Burdin Aroko Nafarroako aztarnategi nagusietako bat da La Custodia, Viana ondoan. Ikerketek agerian jarri dute Erromako soldaduek Sertorioren aginduetara han egin zuten sarraskia, eta erromatartzearen garaiko bizitzaren xehetasun asko.
Hemen sarraski bat gertatu zen: Erromako soldaduek herri bat txikitu eta
bertako herritarrak akabatu zituzten, Kinto Sertoriok hala aginduta.
Hemen errukirik gabe hil zuten adin guztietako jendea; lantzaz, ezpataz
eta habailacloseEskuaz birarazten den larruzko uhala, harriak jaurtitzeko arma gisa erabiltzen dena.
z akabatu, eta su eman zieten etxeei. Hemen, Viana eta
LogroƱo artean, orain Nafarroa eta Errioxa arteko muga dagoen leku
honetan bertan. Hemen, orain La Custodia deitzen zaion eremu honetan,
non Uara baitzegoen: Ebroko ibarreko beroicloseErromatarren aurreko herria iberiar penintsulan.
en herririk
garrantzitsuenetako bat, Sertoriok errauts, hondakin eta gorputegi
bilakatu zuena duela 2.100 urte.
2.000 urtez labore lurrak izan dira, eta aztarnategia ez dago lur azaletik oso sakon. Urteetan Ā«lapurreta handiaĀ» izan da inguru horretan, aztarnategia ikertzen ari den Javier Armendariz Martija Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslearen esanetan, eta material arkeologiko ugari galdu da. Ā«La Custodian esku hartu behar zen aspaldi. Ni horregatik hasi nintzen hor lanean, nola zegoen ikusita. Gauza asko suntsitu dira, baina oraindik ere merezi du lanean jarraitzeaĀ».
Ā«La Custodian esku hartu behar zen aspaldi. Ni horregatik hasi nintzen hor lanean, nola zegoen ikusita. Gauza asko suntsitu dira, baina oraindik ere merezi du lanean jarraitzeaĀ».
2018an hasi ziren indusketacloseAntzinako hondakinak edo tresnak lurpetik ateratzea.
k egiten; bost katacloseLeku jakin bat zulatzea lagin bat lortzeko.
egin dituzte harrezkero,
baina herria zenaren %0,2 besterik ez dute induskatu. Ā«Esfortzua handia
da, asko kostatzen da. Baina horrela egin behar dira gauzak,
poliki-polikiĀ», azaldu du Armendarizek: Ā«Niretzat funtsezkoa da horrela
lan egitea, eta, batez ere, ondarea zaintzeko neurriak hartzea. Eremua
pribatua da, gainera, eta oso zaila da hor lan egiteaĀ».
Zeltiberiarren gerren ondorioak
Erromako lehen tropak duela
2.300 urte inguru ailegatu ziren Ebroren ibarrera, eta zeltiberiarcloseIberiar penintsulako erdialdean bizi izan zen herri zeltakoa.
ren
kontrako lehen gerra hasi zen. Guda hori bukatu ostean, Ebro inguruko
herriak berrantolatu zituen Erromak, eta, Armendarizek azaldu duenez,
horrek eragina izan zuen orain Nafarroako Erribera eta erdialdea diren
horretan ere. Ā«La Custodian, Turbilen, Arrosianā¦ gailurrean zeuden herri
indigenen oppida-k, kastroak; gerra zeltiberiarraren ondoren, mendiak utzi, eta beherago kokatu ziren herri horiekĀ».
Urte gutxian garatu zen Uara, eta azkar suntsitu. Erromako inperioaren lehen soldaduak iritsi aurretik, triangelu formako herri bat bazen La Custodiako eremu horretan, Ebrotik hiru kilometro eskasera, Brontze Aroaren bukaeratik edo Burdin Aroaren hasieratik āduela 2.600 urte inguruā. Erromak Ebroko ibarra okupatu zuenean handitu zen Uara, azkar eta asko, duela 2.300 urte inguru. Suntsitu zutenean hamabost hektarea inguruko eremua zuen āIruƱeko Ziutadelaren erdia, gutxi gorabeheraā, Longar eta Perizuelas ibaien artean.
Kristo aurreko 82. urte inguruan, Sertorio altxatu egin zen Erromako Senatuaren kontra. Ā«Hamar urte inguru iraun zuen gerrak. Eta urte
horietan suak erreta bukatu zuten herri indigena guztiek edo gehienek,
alde batek edo besteak suntsituta. Uaran badakigu Sertorio izan zela
erasotzailea, Tito Livio historialari erromatarrak hala idatzi zuelakoĀ».
Irulegiko herrixka ere (Aranguren, Nafarroa) garai berean suntsitu
zuten, Sertorio eta Erromako Senatuaren arteko gerretan. Antzekotasun
gehiago ere badituzte bi herrixkek. Bietan ikusten da Mediterraneo
aldeko eragina, Erromarekin zituzten erlazioen seinale. Bietan agertu
dira garai hartako tokiko txanponak, bertako herriek irarriakcloseGrabatuak.
. Biek
bukatu zuten suak erreta. Eta biek errauspean bukatu zutelako bilakatu
dira informazio iturri garrantzitsu, materialak hobeto kontserbatu
direlako horren eraginez. Baina Irulegin baskoiak bizi ziren, eta Uaran,
berriz, beroiak, zeltiberiarren taldeko herri bat.
Irulegin baskoiak bizi ziren, eta Uaran, berriz, beroiak, zeltiberiarren taldeko herri bat.
Sei urteko ikerketen emaitzak
- Hirigintza
Georradarrarekin
landutako irudiei esker ezagutzen dute Uararen eremua eta egitura.
Irudi horietan ikusten da Ā«hirigintza oso ordenatuaĀ» zuela herriak:
gutxienez zazpi kale nagusi zituen ālau metro zabal zirenakā, iparretik
hegora orientatucloseNorabide jakin batekiko jokatu.
ak, eta horiek zeharka ebakitzen zituzten kale estuago
batzuk ā2,5 metro zabal zirenakā, mendebaldetik ekialdera orientatuak;
maldan zeuden zeharkako kale horiek, kale nagusira euri urak
bideratzeko. Herri osoa harresi batek inguratzen zuen, bestalde.
- Kaleak eta harpausoak
Kale nagusiek harrizko lauzcloseHarri aski handia, mehea eta laua.
ez estalia
zuten zorua, eta espaloiak bi aldeetan. EstolderiacloseHiri bateko hondakinak bideratzeko azpiegitura.
rik ez zuten, eta
kalean pilatzen zen euri ura; hortaz, espaloiak lurretik 40 zentimetro
gorago zeuden, eta, espaloitik espaloira pasatzeko, harpausocloseLokatza edo ura dagoen tokiak igarotzeko ezartzen diren harriak.
ak zituzten kalearen erdian.
Oinak lehor ibiltzeko balio zuten, baina gurdiak kaletik igarotzeko
adinako tarteak uzten zituzten. Etxeen teilatuak ere espaloiaren
pareraino iristen ziren, euri ura kalera eror zedin.
- Etxeak
Etxeen
ateek kale nagusietako espaloietara ematen zuten, eta estalpea zuten
atarian, beraz. Etxeen oinak errektangularrak ziren, sei bat metro zabal
eta hamar-hamabi bat metro luze izaten zituzten batez beste. Hortaz,
60-70 metro koadro inguruko bizilekuak ziren. Harrizko zorua zuten, eta
paretak adobecloseBuztinez edo lasto xehatuz eginiko orea, adreilu forma eman eta paretak egiteko erabiltzen dena.
z altxatzen zituzten, harrizko zokaloen gainean. Egurrezko soliboak jartzen zituzten teilatuak egiteko, eta
begetalez estaltzen. Etxe gehienak halakoak ziren, baina eremu batean
Ā«etxe aristokratikoagoak, handiagoakĀ» topatu dituzte, Mediterraneo
aldeko estiloa imitatzen dutenak, eta horrek adierazten du Erromaren
eragina handia zela Uaran, Armendarizen hitzetan. Ez da harritzekoa,
beste herri askotan ere ikusi dutelako hori; baita Irulegiko Burdin
Aroko herrixkan ere.
- Inportazioko produktuak
2023ko udako indusketan anforacloseBuztinezko ontzi luze eta estua.
bat
topatu dute Irulegin, eta gogoan hartu du hori Armendarizek: Ā«Irulegin
aurkitu dituzten produktu batzuk ere oso erromatarrak dira. Normala da.
Goragoko gizarte batekin topo egitean, eliteak busti egiten dira, eta
ohitura horiek, edalontziak, ardoaā¦ nahi dituzte beraientzat ereĀ». La
Custodian ere topatu dituzte inportazioko closeAtzerriko salgaiak.
produktuakcloseAtzerriko salgaiak.
, Erromarekin lotura
zutenak; zeramika campaniarra, esaterako, Italiatik ekarria.
- Sarraskia
Herriaren iparraldetik sartu ziren Sertorioren
soldaduak, eta parean topatu zituzten pertsona guztiak hil zituzten,
baita umeak ere. Ā«Ateratzen ari garen irudiak danteskocloseIkaragarri, izugarri.
ak diraĀ», azaldu
du Armendarizek. Guztira, hamasei gorpu aurkitu dituzte. Denak bortizki hil
zituzten, eta gorpuak kalean bertan gelditu ziren bezala aurkitu
dituzte; ezpaten edota habailen zauriak dituzte guztiek. Etxe erraustuen
hondakinak erori zitzaizkien gainera. Uste dute animaliek jan zituztela
gorpuak, putreek esaterako, gorpuzki asko hondatuta daude eta.