«Amnistia konponbide integralaren azken emaitza izango litzateke»

Presoen egoera, kezka eta asmoen berri izateko, lagungarria da preso ohien esperientzia. Mertxe Galdos (Ezkio-Itsaso, 1955) eta Ion Ugarte (Zestoa, 1958), biak izan dira Euskal Preso Politikoen Kolektiboko kideak. Biak denbora luzez izan dira preso: Galdos, hemeretzi urte eta erdiz, eta Ugarte, hamasei urte pasa. Biak mintzatu dira izandako esperientzia luze horretatik abiatuta.

Presoen egoera azaltzeko, hiru hitz daude: urruntasuna, sakabanaketa eta bakartzea. Zuen esperientziatik, nola bizi da presoa horrelako egoera batean?

ION UGARTE: Hiru baldintza horiek adierazten dute espetxe politikaren ankerkeria eta lege aldetik kolektiboan pairatzen dugun diskriminazioa. Ea fase berri honetan gainditzeko gaitasuna dugun. Urruntasuna, sakabanaketa eta bazterketa hor dira une honetan ere. Azken urteotan kolektiboa suntsitzeko asmoarekin bideratutako espetxe politikaren parte dira.

Preso bakoitzak sentitzen du espetxe politika suntsitze prozesu bat balitz bezala, eta haren aurka borrokatu behar du?

MERTXE GALDOS: Bai, bai. Sakabanaketaren aurretik, preso guztiak zeuden hiruzpalau espetxetan: Herrera, Carabanchel, Alcala Meco... Horrek nahi du esan ia inor ez zegoela bakarrik. Espetxeari aurre egiten zitzaion denen artean, kolektibo moduan, elkarrekin.

I. U.: Sakabanaketa gertatzen denean, bakarrik egin behar zaio aurre, bakoitzari tokatu zaionari. Jakinik tokatzen dena guztiz ezberdina dela kolektiboaren barnean; alegia, bati tokatu zaio hurbilago, beste bati urrunago, bat egongo da moduluan hiru kiderekin, beste bat bakartze ziega batean, bakarrik. Horri guztiari nola aurre egiten zaio? Pixka bat jakitun izanda kolektibo baten parte zarela. Hori barneratzeak indartu egiten zaitu, badakizulako une batean norberak ezin duenean hor dituzula kideak, espetxe bertakoak, edo kanpokoak, erantzun bat eman eta bideratuko dutenak, eta babesa jasoko duzula.

M. G.: Oso garrantzitsuak dirakasu hauetan familia eta lagunak ere... Ematen dizuten maitasuna, elkartasuna, babesa... balio handikoa da. Taldean egon edo bakarrik egon, nabaritzen da.

I. U.: Espetxean sartu aurretik badakizu zure ibilbidean fase hori tokatuko zaizula, eta orduan badakizu borroka baten parte zarela, eta, espetxean egonik ere, borrokak aurrera jarraitzen duela, helburu horiek bideratzeko hainbat jende dabilela. Horrekin ere eusten saiatzen zara, espero duzulako helburu horiek lortzeko bidean jartzea.

M.G.: Hori errazagoa da lortzea taldean zaudenean, bakarrik zaudenean baino. Sakabanaketarekin askoz zailagoa zen prentsa edukitzea. Kasu batzuetan irratia ere ez genuen, telebista ere ez. Prentsa oso berandu ailegatzen zen, hamar edo hamabost eguneko atzerapenarekin, eskutitzak ere bai. Askotan, familiarekin bisitak edukitzeko arazoak ere baziren. Nire kasuan, esate baterako, urte batean, bost minutuko bisitak bakarrik izan ditut...

I.U.: Ezaugarri nagusiak hiru horiek dira, baina gero xehetasun pilo bat daude. Adibidez, Puerton zaudela, familiarekin komunikatzea bost minutuko deiekin, baldintzatua gazteleraz egin behar izatera. Tematu egiten zinen, eta euskaraz egiten hasi, eta moztu egiten zizuten, eta hurrengo astera arte beste deirik ez zenuen.

Nolakoa izaten da zigorra bete eta luzatzearen esperientzia hori?

I.U.: Kaleratzeko orduan, urtebete lehenago, gutxi gorabehera, badakizu noiz kaleratuko zaren, data bat daukazu. Orduan, barnean mentalizazio prozesu bat egoten da azkenengo urte horretan: «Hau da azken urtea, hauek dira azken Gabonak hemen ospatuko ditudanak, hau da azken aurrekoa familiarekin egingo dudana». Azken bisitara iristen zara, eta badakizu datorren astean kalera zoazela. Joaten zara mentalizatzen, ea zure ametsak betetzen diren kaleko buelta horretan. Gure kide guztiek egin dute hori, zeren gutxi gorabeherako data denek zuten. Zer gertatu da? Prozesu hori amaitzear zihoala, zenbaiti esan dietela «ez, ez, ez zara kaleratuko, beste zortzi-hamar urte espetxean egin behar dituzu». Hori izaten da egundoko txokea. Berriro espetxera egokitu behar duzu, amets guztiak baztertu behar dituzu, espetxeko dinamikan murgildu behar duzu, eta egokitzapen hori oso gogorra izaten da. Hasieran, kideek kolpe handia jaso zuten, ez zeudelako prestatuta horretarako.

Salbuespeneko zigor neurri guztiek desagertuz joan behar dutela uste duzue?

I.U.: Oinarria ankerkeria izanik, ankerkeria horrek desagertu egin behar duela uste dugu. Legea eta araudiak irizpide objektibo batzuekin bete behar dira, ez era diskriminatorioan, orain betetzen diren bezala. Espero dugu jarrera egokitzea legera eta araudira; aukera pilo bat dago jendea kalera errazago iristeko.

M.G.: Oso preso kopuru handia dago zigorra beteta daukana, edo hiru laurdena. 197/2006 doktrinarekin 60 bat daude. Bi herenak beteta dituztenak beste 150 daude. Nahi badute, posible dute kalera ateratzea. Badaude beste 80 bat behin-behineko espetxeratzean daudenak...

Horiek guztiek askatzeko eskaerak aurkeztu dituzte, ezta?

M.G.: Bai, baina, guk dakigunez, ez diete erantzun.

I.U.: Azken hilabetean egiten ari dira holako eskaerak, gaixotasun larriak dauzkatenak, lege zaharrarekin hiru laurdenetan direnak, lege berriarekin bi herenetan daudenak, 197/2006 doktrina ezarri zaienak eta behin-behinean preso direnak. Baita ere, kolektibo osoak eskatu du gerturatzeko Euskal Herriko espetxeetara. Baina, dakigunez behintzat, ez dago erantzunik horren inguruan.

Aurrera begira, presoen kolektiboa gogoeta bat egiten ari da, eta presoek egindako urrats horiek kolektiboaren babesarekin egin dituzte. Nola ikusten duzue kanpotik egoera hau?

I.U.: Kolektiboak adierazten duena da prozesu hau elikatzeko gogoa duela. Bere ekarpena egin nahi du ireki den fase berri honetan. Elikatzeko asmoa du, egonkortzeko eta bideragarri egiteko, noski, konponbide integral baten alde. Konponbide integral horretan, arlo politikoa izango litzateke, alde batetik, eta, bestetik, haiei dagokiena, biktimak, espetxealdiak, ihesaldiak... horiek denak bideratzeko asmoarekin. Ikusten ari gara presoen eskaera horiek alde bakarretik egiten direla. Orain, jakin behar da beste aldeak zer erantzun duen horren inguruan, ea haiek ere keinu horiek bideratzeko asmoa duten fase berri hau indartzeko.

M.G.: Legea aplikatuz gero egiterik badute, hasieratik, gainera. Oraingo legeriarekin berrehun bat preso edo gehiago kaleratu ditzakete, baita presoak Euskal Herrira ekarri ere. Ikusteko dago zein asmo duten.

I.U.: Garbi dago kolektiboak behintzat ekarpen horrekin fase hau elikatu eta indartu nahi duela. Eskaera horiek ildo horretan bideratzen dira. Hurbiltzeak logika duelako, ez soilik haientzat hemen inguruan izatea, baizik eta senideentzat ere, ondorio guztiak leuntzeko. Legearen arabera, askatasuna dagokiona kalean izatea komeniko litzateke, parte hartzeko prozesu honetan ere.

Preso ohi moduan Azpeitiko frontoian egindako ekitaldian egon zineten. Zein mezu zabaldu nahi zenuten?

I.U.: Lehenik, preso ohiok adieraztea hemen garela, biltzeko gaitasun honekin, eta prozesua elikatu nahi dugula. Kolektiboaren barneko eztabaida gurekin konpartitua dela adieraztea ere bai. Azkenik, nabarmentzea premiazkoa dela espetxe politika hau aldatzea eta deialdia egitea manifestaziorako. Guretzat une hau erabakigarria da gizartea inplikatzeko gai honen bueltan. Urratsak egiten hasteko, haiek erabateko presioa nabaritu behar dute, behartuta sentitu behar dute presoen inguruko konponbide horretan keinu batzuk bideratuz joateko.

Presoen kaleratzeari buruz edo amnistiaren erreibindikazioari buruz, nola irudikatzen duzue kaleratze hori?

I.U.: Amnistiaren eskaera, azken batean, konponbide integralaren emaitza izango litzateke. Alegia, presoak gatazka baten ondorio moduan irudikatzen ditugu; gatazka horren parte izan dira, eta ondorioa izan da preso izatea. Orduan, konponbide orokor bat etorriko balitz, politikoa noski, horren bidean izango litzateke amnistia. Ixte baten moduan ulertzen dugu, azken emaitza moduan. Gatazkarik ez dago; beraz, iritsi da unea hor sortu ziren egoerei amnistia emateko.

M.G.: Prozesua elikatzeko ere beharrezkoa ikusten dugu presoak kalean egotea edo behintzat pausoak ematen hastea. Horrek lagunduko luke honek aurrera jarraitzen.

Nola aurreikusten duzue kaleratzea? Baldintzatua?

I.U.: Gure asmotan, baldintzarik gabea izan beharko luke. Baina, fase honetan, legeria oinarri hartuta, itxura du graduala izango dela. Nik, behintzat, ez dut uste egun batetik bestera denak kalean edo ihesean dauden guztiak hemen izango direnik; graduala izango da. Horretarako, gure bitartekoak jarriko ditugu, gizartean sortzen den bultzada edo presioa. Garbi dago graduala bada ere erritmo ezberdinak izan daitezkeela. Madrilgo ikuspegia erritmo batzuetan egongo da. Euskal gizartearen ikuspegitik erritmo azkarrago batzuk nahiko ditugu. Ea nolako gaitasuna dugun presioa indartzeko eta erritmo horiek azkartzeko.

Batzuek lotzen dute kaleratzea egindako kaltearen aitorpenarekin. Gernikako Akordioak gogoeta bat egin du eragindako sufrimenduaren inguruan. Nola ikusten dituzue gai horiek?

I.U.: Kolektiboak ere eman zion atxikimendua Gernikako Akordioari. Hainbat eragile politiko eta sozialek —baita kolektiboak ere, eragile politiko moduan— bide orri bat markatua dute, zeinetan ikusten den lehen aipatu dugun konponbide integrala. Hainbat elementu ageri dira hor: biktimak, presoak, torturatuak izan direnak... denak berrikusi, aitortu eta konpontzeko bidean jarri beharko dira.

Nolako eztabaidan dago murgilduta presoen kolektiboa?

I.U.: Gehienbat, finkatua dago nola berregokitzen den fase honetara. Adibidez, orain arte kolektiboaren izaera markatu da gutxieneko batzuen inguruan, denek errespetatzen dituztenak. Kolektiboaren osaketa zabala da; ez dute bakarrik ETAko militanteek osatzen. Nola zabaldu gutxieneko horiek ari da berrikusten, beste irakurketa batekin, graduen eskaerak zein baldintzatan eskatu... Diskriminazio egoerak saiheste aldera, gutxieneko horien eztabaidaren inguruan ari dira. Esan behar da eztabaidak ez direla errazak, sakabanaketa dela medio.

M.G.: Eztabaida hauek erraztuko ziren denak elkarrekin egongo balira.

Beharrezkoa da elkarrizketa bat estatuetako agintariekin egoeraz hitz egiteko?

I.U.: Bai, izan beharko luke. Mintzakidetza horretarako du kolektiboak. Mintzakidetza da behar denarekin hitz egiteko. Baita Euskal Herriko eragile politiko eta sozialekin hitz egiteko ere. Bere barne logika du. Irlandan ere ikusi zen. Erabakigarria izan zen zein urrats egiten zituen presoen kolektiboak hartzen ari ziren erabakien inguruan.

Irlandaren kasuan, presoak espetxetik ateratzen zituzten elkarrizketetan parte hartzeko.

I.U.: Bai, aukera ematen zieten. Baina hangoa oinarri ezberdinekin hasitako prozesu bat izan zen, adostua Hego Irlandako Gobernuak, Erresuma Batukoak... Hemen une honetan ez daude horretarako. Ez dago itxurarik mintzakidetzari zeregina erraztuko diotenik; ea zabaltzen den ate hori. Beharrezkoa da. Prentsa ere hurbildu beharko litzateke.

Nolako garrantzia du presio sozialak? Urtarrilaren 7ko mobilizazioa hor dago. Nola ikusten duzue?

M.G.: Beharrezkoa da indar hori hartzea. Urtarrilaren 7a mugarri bat izango da. Espero dugu izatea presoen inguruan inoiz izan den mobilizaziorik handiena. Baina mugarri moduan ikusten dugu. Herri aktibaziorako balioko duen mugarri izatea espero dugu. Gero, hori dena herrietan txertatu beharko da, eta herriek izan beharko dute protagonista, eta herri bakoitzak jorratu bertako presoen egoera.

I.U.: Fase honetara iritsi gara; ate guztiak zabalik daude. Orduan, gizarteak ere nolabaiteko inplikazioa adierazi behar du, espetxe politika leuntze aldera. Mugarri izango da aurrera begira indartu behar den presioa izan behar duela, bideragarri izan behar duen presioa izan behar duela, parte hartu behar duela gizarte honetako espektro zabalak, 1975, 76 eta 77. urteetan izan genituen amnistiaren aldeko mugimendu eta herri mobilizazioen ildotik. Inplikazio orokorra izan dadin, hau indartzeko benetan. Eta iraunkorra izan dadin.

Nabaritzen ari zarete presoen afera gero eta jende gehiagoren kontua dela?

M.G.: Bai, bai. Egoera ez da orain dela hamar edo bost urtekoa. Egoera berri bat sortu da herri honetan, eta euskal gizartea konturatu da, beste gauza batzuez aparte, presoen afera hor dagoela. Afera hori denen ahotan dago. Presoen afera euskal gizartearen afera bihurtu da. Herrietan ikusten da.