«Oker esandakoak zuzentzea zaila da, eta areago erakundeen kasuan»

Zaila da Salvador Velilla Cordobaren ogibidea zehaztea. Lapuebla de Labarcan jaio zen (Araba), 1945. urtean, eta, hamaika bizipenen buruan, 1980ko hamarkadan Amurrioko Udaleko kultur teknikari gisa hasi zen, erretiratu arte. Ordea, egin dituen ikerketengatik da ezagunagoa. «Ezagutzen dudana, ikusten dudana ikertzeko grina izan dut beti». Hala ere, ez du bere burua historialari gisa ikusten. «Hitz potoloegiak dira horiek». Nahiago du bere burua ikertzailetzat hartu; bizi izan dituen lekuen ikerlaria.

Hamaika ikuspegitatik aztertu ditu Arabako Errioxa eta Aiaraldea: historia, etnologia, toponimia... Lan horiek guztiak dozenaka artikulu, idazki eta liburutan islatu ditu. Halaber, hainbatetan eskertu diote tokian tokiko historia berreskuratzeko egindako lan hori: 2005ean Urrezko Mahats-mordoa eman zioten jaioterrian; Arabako Txakolinaren aitabitxi izendatu zuten 2016an... Eta lanean jarraitzen du, nekaezin: dela artxiboetan murgilduta, dela mendiko botak jantzita.

Arabako Errioxako eta Aiaraldeko historiari buruzko hamaika testu idatzi dituzu. Betidanik izan duzu idazteko grina. Noiz hasi zinen horretan?

Beti gustatu izan zait. Aita Maristekin ikasten ari nintzela, Beran [Nafarroa] aldizkari bat egiten genuen: Aleteos. Aldizkari horretaz arduratu nintzenean makinaz idazten nuen, eta kide batzuei koloretako irudiak marrazteko eskatzen nien. Egiten genuen ale hori ikastetxez ikastetxe eramaten zuten, Peruraino ere bai!

Perura?

Ale bakar hori ikastetxez ikastetxe eramaten zuten, bazter guztietan irakur zezaten [barre egin du]. Oraindik ere gordeta egongo dira, nonbait!

Literaturarekin ere saiatu zinen inoiz, baita sariren bat edo beste jaso ere.

Bai, baina irudimena ez da dudan ezaugarririk onena. Nahiago dut ikusten ditudan gauzen gainean idaztea. Ipuinak idatzi nituen, eta Vitoria-Gasteiz Hiria literatura saria eman zidaten 1983an, ipuinen atalean. Baina ikusten eta bizitzen nuen horren gainean idazten nago erosoen.

Ibilbide liburuak ere idatzi dituzu, Arabako Errioxatik eta Aiaraldetik.

Inguruak ezagutzea gustuko dut. Artxiboetan ordu asko ematen ditut, baina inguruetatik ibili behar dut horri buruz idatzi baino lehen. Esan bezala, zerbaiti buruz idazteko aurretik ikusi behar dut. Are gehiago, nahiago dut patxadaz egitea. Horrek aukera ematen du gure inguruan dugun hori ezagutzeko. Pena da gazte askok ez jakitea ezberdintzen etxe ondoan duten zuhaitza haritza edo pagoa den.

Arabako hamaika txokoren historia ikertu duzu. Zer ematen dizu horrek? Zergatik ikertu?

Duela gutxi irakurri nuen esaldi bitxi bat: «Datak dira historiari eusten dioten iltzeak». Joera handia dugu esateko: «Hau horrela da». Nik neuk esan izan dut, baina, batzuetan, historiaren ikerketak agerian uzten du gauzak ez direla izan bakoitzak pentsatzen zuen moduan.

Adibidez?

Nire jaioterriko adibide bat jarriko dut. Duela urte batzuk, jaietako egitarauan Ebro gaineko zubiaren inguruan idatzi nuen. Ezaguna da garai batean ontzi bat zegoela, bertatik izena. Gerora, zubi bat egon da. Bada, egitarauan idatzi nuen zubiari buruz genekien guztia ahaztu behar genuela. Aurrez esana nuen zubi eseki bat egon zela, baina, gerora, aurkitu nituen agiriak non egiaztatzen baitzuten bi egon izan direla. Egia da oker esandakoak zuzentzea zaila dela, eta are zailagoa erakundeen kasuan.

Arabako Errioxan asko dira zentzu horretan gertatutakoak, tartean toponimia egonda. Zergatik da horren garrantzitsua toponimia?

Toponimoek ezagutza asko barnebiltzen dute. Batetik, agerian uzten du zein hizkuntza baliatzen zen; adibidez, Errioxako mendebaldean asko dira euskarazko erroa duten toponimoak. Bestetik, inguruan zegoen landaretza ezagutarazten dizu; Lapuebla de Labarcan haritzak egon zirela dakigu, baina egun ez dira geratzen. Historia ere ezagutarazten du. Horregatik, asko zaindu behar dugu, eta izen bat finkatu aurretik bertakoekin hitz egin.

Arabako Errioxan, besteak beste, eztabaida handiak egon dira toponimiaren inguruan, Biasteri eta Guardiaren artekoa, adibidez. Zergatik?

Horregatik, hain zuzen ere: aberastasun izugarria direlako. Egin egunkarian egin zidaten elkarrizketa batean, Biasteririk egon ez zen ideia bota nuen. 2010ean sakonago ikertu nuen. Agirietan ideia hori berretsi ondoren artikulu bat idatzi nuen, eta hainbat lekutara bidali. Ez zuten inon argitaratu. Ordea, gutxira Euskaltzaindiak ebatzi zuen nik esandakoa: Biasteri ez zen existitu. Herrikoentzat ez zen erraza izan.

Toloño mendilerroa da eztabaida pizten duen beste izen bat. Zuk argudiatu duzu mendikate horrek zatikako izena izan beharko lukeela. Zergatik?

Zorigaiztoko mendilerroa... Orduak eman ditzakegu horren gainean! Hiru hamarkada dira ofizialki Toloño izendatu zutenetik, baina, nire ustez, ez da hala. Ekialdeko zatia Kodes mendilerroa da, erdikoa Kantabria mendilerroa, eta mendebaldekoa Toloño. Ikertu ahala, pentsatzen dudan hori zuzena dela berretsi dut.

Zer argudiatzen dute egungo izena mantentzeko?

Izena mantentzearen alde egin dutenek gauza bakarra argudiatzen dute: Euskaltzaindiaren irizpidea dela. Ordea, Euskaltzaindiaren irizpidea pertsona bakar baten txostenean dago oinarrituta, eta, nire ustez, hutsune nabariak daude ikerlan horretan. Arabako Errioxako eta Arabako Mendialdeko udal eta elkarte gehienak Kantabria mendilerroa berreskuratzearen alde agertu izan dira.

Zer proposatzen duzu egoera zuzentzeko?

Batzorde independente batek iker dezala, eta erabakia argudia dezatela. Gaur egun, mapa asko egiteko baliatzen den irizpide bakarra Euskaltzaindiarena da, eta izen horietako batzuk jarri dituzte artxiboak begiratu gabe. Ez dut esaten dena aldatu behar denik; toponimia aldakorra izan daiteke, baina behintzat jatorrizko erreferentziak ager daitezela, aberastasun hori ez galtzeko.

Erreferentziak aipatu dituzula, agiritegietan orduak ematen dituzu. Besteak beste, Gasteizko artxibategian. Zer dute leku horiek zuretzat?

Gertuko baliabide bat da, eta leku guztietan badago zer ikusi. Lapuebla de Labarcakoak begiratzen nituen hasieran, Urduñakoak [Bizkaia] asko aztertu ditut gaur egun, Gasteizkoak... Ahaztuak ditugun hainbat egoera oroitarazteko aukera ematen digute. Gauza batzuk ezagunak egiten zaizkigu, baina agiriek horretan sakontzen laguntzen digute.

Zein da zure lehen oroitzapena artxiboekin lotuta?

Ai ama... Ikasle garaian liburutegiko arduraduna nintzen; ez dakit ordutik datorkidan... Gogoratzen nuen non zeuden liburu guztiak. Edonola ere, gertakari bitxiak ditut artxibategiekin lotuta.

Adibidez?

Lapueblako artxiboa ikertzeko baimena eskatu nuen, duela hainbat urte, eta ukatu zidaten. Arrazoiaren gainean galdetu nienean iritzia aldatu zuten: esan zidaten erabiltzen utziko zidatela, baldin eta erakundearen kontra egiteko izango ez bazen. Tamalez, halako egoerak gertatzen dira.

Bera aipatu duzula... non ikasi zenuen?

Lapuebla de Labarcan egin nituen oinarrizko ikasketak, eta 11 urterekin ikastetxe erlijioso batean jarraitu nuen, Beran. Edonola ere, leku askotan ikasi izan nuen gaztetan: Katalunian, Aranda de Dueron, Valladoliden, Salamancan... filosofia ikasi nuen, eta, gerora, teologia.

Irakasle izateko ere prestatu zinen.

Ikasketak amaitu, eta Kataluniara itzuli nintzen. Zazpi urtez izan nintzen irakasle Malgrat de Maren, Aita Maristetan. 1971. urtean hasi nintzen, eta ordurako ikastetxe horretan mutilak eta neskak zeuden, elkarrekin. Ikasle guztiek egiten zuten saskibaloian, antzerkia ere bazegoen, musika banda txiki bat genuen, egunkari bat atera genuen... Hockey talde bat ere zuzendu nuen, patinatzen jakin gabe!

Paper artean murgiltzeaz gain, jendearekin hitz egitearen garrantzia aldarrikatu izan duzu.

Adineko jendea artxibo bizidunak dira. Beti esan ohi dut, telebista asmatu aurretik jaio zirenek memoria harrigarria dute. Adibide txiki bat: Lapuebla de Labarcako adinekoek azaldu zidaten herria Logroñorekin lotzen zuen bide bat zegoela. Bada, azken hamabi urteetan bide hori egiten dugu; autobusez joaten gara Logroñora, eta oinez egiten dugu bueltako bidea, hamabi kilometro inguru.

Adineko jendea aipatuta, zure jaioterriak gainbehera demografikoa bizi izan zuen?

Lapueblak zortea izan zuen. Upategi handiak izan ditu gertu, eta jende askok lan egin izan du han. Ehungintza lantegi bat ere jarri zen: Balmoral. Horri esker, gutxik utzi zuten herria; agian horregatik ez dira bereziki ekintzaileak izan. Orain, Balmoral zegoen lekuan luxuzko hotel bat egin nahi dute.

Asko aldatu al da Arabako Errioxako paisaia haur zinenetik?

Paisaia asko aldatu da, baina, betiere, unean uneko beharren arabera. Egun, 12.000 hektarea mahasti egongo da, baina 1917 baino lehen, filoxera izurritearen aurretik, 14.000 egon ziren. Gerora, gerran eta ostean, gosea amaitzea zen lehentasuna, eta labore asko erein zen. Etxean ardoaz bizi ginen, baina garia, garagarra eta zekalea genuen, baita fruta arbolak eta olibondoak ere. Garia familiarentzat zen, hein handi batean, eta beste laborea abereentzat: txerria... Labore gehiago zegoen, gaur egun baino.

Hortaz, monolaborantza ez da gaur egungo zerbait?

1780ko hamarkadan, Felix Maria Samaniego idazleak berak labore bakarrera mugatzearen arriskuez ohartarazi zuen. Garai horretan mahastiak nagusi zirela nabarmendu zuen, eta kritikatu ongarri gisa baliatzeko hondakinak ere ez zituztela sortzen.

Ardogileak zinetela aipatu duzu.

Aitak egiten zuen ardoa, eta ez zuen arazo handirik saltzeko. Nahiko ardo ona zuen. Bilboko Alondegiari saltzen zion. Garai batean, zahagietan garraiatzen zuten, gurdiz. Kamioien garaia ezagutu nuen nik; gogoratzen dut nola igotzen ginen gurdira, kamioia Fuenmayorrerako aldapan zegoela, gidariak ibilgailua gelditu eta errieta egiten zigun arte.

Bizkaian esaten zen ardoa hondatzen zela Herrera mendatea igo eta berehala...

Ardoa aldakorra da. Aldagai askok baldintzatu dezakete: tenperatura, adina... Adibidez, Uztaberri Egunean ardo bat dastatzen duzu, baina apur bat geroago taberna batean edatean, ezberdina da. Upategietan lasai eta tenperatura egonkorrean gordetzen da. Tenperatura aldaketa, altuera, kamioiaren mugimendua... denak eragiten zuen! Pentsa, Logroñon debekatu zuten gurdiak pasatzea upategiak zeuden kaleetatik, ardoa lasai egon zedin. Baina garai batean ez zen gaur egun bezainbeste zaintzen ardoa...

Zer egiten zen garai batean, bada?

Besteak beste, harri xehatuak erabiltzen zituzten ardoa iragazteko. Bide bazterretan zegoen harri mota zehatz bat hartzen zuten, txikitu, eta upeletara botatzen zuten. Igeltsu moduko bat sortzen zuen. 80 urtetik gorako gizonei diet entzuna. Gerora, Bordeletik teknika berriagoak ekarri zituzten, eta, harria erabili beharrean, arrautzen zuringoa erabili zuten.