garbitzeko arraskak zeuden–, harreman handia genuen Arregitarrekin. Udaran, iluntzean, etxeko atarian aulkian eserita egoten ginen zeru oskarbira begira edo, lainoak bazeuden, zeren itxura zuten asmatzen aritzen ginen, jolasean. Batek, zera esango zuen, laino hark txakur baten buruaren antza zuela; beste batek, berriz, txori batena… Horrela pasatzen genituen udako gau ugari, denok lotara erretiratu arte.

Beste behin, Alkizatik behera, bizikletaz ziztu bizian zetorren auzoko mutil batek, bide erdian harrapatu ninduen. Balaztaren biraderak belarri ondoan jo eta seko geratu nintzen lurrean. Uste zuten hilda nengoela. Irurara eraman ninduten medikuarengana. Ez dakit zenbat egunetan eraman nuen bendatuta buru buelta osoa, begietaraino. Harrezkero, orbaina bat geratu zitzaidan eskumako belarriaren ondoan.

Auzo guztia belardiz eta soroz inguraturik zegoen. Artasoro batetik gindoazela, erori eta kanabera mutur batek esku-ahurra ireki zidan, bost bat zentimetrokoa. Amak hartu eta zuzenean Irurara, kura egitera. Negarrez ari nintzenez, medikuak esaten zidan isiltzen banintzen sabaitik zintzilika zegoen belaontzia opari egingo zidala. Ez zen sekula ailegatu belaontzirik etxera. 

Ordu laurden bat behar zen Anoetako erdigunera heltzeko baserri eta kale etxe solteak aldamenean utzita. Artean, etorkinen etorria indartu gabe zegoen; orduan hasiko zen, zeren eta coreano hitza jadanik ezaguna egiten zitzaidan.

Gurasoekin plazarantz gindoazela, soro batetik atera zitzaigun mutil gazte bat galdezka ea ikusi genituen bere gurasoak. Inguruko gehienak ezagunak ginen, eta nik bera eta bere gurasoak zeintzuk ziren ezagutzen nuenez. Galdera entzun bezain prest, barru-barrutik atera zitzaidan: “¿Quién, el de la pata de madera?” 

Izan ere, mutilaren aita gerran hanka bat galdutakoa baitzen.

Andereño Marisol genuen irakaslea, Tolosatik etortzen zena, klaseak gaztelaniaz ematen zizkiguna. Eskola publikoak ziren eta eraikina, solairu batekoa, plazaren gainaldean kokatuta zegoen. Artean, Anoetak zuen konfigurazio urbanistikoa, Euskal Herrian herri gehienek zutena bezalakoa zen; eliza hilerriarekin, udaletxea, eta pilotaleku irekia: frontisa eta ezkerpareta. Belardiz eta soroz inguratuta, Obabako herri guztiek antz handia zuten.

Oilo batek gaitza zuela eta, ume kuadrilla bildu ginen hegaztiaren atzetik, pilotalekuko ezker paretaren kontra preso harrapatu eta, hantxe, harrika aritu ginen oiloaren aurka, “gaitza” zeukalako.

Beste behin, eskale baten atzetik ibili ginen, harrika baita ere; herritik Guadalupe auzora eramaten zuen bidetik ihes egiten saiatzen zen bitartean, gu atzetik segika, harriak jaurtiz.

Alkizaranzko, bidezidorretik joaten ziren mandozainak mandoekin eta artzainak artaldeekin. Estuasun ederra pasa genuen behin, arreba eta biok, artalde baten atzetik abiatu, gehiegi urrundu eta etxerako bidea asmatu ezinik ibili ginenean. Garunean irarrita daukat ardien usain sarkorra.

Hego-haizeak jotzen zuenean eskolarako bidean, Arregitarren etxea alde batera utzi, Mostonetik gora, haizeak bizkarretik astinduta, eta Alkizatik behera, ama zenarekin gaztainak biltzen ibili eta gero, baserritar ezagun batekin topo egin eta belarrez betetako gurdi gainean, aldapan behera… ebaki berrriaren belarraren usain gozoa… Oi! Obabako egun ahaztezinak!

Bi urte geroago, zortzi urterekin, dagoeneko Tolosan bizi ginela, anaia Jexusmari eta biok trenez abiatu ginen Anoetara, Telesforok trena hartzen zuen apeaderoan jaisteko, pilotalekua helburu. Xistera bat zeraman anaiak besapean, zaharra oso. Poltsikoan pilota bat, aitak erabiltzen zuena pala motzean jokatzeko. 

Hamar urte lehenago, Martin Odriozola anoetarra, plazaren ondoan zegoen Goikoetxea baserrikoa, Habanara abiatu zen beste sei pilotari gazterekin batera, denak Tolosan ikasitakoak (ikusi Miel A. Elustondok egin zion elkarrizketa zoragarria erlea-9 aldizkarian).

Martin Ignazio Odriozola ez zen izan Anoetatik sortutako pilotari bakarra, xisteraz aritutakoa, alegia. Bere anaia batek ere, Agustinek (“Anoetako Txikito”), jarraitu zuen ibilbide beretik. Baita Mujika anaiak ere, Aranzabal izeneko beste bat edo Akaitz deitzen zioten beste bat. Hain justu, bizikletarekin harrapatu ninduena. Martin Zelaia ere anoetarra zen. Berarekin jokatuko nuen bost urte geroago, 1967an, Gipuzkoako Zesta-punta Txapelketa, Donostiako Urumea pilotalekuan.

Telesfororen seme bat, Tomas, hura ere ibili zen hainbat pilotalekutan munduan zehar. Pentsatzen jarrita, Obabako inguruetan sortuak dira xisteraz jardundako hamaika pilotari.

Pilotalekura hurbildu ginenean, kantxaren erdian, zer egin ez genekien. Artean, Tolosako Beotibarko zesta-punta eskolan hastear ginen. Ikusita geneuzkan mutilak jokatzen, besterik gabe. Moldatu zen anaia, hala moduz, eskua eskularruan sartu eta zinta batekin lotuta. Horixe izaten baita lehendabiziko ikasgaia. Anaia berez trebea zenez, lortu zuen pilota batzuk paretaren kontra jaurtitzea. Saio bat egin ondoren, nire txanda ailegatu zen. Betidanik baldar samarra izan naizenez, ez zen denbora asko pasa pilota bat frontisaren gainaldetik jaurtitzerako… 

Nazka-nazka eginda, artasoroan pilotaren bila denbora puska bat eman eta gero… iluntzen hasi zen. Ilunpeak hartu zituen mendiak eta soroak eta etxeratzeko tenorea iritsi zitzaigun. Bilaketa bertan behera utzi eta, apeaderora abiatu ginen. Batetik, pozez gainezka; bestetik, kezkatuta oso, aitaren errietaren beldur; hain justu, pilotarik gabe itzultzen ginelako.

Markina-Xemein: zesta-punta edo odolaren mintzoa

Posted on by

Atentzioa eman zidaten Magic Cityko (Florida) jai-alaian jokatutako “World Super Court” txapelketako txapeldun eta txapeldunordeen argazkiek. Irabazleen artean, Goixerri eta Aratz anaiak ageri dira 25.000 dolarreko txekearekin. Eta beste argazkian, txapeldunordeak, Iñaki eta Julen, Goitia anaiak, 10.000 dolarreko beste txeke bat erakusten.

Ez dira sariak, ezta notizia honen oihartzun eskasa Euskal Herriko medioetan. Gogora etorri zitzaidana euskal pilotaren modalitate honetan eman diren familia bereko pilotari profesionalen kantitate harrigarria izan zen.

Begi hutsez, azterketa zehatzik egin gabe, kantitatea neurriz kanpokoa da edozein kirolekin alderatuz.

Euskal pilota modalitateetan pilotari sagak egon dira, baina zesta-puntak kopuru handiagoak lortu ditu.

Zergatik ote? Zeintzuk dira arrazoiak?

Lehenik eta behin, azpimarratu behar da zesta-punta Euskal Herriko bi gune jakini lotuta egon dela historikoki. Markina-Xemeingo (Bizkaia) frontoia da fokurik garrantzitsuena. Herri honek eta inguruko guneek profesionaleen % 30 bildu dute, 3.500 inguru. Migel Angel Bilbaok bere `Cesta Punta: Los profesionales de la especialidad´ liburuan datatuak.

Markina-Xemein eta bertako pilotalekuan sortutako 1.000 pilotari profesional baino gehiagori buruz ari gara. Bada zerbait!

Beti pentsatu izan dut antropologikoki aztertzeko modukoa dela, soziologoen lana edo. Nire burutazio xumeak, ordea, hauek dira.

Markina-Xemeingoari beste gune bat gehituko nioke, Tolosakoa (Gipuzkoa), Beotibar pilotalekuko eskola, Rafael Elizondoren esku izan zena, hortik ere ehunka puntista sortu ziren.

Eskola hau Miami, Habana eta Mexikoko enpresen ekimenez sortu zen, etorkizuneko profesionalen haztegi edo harrobi gisa. Hau da, lan-premia bati erantzunez.

Markina-Xemein bailararen kasuan, zesta-puntaren gotorleku bilakatu zen, baita ekonomikoki ere, baina modu naturalean.

Zergatik Markinan eta ez Eibarren, Bilbon, Errenterian edo Biarritzen?

Baliteke zenbait zirkunstantzia eta kasualitatek bat egitea. Beharbada pareta ederreko frontoi zabala (1928ra arte irekia); bertako pilotari ospetsuen presentzia, hala nola esku-pilotari famatua, Laba apaiza, desafio historikoen protagonista. Baita ere, Pola edo Vega erremontista.

XIX. mendean jada emigratu zuten pilotariak, eta afizioa sortuz itzuli ziren. Zesta-punta aurrekaririk gabeko fenomenoa bilakatu zen urteen poderioz, lehen esan dudan bezala.

Fenomeno horren zergatia ulertzeko kontuan hartu behar dira hainbat puntu. Herriaren kokapen geografikoa, barnealdeko herria, garraiobide urriek isolatuta zegoena eta beste haranetara edo kostaldera erraz iristeko moduko komunikazio-biderik ez zuena.
Landa-ingurune batean. Eskualdean ez zen tailerrik, ezta lantegirik ere. Industria-eskaintzarik ezak gazteak bultzatu zituen, hein handi batean, munduan zehar zabaltzen ari ziren frontoietan dirutza bilatzearen alde.

Zesta-puntak habitat aproposena aurkitu zuela, esango nuke.

(Markina-Xemeingo pilotarien testigantzak YouTubeko kanalean: “Zesta Puntaren Lagunak”, Txorixe Bideoak ekoiztuak, argi eta garbi uzten du xistera bihurtu zela lan-irteera nagusia, beste aukerarik ez zegoelako)

(Kontrako efektua, nire ustez, Oarsoaldean, Gipuzkoan (Pasai, Lezo edo Errenterian), gertatu zen, XIX. mendearen amaieran, xistera pilotari handien fokua. Pasaiako portuak, mugaren eta hiriburuaren hurbiltasunak, industrializazio goiztiarra ahalbidetu zuen, pilotarismoa karrera profesional gisa erabat geraraziz).

Bestalde, zesta-puntako pilotarien eskari handiak bultzatu zuen irteera. Izan ere, frontoien irekiera, zabalkundea, hain izan zen handia, non esku-lan premia sekulakoa izan baitzen.

Eskulanaren eskari handiak dei efektu bat eragin zuen, anai-arrebeen eta seme-alabeen artean lehendabizi. Denboraren poderioz, pilotarien dinastiak sortu eta indarrean jarritako sistema behin eta berriz elikatuz. Zesta-punta herriko DNAn sartu zen, ogibide gisa lehenik eta kultur faktore bezala gero.

Ingurune endogamiko batean, enpresen kontratazio-sistemak, askotan gomendioetan oinarritutakoak, berebiziko garrantzia zuen. Intendentea laguna izanez gero, nahikoa izaten zen kontratua izateko, nahiz eta honek pilotaria jokatzen ikusi gabe ere.
Intendenteez ari naizela, deigarria da herri honetatik eta bere periferiatik hemezortzi bat intendente sortu izana garai eta pilotaleku desberdinetan. Datuak berretsi besterik ez du egiten sistema behin eta berriz berrelikatu zela fenomeno endogamikoa bilakatuz.

Kirol-merezimendua, lehen baldintza gisa, ez zen ezinbesteko baldintza, apustuan oinarritutako merkatu batean. Horrek erraztu egiten zuen xistera lan-alternatiba bihurtzeko arrazoia.

Deigarria da lehen aipatutako bideoetako adierazpenak, puntista markinar ohien testigantzak, non esaten den ikaskuntza modu enpirikoan ematen zela, maisurik gabe egindako entseguetan oinarrituta, tarteka pilotari zaharren aholkuak jasoz edo herrian bisitan ziren pilotarienak.
Maisuen gabezia hori ohikoa zen duela hamarkada gutxi arte, Tolosako eskola izan ezik.

Eskulanaren premia handia zela eta, gazte hasberriek denbora gutxi ematen zuten ofizioaren martingalak ikasten, zenbaitetan, hilabete gutxi batzuetan egin zuten debuta.
Denboraren poderioz, “Chucho” Larrañaga bezalako figura handia izan zena, adibide garbia da.
Debuta egitera, Bartzelonara bidean, trenez, bi pilotari ezagunekin topo egin eta hauek, iseka, sinesgaitza egiten zitzaien Larrañaga han ikustea. Ez zuten uste debuta egingo zuenik.
Eskarmentu gutxiko pilotariak onartzeko, karteldegien eraketak erraztu egiten zuten bidea. Partida nagusiak, “estelarrak”, izaten ziren. Baita, ordea, bigarren eta hirugarren mailakoak.
Zer esanik ez frontoi amerikarretan, “kiniela” sisteman. Non pilotariak protagonista papera galtzen zuen bitarteko subjektu bihurtzeko, zenbaki bat, apustulariaren aurrean.

Hala ere, ofizioa, lan-irteera, bai; baina baita xisterareriko maitasun-osagai sendoa ere. Afizioa, deitzen dioguna, askotan bokaziozkoa. Familia, transmisio katea bihurtuz.
Etenik gabeko dinamikak, Markina-Xemeingo bueltan, pilotariaren sustraitzea gizartean ekarri zuen. Estatusa lortuz, eta ez nolanahikoa. Odol-loturek, dinastien bitartez, gizartea kohesionatuz.

Egunkarietako kronikalariek, berehala ohartu ziren zer gertatzen ari zen. Pilotaleku ederra, Markinakoa, ez nolnahikoa: “Unibertsitatea” izendatu zuten.

Lan-gatazketan, 1968ko greban, edota 1988.an, Ameriketako pilotalekuetan, Markina-Xemein inguruko eskirolen kopurua oso txikia izan zen.
Hainbeste herriko pilotari inplikatuta egon arren, zergatik hain gutxi izan ziren grebalarien aurka jo zutenak?
Errotua zeuden herrian, inon ez bezala. Presio soziala handia, bestaldetik. Bi norabideko errepidea.

  1. urtetik aurrera jai-alaiak behera egin zuen arren, pilotari profesionalen eskaria beherakada izugarria izan zen; baina, hala ere, familia-harremanak zituzten pilotarien presentziak eutsi egin zion. Are gehiago, indartu egin dela, esango nuke. Agian, pizgarri ekonomikorik ez zegoenez (lan-irteera), bokazio bidezko transmisio sentimentalak iraun zuen, apaizgoa balitz bezala.

Odolaren mintzoak aurrera egin du, merkatua deitzen diogun horri jaramonik egin gabe. Familia, gurasoak, sakrifizioz, oharkabean borrokan, espeziea betiko iraungi ez dadin.

Dania Jai-Alairen (Florida) azken urteetako pilotari koadroak ikustea nahikoa da. Gernikako Neguko Serieak eta beste txapelketa batzuetako partaideak. Eta Magic Cityn (Miami), `World Super Court´ torneoan, non lau finalistak dinastia ezberdinetakoak diren.

Noiz arte?

Posted on by

Olatua metafora bezala erabili da zesta-puntak bizi duen ustezko pizkundea dela eta, batik bat Gernikan Neguko Serieek izan duten arrakasta ikusi eta gero.
Oihartzun handia izan du aipaturiko txapelketak, baita Euskal Herritik kanpo. Urrutira jo gabe, duela pare bat aste Madriletik deitu zidan medio digital batean lana egiten duen kazetari batek, zerbait idatzi nahi zuela zesta-puntaren loraldiaz. 
Hiru bat egun beranduago, beste kazetari batek hots egin zidan. Madriletik hark ere. Podcasting bat osatzen ari zela. Donostiar iruzurgile baten gainean, Miamin (Florida) berebizikoak egin zituena 80ko hamakadan. Ea zer-nolako giroa bizi  genuen jai-alai munduan, eta bide batez morroi haren berri izan ote genuen.
Ez kazetariak soilik, baita zinemagileak ere. Tampatik (Florida) etorri ziren bi lagun Euskal Herrira, jai-alai munduari buruzko dokumental bat egiten ari direla eta. Prest ote nengoen elkarrizketa baterako.
Sarean surfeatzen ari nintzela topo egin dut Paula Morton kazetariaren lan batekin, duela hiru urte argitaratutako liburu batekin. “The cultural history of jai-alai”. 
Apirilaren 7an egitarau bat izango da Interneten izena duena “Sports Diplomacy”. Kirolak duen garrantziaz herri arteko diplomazian. Zoomen bitartez jarraitu ahal izango da aurretik apuntatuz gero. Mundu mailako adituek parte hartuko dute gaia jorratzeko. Niri ere gonbidapena egin didate bost bat minutuz azaltzeko jai-alairen garrantziaz joan deneko 150 urteetan. Jai-alai marka bezala, pilotariok —4.000tik gora— utzitako arrastoaz lau kontinentetan. Bada zerbait.
Amorrazioa ematen dit pertsona horiek kanpotik etorri behar izateak gurea den patrimonio kulturalaz jabetzeko. Zergatik ote da geuk, euskaldunok, nigandik hasita, hain garrantzi gutxi ematea gure kultur altxorrari. Motz samarrak geralako?
Francisco Turrillas kazetari donostiarrak esaten zuen moduan, Guillermo Amutxastegi handiaren biografiaren ¡…Neuk! liburuaren prologoan, (…) “euskalduna, salbuespenak salbuespen, fanfarroi ospea izan arren, motz samarra da eta lotsatia. Agian, beste garai bateko pilotariek, oraingoak bezala, ez zuten sekula kontsideratu euren bizitza meritu eta apartekotasun handikoa. Ez zuten ahoa ireki, pentsatzen zuten ez zeukatela zer esanik”.
Ez dabil urruti egiatik Turrillas jauna. Nik behintzat zeharo bat egiten dut esaldiarekin. Kanpotik etorri behar du japoniar edo estatubatuar batek galdezka geure singulartasunari buruz: tesina, liburu edo dokumental bat osatzeko. 
Noiz arte? 

Jalgi Hadi Kantxara!

Posted on by

Pilotariek mikroa daramate paparrean. Pilotaren hotsa eta pilotarien ahotsak nahasten direlarik. Ba al da gauza ederragorik kantxa batean?
ETB1en bitartez gure pantailetara iristen zaizkigun irudi ikusgarriei gehitzen badizkiegu pilotarien hotsak, euskaraz, bizi-bizi, aginduak eta animoak emanez, ba al da gauza ederragorik?

Txalotzekoa da egin duten hautu teknikoa, Pilotaren Etxetik.

Gernikako Jai-Alai pilotaleku ederrean gertatzen ari da, Neguko Winter Series txapelketa barruan.

Tamalez, ez da beti horrela izan. Eujenio Agirretxe frantziskotar idazleak kontatzen digu, “Baserriko leihotik: aldi hartako kezkak eta gogoetak, 1965-1975″ liburu gogoangarrian, bestelakoa zela egoera duela 48 urte. Merezi du irakurketa.

(Eskerrak eman nahi dizkiot Pruden Gartziari liburu honen gomendioa egiteagatik)

“Oraindik orain, pilotaleku batean sartu berria naiz. Ameriketatik etorritako adiskide bati lagundu behar niola, eta han ginen biok zesta puntako pilota saio ederraz ikusteko gogoz.

Hainbeste pilotaleku bada gure artean. Herriak, bere lanketa gogorraren ondoren eta artean, ondo mereziak dauzka zenbait atsedenaldi, jolas eta atsegin. Eta hor biltzen zaigu erruz, era bateko eta besteko norgehiagokak ikustearren, hango eta hemengo plaza eta lekuetan.

[…] Horietako bat ikusi dut oraintsu. Euskaldun jendez bete zen sasoiz eta jendea pozik zegoen igande arratsalde hartan. Nire inguru guztian ez nuen euskara besterik entzuten.
Ekin zioten beren lanari pilotariek. Han jardun ziren kementsu eta jator. Noizean behinka elkarri hots batzuk botatzen zizkioten: “voy”, “atrás” etabar. Ez nien hots bat ere euskaraz entzun.

Nigandik bertan, pilotari profesional batzuk bazeunden jokoa ikusten. Izen ospetsuko gizonak omen ziren han zeuden haiek. Haien hizketa ere erdarazkoa zela konturatu nintzen.

Eta diru-jokatzaile edo artekariak ere ez ziren oso gutxi, pilotaleku guztia istiluz betetzeko. Gizon bulloso haien deiadarrak ez ziren makalak. Gaur ez dago inon halako deiadarrik egiten duen sermolari edo bertsolaririk. Baziren haien artean halako baserritar itxura zeukaten diru-jokalariak ere. Beren diru-kontu eta joko-hots guzti-guztiak, ordea, erdarara zabaldu zituzten.

[…] Sortuberriak diren hainbeste festa-leku eta dantza-toki horietan, zenbat leku egiten ote zaio gure hizkuntza zaharran?
Nik ez dakit toki horietako berri askorik. Baina halako batean, sartu naiz Euskal Herriaren bihotzean dagoen pilotalekuan. Jendea erruz eta mardul ikusten dut hantxe. Aulkietan euskara da nagusi. Baina hango pilotari, diru-jokalari eta harreman guztiak osoki erdaldun aurkitu ditut.

Eta, bestaldetik berriz, inork horrelako jardunetan dabiltzanei euskaraz mintzatzea debekatu dienik ez dut sekula entzun. Zergatik baztertzen ote dute, bada, euskara?”.
Eujenio Agirretxe, 1973ko uztaila.

Jai-alai: alai eta itxaropentsu

Posted on by

Zesta-puntaren zaleontzat, negu beltzean murgilduta ageri zaigu atzerrian zuen presentzia bukatutzat eman ostean. Izan ere, Daniako (Florida) pilotalekua itxi ondoren —iazko azaroaren 28an— lehen aldia da historian Euskal Herritik kanpo ez dagoela zabalik frontoi profesional bakar bat.
Hala ere, kontuan hartu beharrekoak dira Mixel Labeguerieren kanta baten hitzak: “gauak goiz-alba duela ondoko, lagun, orroit hadi”.

Gernika Jai-Alai Professional enpresako kideek abagunea ezin egokiagoa ikusi dute zesta-punta gure artean indartzeko; non, eta Euskadin. EITBren eskutik joanda.

Astelehenero, urtarrilaren 29an hasita, martxoaren 20 arte, ETB1ek gaueko hamar eta erdietan tarte zabala eskainiko dio hastear den txapelketari, sei bikotez osatutako lehiari.

Albistea nire belarrietara iritsi bezain pronto, lehendabiziko burutazioa hauxe: zerrendan ageri diren pilotari hautatuetatik, nik bakarren bat kenduko nuke eta besteren bat sartu. Esate baterako, Erik Mendizabal mutrikuarra. Azken urteetan Danian jaun eta jabe izandako aurrelaria. Nire ustez, gaur egun aurrelari onena ez bada, ez dela urrun ibiliko.
Manu Ladutxe, lapurtarra, atzelari onena Danian; Imanol Lopezi aurre egingo liokeena. Edota Johan Sorozabal lapurtar gaztea… ez dira emandako zerrendan ageri.
Ni ez naiz, ordea, Roberto Lekue hautatzailea. Izango ditu berak arrazoibideak hartutako erabakiak hartzeko. Batek daki zer diren antolakuntzaren mugak. Beti horrela izan ohi da.

Garrantzitsua zer da, ordea?

Gailurra aspaldian agurtu eta gero maldan behera etorri den joko moldeari aukera ematen zaiola berpizteko. EITBren eskutik erakusleihoan ipiniz, iaz erremontearekin, “ERREMONTARI” saioekin egin zuten bezala.

Jota eta ahul zaudenean hauspoa jasotzea eskertzekoa da. EITBk, kirol zuzendari Joseba Urkiolaren hitzetan, adierazi berri du gogotsu ekin diotela proiektu berriari. Ilusioz gainezka omen aurrrera egiteko.
Esan zuen, baita ere, ez EITBk, ez Jaurlaritzak, ez dizkiotela babak eltzetik aterako zesta-puntari. Denen arteko lana beharrezkoa izango dela sendo atera nahi bada ataka honetatik.

Niri ere, albiste ezin hobea iruditzen zait EITBk kamera guztiak Gernikako pilotalekuan jartzea. Bi hilabetean, jokatuko den txapelketa fokuen azpian ipiniz.
Buru-bihotzak asmo ederrez beteta sumatzen ditut inguruan.
Niri, ordea —jotako aharia naizenez—, jakin-minaz gain, burutazioak sortzen dizkit abian jarri den egitasmoak.

Kirol txiki bat, argala eta indar gutxikoa indartzeak auzolana eskatzen du, eta lidergoa. Gernikako enpresaren eta EITBren arteko elkarlana arbola baten adar bakar bat besterik ez da. Azpiegitura osoa sendotu beharra eskatzen du berpizkundeak, negarbideetatik aldentzeko.
Eskolak babestu; afizionatu eta profesionalen arteko hesiak deuseztatuz; belaunaldi berriei bideak irekiz, goreneko txapelketetan parte hartzeko aukerak emanez… kanporaketen bidez. Tresnak, zestak merkeagoak izan daitezen. Jokoa, teknikoki garbiagoa izan dadila, eta abar.
(Kosmetika hutsa eta marketin kanpaina soila ez dadila bihurtu hastear den txapelketa).
“Erremontari” saioekin gertatu zen bezala?

Ez da erronka samurra hartu dutena. Euskadi hautatu izana zesta-puntaren berpizkundearen gotorleku, eta azoka bilakatzea. Are gehiago, kontuan harturik zesta-puntaren izena (jai-alai marka) eta izana, habitat naturala, atzerrian izan dela.
Bidaia oparoa opa diot “Jai Alai: Azken Hegaldia” eta “Jai Alai Winter Series” deituriko proiektuari.
Publiko zabalagoarengana eta kontsumitzaile berriengana iristeko (gazteengana, ahal bada) balioko ahal du!
Hegaldia ez dadila amaitu martxoan eta, aurrerantzean ere, eskala berriak izan ditzala!
Bidaia on!