Donostiako Liburu Azokan izan nintzen eta bost minutu pasatu baino lehen banituen poltsikoan bi liburu. Biak, Gipuzkoako Foru Aldundiaren saltokian erositakoak.

Bata, Salbador Zapirainen, “Ataño”, Tantxangorri kantaria (batuara egokitatukoa) liburu zoragarria. Joan Mari Irigoien zenaren hitzaurre ederrarekin.
Bestea, bigarren liburua: Pilota eta bertsoak Joxemari Iriondok paratutakoa. Biak ala biak Hauspoa sailekoak.

Hirugarren aldiz hasi naiz irakurtzen “Ataño”ren liburua eta, bat nator Irigoienekin esaten duenean: (…) badira liburuak, izan ere, bigarren irakurketan ez hain ederrak iruditzen zaizkigunak, eta badira alderantzizkoak, zenbat eta gehiago leitu, orduan eta hobeak iruditzen zaizkigunak: bada, Txantxangorri kantariarekin hauxe gertatu zait (…)”.
Baita niri ere. A zer liburu ederra!

Irigoienek Atañori egindako elkarrizketaren bat ere aipatzen du. Euskal idazleen artean, Txomin Agirre omen zen bere erreferente kuttuna gai literarioetan.

Pilotan ere denok ditugu erreferenteak, pilotari kuttunak. Nire laguna den Martin taxilariak ere baditu bere erreferenteak. Duela egun gutxi, Donostiako erdigunean egin nuen topo berarekin, Prim kalean, bezero baten zain zegoen bitartean. Martin pilotazale amorratua da, esku-huskako moldea du gogokoen eta sare sozialetan parte hartzeko beti prest agertzen da. Gainera, ez du ahoan bilorik.
Hizketan hasi bezain pronto Altuna III.a hasi zen goraltxatzen. “Jokin bezalakorik, inor ez, ezta Irujo bera ere”, zioen.
Bitartean, nire buru barruko ganbaran Retegi II.aren irudiak hasiak ziren mugitzen txokotik zabalera kantxan bezala eta zerbait esateko gogoari eutsi ezinean… eskerrak orduantxe azaldu zela bezeroa, bestela ez zuen amaierarik izango Martinen bakarrizketak.

Denok ditugu gure erreferente kuttunak.

Zesta-puntan aritzen den Goikoetxeak, erretiroaren bidean dela-eta, duela egun gutxi agur esan ziei herritarrei Aitzuri pilotalekuan, Zumaian.
Han bildutakoentzat, askorentzat, Goiko da xisteraz inoiz aritu direnen artean pilotari handiena. Herriko semea kuttuna izatea ulertzekoa da. Orohar, zesta-puntazale berrientzat ere erreferente nagusia.
Niretzat, aldiz, erreferenteak, xistera kontuak hizpide, nire nerabetasunarekin lotuta daude, Bartzelona garai hartako, 1972, izarrekin: Txurrukarekin, Tximelarekin, Ondarresekin… edo zendu berria den Egurbide I.arekin.
Behin, Egurbide zenak bere autoan eraman ninduen etxera, Tolosara. Aita-semeak bagina bezala.
Ez da harritzekoa, geroztik, Egurbide nire erreferenteen artean kuttunenetakoa bilakatu banuen.

Barne-joera makurrak, direnak eta ez direnak, sartzen dira erreferenteak aukeratzerakoan.
Zergatiaren arrazoiak, askotan, aski irrazionalak. Afinitate kontuak, estiloa, hitzen bat edo keinuren bat; lehendabiziko kolpea nahikoa izaten da norbait kuttunen sailean barneratzeko.

Bada beste elementu bat erreferenteak hartzerakoan.

Txantxangorri kantariaren egileak, batuaz hizketan ari zela, zera zioen: nahi eta nahi ez behar da batua: orain zer batua, hori da diferentzia. Idazteko beharrezkoa dugu, bai, baina euskalkiak hiltzen hasten baldin badira, orduan, gaizki ibiliko gara. Nik, auzi honetan, ikasitakoari segitzen diot eta kitto.

Ikasitakoa soilik ez, ikusitakoa gehituko nuke. Izan ere, erreferenteak hautatzerakoan ikusitakoan oinarritzen gara neurri handi batean. Gertuen daukaguna errazago ikusi eta onartzen dugulako.
Zumaiarrek Goiko dute gogoko mingainaren puntan. Martin taxilariak, Altuna III.a…. Egurbide edo Retegi II.a, aldiz, nik.

Ezinbesteko baldintza da, baita ere, sinesgarritasuna. Erreferenteak ez dira izaten erdipurdikoak.
Ongi azaltzen du Joan Mari Irigoien zenak liburuaren hitzaurrean “Ataño”ren lana goraipatzerakoan.
(…) Literaturaren munduan bada urrezko maxima bat, obra baten balioa eta kalitatea erabakitzen duena —ona edo txarra den, bestela esanda—; bada, mundutxo horren parte sentitzen garenok hainbestetan errepikatzen dugu maxima hori, non, hondarrean, literaturarekin zerikusia duen idazlan bat egiteko orduan, conditio sine qua non bihurtzen dugun. Eta zein da, bada, maxima hori? Hauxe: sinesgarria izatea du aurrebaldintza, baldintza eta ezinbesteko postbaldintza (…).

Erreferenteak, normalean, sinesgarriak egiten zaizkigu.

Pilota eta bertsoak liburuan, gainbegiratu batean ohartu naiz, bildutako bertso asko Iparraldeko bertsolariek osatutakoak direla. Eta Hegoaldekoen hautuak gehienak esku-huskako modalitatearekin lotuta daudela.
Zergatik?
Erraketistei buruz, esaten digu Joxemari Iriondok, ez duela ezer aurkitu. Honela dio Iriondok.
Harrigarri samarra da 1917-1980 artean Madrilen, Bartzelonan, Sevilla, Valentzian, Tenerifen, Mexikon, Filipinetan, Estatu Batuetan eta abarretan jokatu eta hain entzutetsu eta ikusgarri izan ziren ehunka emakume euskaldun erraketista famaturen bertsorik ez aurkitu izana (…).

Ezta ere jai-alai edo atzerrian ibilitako puntistei buruzkoak. Gertuago ibili zirenak, erremontelariei edo palistei buruzkoak, Abrego erremontelaria kenduta, ez dut ezer aurkitu Iriondoren bilduman.

Ez al da fenomeno bitxia?

Bertsolarien jatorriarengatik, behar bada?
Esku-pilota izanik hurbileko moldea?
Zer ikusi eta hura hartu erreferente eta hartaz kantatu?