Euskal estatus politikoaz, sinbolikoki badaere, erabakitzen hasteko urtea da 2016a Euskal Herrian. Oraingoz publiko egin denez behintzat, Azpeitian egingo dute urteko lehen kontsulta: ekainaren 12an. Galdera: “Nahi al duzu izan euskal estatu independente bateko herritar?”. Gipuzkoako aurrena izango da, eta 10.000 biztanletik gorako estreinakoa –14.600 biztanle inguru dauzka–. Orain arte Etxarri Aranatzen –Nafarroa; 2.400 biztanle– eta Arrankudiagan –Bizkaia; 950– egin dira, biak 2014an –apirilean eta azaroan–. Beraz, azkenekotik Azpeitikoa, urte eta erdi pasara. Ez ote den denbora on bat galdu, horixe galdera edo kezka. Kontua ere ez da mimetismoz aritzea, baina Katalunian estatuari / independentziari buruzko lehen herri galdeketa 2009ko irailean egin zuten, Arenys de Munten, eta hiru hilabetera beste 167 herritan egin zituzten. Eta urte eta erdi pasatxoan –2011ko apirilera arte–, 554 guztira. Kataluniako politika baldintzatu zuen faktoreetako bat izan zen kontsultena. Euskal Herrian, batez ere EAEn, hango tempusen arabera, urte eta erdi bat badago politikan eragiteko edo baldintzatzeko, batzuei mugimendu sozialek halakorik egitea gustatu ez arren. EAEn hasi dira estatutu berri baten oinarri politikoak mahai gainean jartzen, baina urrian izango dira Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak –aurreratu ezean–, eta ordura artean ez da estatuturik izango, ezta, ematen duenez, testu artikulaturik ere. Gabonetan legoke Jaurlaritzako lehendakaria, ondoren gobernua, 2017 hasieran abian erkidegoko legebiltzarra, ondoren ustez berriro martxan autogobernu lantaldea eta haren prozesua… Ezusterik ezean, 2017 bukaerarako ez legoke bederen EAEko estatutu berririk –eta, gainera, kontuan hartu beharko dira Madrilen jarrera eta Kataluniako prozesua zertan diren ere–. Gutxienez, urte eta erdi bat bada herri galdeketekin behetik gora indar bat egiteko.♦

Portugalgo lehen ministroari egindako bisita esanguratsuan Pedro Sanchezek adierazi du han bezala gobernu “progresista” bat eratzeko asmoa duela –ikusiko dugu utziko dioten PSOEn bertan–. Iazko otsailean Lizarrustin Jesus Egigurenen eta Karlos Ioldiren arteko juntadizoa egin genuenean, mendi bueltaxka bat egitera abiatu aurretik aterpetxean salda bat hartzen ari ginela Pablo Iglesias agertu zen telebistan, eta Egigurenek zioen bere iritzian Sanchez izango dela Espainiako hurrengo presidentea, “hauek [Podemos] ez direlako gure aurretik geratuko”. Haren teoriaren arabera, euskal presoen auzian balegoke aurrerabiderik PSOEko gobernuburu batekin. “Presoen kontua nik uste dagoeneko estatu normal batean konponduta legokeela. Presidente berriak —jo dezagun Pedro Sanchez dela—, kargura iristeko, baten baten edo batzuen babesa beharko du, eta, dudarik gabe, [presoen] kontu honi kasu egiteko eskatuko diote. (…) Aldaketa bat izango da, ez beharbada formala eta aitortutakoa, baina egongo da zerbait”.

Gobernu hori balego, ezker abertzaleak modu inteligentean jokatu beharko luke. Hau da, eskakizun eta forma aldetik, suabe. Hor dabiltzanek diote.♦

Karlos Ioldi euskal preso ohiak Ekarri armak liburuan Lizarra-Garaziz eta haren hausturaz: “Gizartean zegoen ilusioa! Bisitetan ikusten genuen. Egundoko ilusioa zegoen. Kartzelan luze egon garen guztioi gertatu zaigu irizpide propioak garatzea, sendotasun politikoa. Urteak egiten dituzu, eta ez dituzu hainbat gauza irensten edonola. Ez, ez. Garai hartan, Lizarra-Garazin, zenbat denbora joan zen? Zer nahi duzue, autodeterminazio eskubidea bermatzea egun batetik bestera? Horren hausturak zeini egingo dio mina? Zeinek kapitalizatuko du? Sinesgarritasuna galdu genuen. Galdu egin genuen. Ondorio politikoa zein izan da? Harrezkero, EAJ, gurekin, tentuz. Noski. Jakina”.

CUPi kostatu behar zaio azkeneko hiru urteetan irabazitako sinesgarritasunari eusten. Sendotasun politikoa izanik, estatu jokabidea eduki izan du une zailetan; 2014ko herri galdeketa aurrera atera zedin, adibidez. Baina azken asteotan –CUPen garaile atera den ildoak– errespetu eskasa erakutsi dio katalan independentismoari, prozesu kolektiboa pertsona batera mugatuta bezala.

EAJk zernahitarako apuntatuko zuen kuadernoan: ‘Tentuz. Noski. Jakina’.♦

Duela bi urte Harvard-eko (AEB) Institutu Politikoaren webean 2025ean egon daitezken bost estatu berriak artikuluan ez zen ageri Euskal Herria. Tartean ziren Eskozia, Katalunia edo Quebec. Garai bertsuan Asier Blas irakasleak zioen New York-eko Columbia Unibertsitatean euskal estatugintzari buruzko ikerketak aurkezten egon zirela, baina “Mendebaldeko sezesio prozesuak aztertzerakoan, Eskozia, Flandria, Katalunia eta Quebec konparatu ohi dira. Euskal Herria kanpoan geratzen da, aldarrikapen independentista indarkeria politikoarekin lotu izan delako. Orain, aldiz, ETAren jarduna amaitu denean, New Yorken gustura gonbidatu gaituzte lau ponentzia aurkeztera. Halere, autodeterminazioari buruzko mahai-inguruan euskal kasua ez da egon presente: Eskozia, Katalunia eta Quebec aztertu dira, flandriar baten gidaritzapean”. Vicent Partal katalan kazetariak BERRIAn idatzi berri du Frantziako azken bozetatik aurrera “Europako Batasunak lau gobernu independentista” dituela, “beren barnean estatu berriak sortzearen aldekoak: Eskozia, Flandria, Katalunia eta Korsika”. Quim Arrufatek (CUP) esan zuen duela bi urte: “Madrilera begiratzeari utzi egin behar diogu; hildako bide bat da. Mundura begiratu behar dugu”.

Eta Euskal Herrian, barrura ere bai. Norberak-eta.