Futbolzale amorratua da Josetxo Zaldua (Elizondo, Nafarroa, 1951). La Jornada egunkarian futbolari buruzko zutabe bat idazten du horretarako beharra sentitzen duenean, eta bere bulegoko telebistan beti dago futbol partidaren bat ikusgai. “Gaizka Garitanoren Deportivo ari da jokatzen Valentziaren kontra”, dio lehen kolpean. Osasunaren harrobiko erdilari fina zen Zaldua, baina 18 urterekin eskuin belauna txikitu zuen. “Lastima...”. Jaso zuen lehen kolpea izan zen hura. Bigarrena hamar bat urte geroago, etakidea izatea leporatuta erbesteratu behar izan zuenean. 1980aren bukaeran heldu zen Mexikora, eta bere bizitza “berreraikitzen” hasi zen. Berehala lana topatu zuen Unomasuno egunkarian, eta 1984an, La Jornada sortu zuen beste kide batzuekin batera. 1983tik 1990era berriemailea izan zen Erdialdeko Amerikan, eta 1990etik 1995era Latinoamerika osoan. Egunkariaren edizio arduraduna da 1996tik. “10:00etan hasten naiz lanean, eta 01:00 arte ezin etxeratu”. Eskertuta dago bizitzari “oso zorte ona” eduki duela iruditzen zaiolako, eta oso eskertuta Mexikori ere. Euskal Herria zapaldu gabe 25 urte pasatu behar izan zituen arren, hiltzen denean,“eta ez da beranduegi izango”, bere errautsen zati bat Amaiurrera eramateko agindu du, Nafarroara. “Nire gurasoenak ere han daude”. Itzultzen den bakoitzean sentitzen du bere lurraren beharra eduki izan duela. Luze eta zabal, presarik gabe, mintzatzen hasi aurretik, eskarmentuak ematen duen jakinduria baliatu du, elkarrizketatzaile batek nola jokatu behar duen jakinarazteko: “Jakin-mina behar-beharrezkoa da, bai, baina oldarkorra izan gabe”
Mexikoko Giza Eskubideen Komisio Nazionalak (CNDH) datu hau eman zuen ekainean: 2000tik egun arte 114 kazetari hil dituzte Mexikon. Zein neurritan baldintzatzen du horrek kazetarien jarduna?
Uste dut ez duela baldintzatzen. Halere, bereizketa bat egin behar da: ez da gauza bera kazetari izatea Mexiko Hirian edo narkoaren eraginagatik beroak diren eremuetan. Mexikoren iparraldea zein hegoaldea hartzen dituen periferia biolentoan lan egiten duten kideek presente daukate beren zereginak dauzkan arriskuak, baina berdin-berdin egiten dute. Kide horien adorea miresten dut. Eremu horietan lan egiten duten gure egunkariko berriemaileei beti esaten diet ez dugula martiririk nahi, haien esku dagoela tokatuko zaizkien egoerak baloratzea, ez daukatela zertan arriskurik hartu, albiste bategatik ez duela merezi bizitza galtzea. Albisteak efimeroak dira! Inork ez zaitu horregatik gogoratuko! Bizitza ez da hildakoena, bizirik daudenena baizik.
Halere, narkoa existitzen zen, jada, ni iritsi nintzenean, 1980an. Mexikon 1950eko hamarkadaren amaieratik existitzen da; kontua da ez zuela oraingo tamainarik, eta Mexiko drogarentzako igarobide soila zela. Orain, ordea, herrialde ekoizlea da: marihuana, kokaina, heroina... Lehen oso gutxi kontsumitzen zen hemen, eta egun, aldiz, asko, baina asko. Horrek beste profil bat eman dio herraldeari eta biolentoagoa bilakatzen du. Narkotrafikoa dago, merkatu bat dagoelako. Kontsumitzaile nagusiak AEBak eta EB dira. Ikusi nahiko nuke nazioarteko finantza sistema diru beltz hori gabe... 800.000 milioi euro mugitzen dira urtero. Diru hori oinarrizkoa da nazioarteko finantza sistema elikatzeko; kopuru hori kenduko bazenio, koman sartuko litzateke. Bestetik, zer egiten duzu kontsumitzaileekin, egun batetatik bestera kontsumoa mozten badiezu? Barkatu, baina drama bat litzateke drogak kontsumitzen dituen armada handi horrentzako. Ez da inoren errua: horrela gertatzen dira gauzak. Drogaren arazoak ez dauka irtenbiderik; hemen geratzeko heldu zen drogaren negozioa.
La Jornada egunkari erreferentea da ezkerreko mexikarrentzat. Zure esanetan, ez da salduena, baina bai irakurriena. Beste komunikabideetan tokirik ez dutenei ahotsa ematea da zeuen leit motiv nagusia. Nahikoa al da hori merkatuan beste egunkariekin lehiatzeko?
Bai. Gure egunkaria gaztetxoa da oraindik [1984an sortu zuten]. Badugu balio bat beste ezeren gainetik zaintzen duguna, eta hori sinesgarritasuna da; tira, komunikabide gehienek orokorrean, modu batean edo bestean izanda ere, gauza bera egiten dute... Sinesgarritasuna irabaztea oso zaila da, baina segundo batean galtzen duzu; eta danbateko horretatik osatzea Everestera pijamarekin igotzea bezain zaila da ia-ia. Guk, adibidez, ez ditugu argitaratzen zentzu oinarrizkoena, zentzu ona, alegia, iraintzen duten argazkiak, iruditzen zaigulako ez dutela informaziorik ematen, eta, kontrara, gizartea astotzen laguntzen dutela. Gurea da, gainera, zubietan zintzilikatzen dituzten hildakoen argazkiak kaleratzen ez dituen komunikabide bakarra Mexikon. Era berean, tentu handiz lantzen dugu kartelen informazioa, adibidez, bestela herrialde hau erabat kaotikoa delako ideia elikatzen duzulako, eta pentsatzen dut ez dela horrela. Bai, egoera oso zaila da, ados, baina ez da herrialde gobernaezin bat; momentuz ez behintzat. Behin informazioa ondo lotuta dugunean seriotasun handiz informartzea da La Jornada-k nahi duena. Kontuz, ordea, erratu egin gaitezke-eta, baina horretan ere eredugarriak gara gu herrialde honetan. Inori, guri ere ez, ez zaio gustatzen hanka sartu duela onartzea, baina guk egiten dugu.
Irakurleak, beraz, zintzotasuna baloratzen du.
Jendeak hori baloratzen du, eta, gainera ez ditugu irakurleak gozotzen. Kontua ez da hori. Ez gara eskandalagarriak eta gure asmoa ez da saltzeagatik saltzea. Egunkariko lankide batek esan zuen behin La Jornada dela irabazi asmorik gabeko munduko enpresa bakarrenetako bat. Astakeria bat da! [barreak]. Nik ezagutzen ditudanen artean, eta aipatutakoarekin lotuta, kontuan hartu behar dira Gara, Berria, eta baita beste toki batzuetako argitalpen batzuk ere, kazetaritza zentzu etikotik lantzen dutenak. Horrek, automatikoki, publizitatearen ateak ixten dizkizu. Euskal Herrian eta Katalunian, adibidez, argi ikus daiteke. Hemengo eskuineko partzuergo atzerakoi eta boteretsu handien begietara filo-komunistak gara, eta hori ez da egia; baina egia izango balitz ere, zer du txarretik filo-komunista edo komunista izateak? [barreak]. Eskutik doazen elite ekonomiko eta politiko horien presioa izugarria izanda ere, gizarte mexikarra azkar eraldatzen ari da.
“Beti eduki dugu harreman zaila botere politiko eta ekonomikoarekin”. Zure hitzak dira. Besteek baino oztopo gehiago gainditu behar izaten dituzue?
Bai, noski. Esparru politiko zein enpresarialekoek gurekin hitz egiteko beldurra dute; haientzat erosoagoa da beste komunikabide batzuekin hitz egitea. Ikusten dute La Jornada-ko kazetari bat, eta pentsatzen dute: “Zer galdetu behar dit?”. Gure irudi, nolabait, deabruzkoa dute, molestatu egiten dugula iruditzen zaielako; halere, guk ere zerbait lagunduko genuen irudi hori sortzerakoan, eta ez naiz horretaz inondik ere lotsatzen. Horrek guztiak harremanak zailtzen ditu.
Zein harreman duzue beste komunikabideekin?
Errespetutsua da, baina bakoitza bere tokian dago. Bi maila daude. Kaleko kazetariek, tropelekoek, ez dute arazorik beste komunikabideetakoekin, solidarioak dira haien artean, eta hori da, hain zuzen, politena. Zuzendaritzen artean-eta, berriz, errespetutsua bai, baina hotza, batzuen zein besteen kontzeptuak oso diferenteak direlako.
Mexikoko Letras Libres aldizkariko zuzendariak ETAren konplize izatea leporatu zizuen 2004an. Zuk zeuk argi esan izan duzu, ordea, 1986an ETAri buruzko lehen editoriala kaletu zenutenetik, hiltzeari uztea exijitzen zeniotela. Albiste hura atera zenean, nola erreakzionatu zuten irakurleek?
Gure irakurleak dira, oro har, sindikatuak, klase ertainak, unibertsitarioak, eta baita esparru politiko eta enpresarialeko kideak ere. Guk ez genuen gertatutako harengatik kritikarik jaso, eta jaso bagenuen, ez dakit, ez dut oroitzen, bidali zizkiguten gutunak argitaratu genituen. Gure bigarren orrialdean kaleratzen ditugu jasotako gutunak eta editoriala, eta hori da, hain zuzen, egunkariko sail irakurrienetako bat. Dena den, gertaera hark ez zuen kalapitarik eragin.
Etakidea izatea leporatuta alde egin behar izan zenuen Euskal Herritik 1978an. Bizitza guztian gainean eraman beharreko zama moduko bat da hori?
Ez, sekula ez da zama bat izan niretzako. Pasatako kontuak dira, kontu oso mingarriak. Ez dut hemen damuez eta halakoez hitz egin nahi. Iruditzen zait gauza asko oker egin zirela, baina urte haietako gazteoi tokatu zitzaigun egoeran, zurrunbilo hartan zaudenean... Ba a posteriori, orain, oso erraza da dena epaitzea, eta hemen beti hitz egiten da txarrez eta onez. Ez, ez, ez. Nik onar dezaket onak biktimak direla, baina hura gatazka irekia zen guretzat. Borrokatzeko modua eztabaidagarria da, noski; ez dago dudarik mina eragin zela. Hori bai, denboran atzera egin eta zirkunstantziak berdinak izango balira, pelikula iguala litzateke. Horregatik diot orain hitz egitea oso erraza dela. Bi aldeek pairatu dute mina; logikoa da, ezta? “Alde batean bestean baino hildako gehiago egon ziren”. Bale, ondo dago; baina iruditzen zait kontua ez dela kuantifikatzea. Den-denok bake egonkorraren bidea hartzen ez badugu, ba gaizki gaude. Ikusten ari gara Kolonbian gertatzen ari dena, nahiz eta hango gatazkak ez duen zerikusirik euskal gatazkarekin. Sortu eta Bilduren diskurtsoa oso argia da horri dagokionean. “Bai, min asko eragin zen; ea nola konpontzen dugun eta segi dezagun aurrera”. Zertarako? Berriro errepikatu ez dadin; hori da inportanteena. Denok dakigu iraganean zer gertatu zen, orain eraiki dezagun etorkizuna. Kito.
Egin-eko Iruñeko ordezkaritzako argazkilaria zinen alde egin behar izan zenuenean. Nola moldatu zinen orduan? Zure kasua kontatu al dezakezu?
Oso erraza da. Ni Elizondokoa [Nafarroa] naiz eta Frantziako mugatik oso gertu dago. Niretzako nahiko erraza izan zen. Ez dut esango zenbat denboraz egon behar izan nuen ezkutatuta muga zeharkatu aurretik... Baina nirea beste ehundaka gizon eta emakumeren istorioa da; gure aurretik eta ondoren ere bide hori bera egin behar izan zutenena. Erakundearen barruko nire eginkizunak ez zuen inongo balio edo garrantziarik... 1980aren bukaeran Mexikora etorri nintzen. Hemen hasi nintzen nire bizitza berreraikitzen eta hilabetera lana topatu nuen Unomasuno egunkarian. Paskin bat izaten bukatu aurretik, ezkerreko egunkari erreferentea zen orduan. La Jornada, neurri batean, Unomasuno-ren alaba da. Prozesu hori guztia bizi izan nuen nik.
ETAko errefuxiatu eta iheslari asko heldu ziren Mexikora 1980eko hamarkadan. Zergatik hona?
Telesforo Monzon eta Santi Brouard euskal diplomaziako kide nabarienak ziren, eta erabaki zen, gure munduan oso errespetatuak ziren zibilekin kontsultatuta, talde bat sortzea. Talde horrek egiteko diplomatiko-humanitario batekin bidaiatu zuen Latinoamerikako hainbat herrialdeetara. Ordezkaritzak eskatu zien gobernu batzuei ireki ziezazkiela ateak jada ETArekin zerikusirik ez zuen jende kopuru bati. Agindua zen herrialde horretara iritsiko ziren horiek dena erabat ahaztuko zutela. Bi herrialdek ireki zituzten ateak: Mexikok eta Venezuelak. Mexikora 50 eta 60 artean heldu ginen 1980eko hamarkadaren hasieran. Kupo horren ondoren atea itxi zuten, errealitatea aldatu zen, politika, ETArekiko zegoen ikuspegia ere aldatuz joan zen... Mexikoko Gobernuaren baimenarekin eta inolako eskandalurik sortu gabe, iragarri gabe, iritsi ginen, tantaka, gizonezko eta emakumezko batzuk.
Juan Kalparsoro EAEko fiskal nagusiak noizbait esan izan du ETAko errefuxiatuen eta iheslarien egoera legala aztertu beharko litzatekeela. Zein da zure egoera legala? Eta zure ingurukoena?
Oso erraz azaldu daiteke nire egoera legala. Iritsi zen momentu bat non Audientzia Nazionalak zabaldu zuen dokumentu bat, ziurtatuz, nik, Josetxo Zaldua Lasak, ez zuela jada epaitzeko kausarik. 1995 eta 2000 artean gertatu zen hori. Ordura arte ez zitzaidan komeni itzultzea... Halere, Audientziak Nazionalak nire ustezko delituak preskribitu aurretik ere –inoiz ez nintzen aurrez aurre epaitua izan–, Espainiako pasaportea indarrean neukan, Mexikoko Espainiako enbaxadak emandakoa. Nire izenarekin bidaiatzen nuen Erdialdeko Amerikara eta Europara, nahiz eta ez nintzen iristen Espainiara, eta are gutxiago Euskal Herrira. Noizbait atxilotu ninduten hemen, baina informazioa egiaztatzen zuten eta segituan askatzen ninduten.
Legalki zein alde zeuden eta daude ETAko eta beste gatazka batzuetako errefuxiatuen artean?
ETAko militanteek, Frantziara iristean, errefuxiatu politiko estatusa zeukaten. 1970eko hamarkadaz ari naiz. Horri esker gobernuaren laguntza bat jasotzen zuten. Gu Iparraldean egonkortzen ginen. Koiuntura bat zen, zeina pixkanaka desegiten, itxuragabetzen joan zen, harik eta Frantziak ETAko errefuxiatuen aurka zuzenean egitea erabaki zuen arte. Ondoren heldu zen GAL, eta Frantziak ezin ditu dementzia itxurak egin, oso ondo zekien eta gertatzen ari zen guztia. Nik, tira, ulertu dezaket Frantziak errefuxiatu estatusa kentzea hori genuenoi, baina hortik ehizaldi bat onartzera... Ba ez.
Latinoamerikan ez zen hori gertatu. Mexikora heldu nintzenean, ezagutu nituen ia Latinoamerika guztiko gerrillariak. Hemen zeuden errefuxiatu txiletarrak, uruguaitarrak eta argentinarrak. Pentsatzaezina zen haien herrialdeetako gobernuek Mexikora heriotza eskuadroiak bidaltzea, errefuxiatuak akabatu zitzatzen. Luis Etxeberria Alvarez Mexikoko presidentea zenean hasi ziren errefuxiatuak iristen [1970-1976]. Argi-itzalak dituen pertsonaia bat da, baina hark ireki zizkien ateak erbesteratu hegoamerikarrei. Haren gobernuaren nazioarteko politika harrigarriki independentea eta inbidiagarria zen. Errefuxiatu horiek ez zuten errefuxiatu politiko estatusik, baina humanitarioki babesten zitzaien, eta bizileku baimena eman. Nik eta aipatu dizudan jende guztiak ez dugu ahaztuko Mexikok zer nolako eskuzabaltasunarekin hartu gintuen. Hurrengo urteetan, ordea, aldatu zen munduak ETAz zuen pertzepzioa, ehizaldia hasi zen, baina ez gu akabatzeko, baizik eta egoera irregularrean zeudenak estraditatzeko. Egun ere hori da egoera.
Zer egin ETAko errefuxiatuen egoera legala aztertzeko?
Kasu bakoitza diferentea izango da ziurrenik. Tira, guk ere ez ditugu dementzia itxurak egingo: zure kontra odol delituren bat baduzu edo ez, dena aldatzen da. Horrek dena zailtzen du. Ez baduzu, errazagoa da. Halere, akordio zabal bat lortu beharko litzateke, kideei haien egoera erregularitzatzea ahalbidetuko diena. Horiek gauza bakarra dute buruan: Euskal Herrira legalki itzultzea. Baina ezin dute bueltatu, askatasuna ez dutela galduko ziurtatzen ez bazaie. Espainiak egun, PPren itxikeria beldugarria gorabehera, gaiari alderdi humanitariotik heldu beharko lioke. Bost urte igaro dira ETAk jardun armatuaren amaiera iragarri zuenetik: beraz, jada dinamika horretan baldin bagaude, zergatik ez zaio heltzen batez ere humanitarioa den auzi horri?
Egunero begiratzen al duzu Euskal Herrira?
Bai, eta beti izan da hala. Gauza bat da nik ez nuela, nolabait esatearren, nostalgiarik sentitzen, eta beste bat, ordea, ez nintzela Euskal Herrian gertatzen zenaz arduratzen; eta bigarrena sekula ez da gertatu. Nire herrialdea da, eta beti izango da hala. Mexikori oso eskertuta nago, nire bigarren herrialdea da. Hiltzen naizenean, eta ez da beranduegi izango, nire errautsen zati bat Latinoanerikan geratuko da, eta beste Amaiurrera (Nafarroa) eramango dute, nire gurasoen errautsak dauden tokira.
Bost urte igaro dira ETAk jardun armatuaren amaiera iragarri zuenetik. Halere, bake prozesua ez atzera, ez aurrerako bidean dagoela dirudi. Nola desblokeatu daiteke egoera?
Mariano Rajoyren gobenuarekin oso-oso zaila da. PPk jarraitzen du alderdi bozkatuena izaten, eta Espainiako eskuina primitiboa da, oso atzerakoia. Haiek ondo ikusten dute haien nazionalismoa, baina ez, ordea, beste nazio batzuetako nazionalismoak. Euskal Herria estaturik gabeko nazioa dela ulertzen ez duenak, ba ez du ezer ulertzen; errespetatu beharrako eskubideak daudela ulertzen ez duenak, ba ez du ezer ulertzen. Euskal Herriak eta Kataluniak, bide demokratikoak erabilita, eta erreferendum bidez, Quebecen edo Eskozian egin bezala adibidez, naturaltasun osoz eta gizalegez nahi dute Espainiatik alde egitea, Espainian geratzea edo dena delakoa. Eta ez dut ulertzen hori eragozten ahalegintzeari jarrera demokratikoa deitzea. Uler dezaket erreparoak egotea, bai, baina iruditzen zait prozesu ireki honek batzuk besteak baino gehiago poztuko eta ilusionatuko dituen albiste on bat ekarriko duela. Horrela izango da, derrigorrean. Eta horretarako politika egin behar da, lan soziala egin behar da... Batez ere Euskal Herrian, zentzu horretan egiteko asko dagoelako. Ez ginen soilik erratu, beharbada, borroka armatua luzatzerakoan. Ni naiz erratu ginela pentsatzen dutenetakoa, baina tira, egindakoa eginda dago, eta horren gainean lan egin behar da. Orain ikasi behar dugu bide politikoa lantzen.
Denbora kontua da?
Bai, baina ez dago denbora gehiegi, e? Mugimendu independentistaren barruan badago jende bat uzkurra dena, ez duena ulertzen zein garaitan gauden. Borroka armatuak ez du inolako zentzurik gure herrialdean, argi eta garbi diot. Hori bai, nik defendatzen dut borroka armatuaren praktika, horretarako baldintzak daudenean.
Duela 40 urte, adibidez?
Hori da. Mexikoko Konstituzioak, adibidez, armak hartzeko eskubidea ematen die mexikarrei; eskubide bat da! Zenbait aspektutan zoragarria da Mexikoko Konstituzioa. Ez ditut imajinatzen Espainiako konstituzionalistak konstituzio hain aurrerakoi bat egiten, egia esan. Halere, guk, independentistok, politika egiten ikasi beharra daukagu.
Brian Currin Nazioarteko begiralearen iritziz, euskal eragileek akordioa lortu beharko lukete Madril estutzeko, baina pentsatzen du “alderdi independentisten” arteko konfiantza falta dela arazoa aurrerapauso gehiago ematerako orduan.
Erabat ados nago Currinek dioenarekin. Kontua da muturreko nazionalismoak nola lan egin dezakeen nazionalismo moderatuarekin, elitekoarekin, nolabait esatearren, eta alderantziz. Eta eliteko hori esateagatik esaten dut, EAJren barruan asko direlako inondik ere elitekoak ez diren eaj-tarrak! EAJk, oraindik ere, euskal independentismoak baino indar politiko handiagoa du, hori da egia, hori da errealitatea. Zubiak eraiki behar ditugu, baina soilik bide politikotik joanda irabaziko diegu. Bestetik, kaltegarria iruditzen zait independentismoa biktimismoan erortzea, horrek ez zaitu- eta inora eramaten. Goazen lan egitera, goazen jendea gure programarekin konbentzitzen saiatzera. Desafio handiena guretzako gazteak erakartzea da, ez baitute gurekin bat egiten, gure diskurtsoa oso arrotza egiten zaielako.
Ez dirudi oso baikorra zarenik...
Ez naiz baikorra. Ea, kontua ez da baikorra ez naizenik, baina zail dago. Iruditzen zait ez dela lortu gazte uholdeekin bat egitea.
Zuk zeuk ere hainbat prozesu bizi izan zenituen Latinoamerikan berriemailea izan zinenean. Duela hamar-hamabost urte, 1990eko hamarkadan nagusitutako neoliberalismoari erantzun zitzaion Venezuelan, Brasilen, Ekuadorren eta Bolivian, esaterako, ezkerreko politikak ezarriz. Mugimendu hori gainbeheran dagoela dirudi... Nola aztertuko zenuke gertatzen ari dena? Herrialde esanguratsuenen egoera ulertzeko gakoak eman al ditzakezu?
Brasilen kasuak, esaterako, ez dauka zerikusirik Venezuelakoarekin. Latinoamerikako lehen gerrilla handia Brasilen sortu zuten, Marighellarekin [Carlos]... Brasilen kasua enblematikoa da, establishment-ak (alderdi tradizionalak eta enpresak) erakutsi duelako badakiela nola ahuldu sortu berriak diren alderdi progesistak, badakielako nola aprobetxatu haien akatsez. Lula [Da Silva] boterera heldu zen, eta denok aho zabalik geratu ginen, ez genuelako pentsatzen Brasil bezalako herrialde batean hori gerta zitekeenik. Eta kontuz, ez baitzen kasualitatea izan: PTk lan sozial izugarria egin zuen. Boterera heldu, eta gizartean baztertuta zegoen jendea putzutik ateratzeko politika bikainak jarri zituen indarrean. Zer gertatzen da? Brasilen latzak dira kontrasteak. Batetik, favela erraldoi bat da herrialdea; eta bestetik, aberastasuna ere izugarria da. Mehatxatuta sentitu ziren, eta komunikabideek estrategia bat jarri zuten martxan, zeinak bata bestearen ondorengo huts egiteak eragin zituen, Lularen gobernuko zein bere alderdiko ustelkeria agerian utziz, esaterako. Lulak berak esan zuen oker jokatu zutela, onartu zuen. Estatu kolpe leun bat gertatu zen, eta molde horixe bera da orain Latinoamerikan modan dagoena. Latinoamerika eremu egokia da kolpistentzat, gertatzen dena da orain jada ezin dituzula tankeak kalera atera; beste modu batean egiten da, jada ez da, molde klasikoan gertatzen zen bezala, odola isuritzen, eta kolpeak leunak dira. Pixkanaka itotzen zaituzte, mediatikoki jazartzen zaituzte...
Venezuelan ez dago Chavismorik [Hugo] Chaves gabe; onerako zein txarrerako pertsonaia errepikaezina da. [Nicolas] Maduro ez da hori, eta Chavesen oinetakoak oso handiak geratzen zaizkio. Brasilen PTri gertatu bezala, kanpotik zein barrutik basatiki jazarri dute, baina bere politikek ez dute gehiegi laguntzen; are gutxiago bere erabakiek. Ez da komeni ahaztea, ordea, aipatutako horiek huts egite handiak egin zituztela, horiek ordaindu egiten direla, eta establishment-ak hori baliatu duela haiek itotzeko.
Badaude kontrako kasuak, gauzak beste modu batera egin dituztenak: [Rafael] Correak Ekuadorren, eta Evo Moralesek Bolivian. Beste joera bat dute bai herrialde horiek eta baita agintari horiek ere; zerikusia dauka, gainera, inguratzen zaituen jende motak, ezta? Morales menditik dator, nolabait esatearren. Ez da gizon ilustratu klasikoa, bere burua eraiki duen gizon bat baizik: azkarra, zentzuduna, bizitza oso gogor bat eduki duena. Kontuan hartu behar da, gainera, agintari horiek, izan gizonezkoak edo emakumezkoak, taldeak sortzeko gai diren edo ez; hori ezinbestekoa da bizitzako edozein arlotan. Correaren kasuan, berriz, hitz egiten ari gara AEBetan ikasi duen morroi ilustratu batez. Ez da muturrekoa, baina bai, ordea, nazionalista, bere herrialdea ahal bezala defendatzen duena. Liskarrak dauzka, hori bai, bere herrialdeko indigenekin, baina baita komunikabide eta aberatsekin ere.
Zergatik garatu izan dira herrialde horietan dinamika presidentzialista horiek?
Latinoamerika kazikez josita egon delako historikoki. Hori da tradizioa, aldatzen joan den arren. Latinoamerikan sartzeko ate egokiena Mexiko da, eta ni iritsi nintzenean, 1980an, argi ikus zitekeen, gehiegi ahalegindu gabe, gainera, kazikeak atsegin zituztela eta atsegin dituztela oraindik ere, neurri batean. Matxoak, esku gogorreko jendea. “Ezarri ezazu ordena, izan zaitez gure aita”. Hori da kontua. Mexikon kazike asko daude oraindik ere.
Mexikon, zure iritzian, sinesgarritasun falta nabaria du ez soilik gobernuaren diskurtsoak, baizik eta politikarienak orokorrean. Iruditzen zaizu politika instituzionalak amore eman duela narkoaren aurrean eta jendea, desberdintasun sozialak, ustelkeria eta biolentzia medio, nazkatuta dagoela. Zer eragin dezake horrek hemendik urte batzuetara?
Jendea oso nekatuta dago eta agerian geratzen da hori bozkatu behar den bakoitzean. Politikariengan konfiantzarik ez duenean, jendeak bere haserrea adierazten du bozkatzera ez joanez; demokraziak horregatik dira ahulagoak. Mexikoren gabezia nagusia da herritarrek ez dietela hitz bakar bat bera ere sinesten agintariei. Agintariak, hori edonongoa eta edozein alderdikoa izanda ere, zerbait beltza dela esaten badu, jendeak, guk, esango dugu: “Ba begira, ez, zuria da”. Txantxa bat dirudi, baina errealitatea islatzen du. Drama bat da. Adibide bat jarriko dut. Bihar aurkez diazagukete Ayotzinapako tragediaren erantzule intelektuala. Egia izanda ere hori dela erantzule intelektuala, badakizu nork sinestuko duen? Inork, inork. Beste adibide bat. Egunero harrapatzen dituzte mafiaburuak hemen; eta haien azpitik daudenak, eta horien azpitik daudenak, eta azpitik... Ba inork ez du ezer sinesten. INEGI da (Estatistika eta Geografiako Institutu Nazionala) inkesta ofizialak egiten dituen erakundea. Ba inork ez ditu ematen dituen datuak sinesten. Inork ez du ezer sinesten. Konfiantza falta da nagusi herrialde honetan.
Mexikarra, berez, mesfidatia al da?
Mexikarra oso berezia da, eta gauza guztiei buelta emateko joera dauka; babeserako estrategia bat da, nolabait esateko. 1980an heldu nintzenean, ez zen hain nabaria ezer ez sinesteko joera hori. Elite politikoek soilik pentsatzen zuten horrela: unibertsitarioek, sindakalistek, pentsalariek... Orokorra da orain. Orain arte Mexikok edukitu dituen presidente guztiek lapurtu diote zerbait herrialde honi. Baina Mexiko hain-hain aberatsa denez, klase politiko guzti-guztiaren litxarreriari eutsi ahal izan dio. Eroskeriaren, mordida deitutakoaren eraginez, Mexikon errazagoa da bizitza, eta mordida-k maila guztietan gertatzen dira.
Baina horrek zein ondorio eragin ditzake epe luzera?
Ezer ez da gertatuko, mekanika nazionala halakoa delako; hala esaten zaio, gainera: “Mecanica nacional”. Nola lehengoratu dezakezu infernuko espiral hori? Oso erraza da: heziketa. Baina nola demontre emango diezu heziketa hori eskoletan, seme edo alaba hori autoan bere ama edo aitarekin doanean eta horiek esaten dutenean: “Har ezazu billete hau eta utz nazazu bakean” [algaraka]. Ez dakit ezinezkoa den, baina bai, behintzat, zaila baino gehiago.
Horrek guztiak ba al du zerikusirik feminizidio kasuen igoerarekin? Zein politikarekin aurre egin ahal zaie?
Espainian eta munduko beste herrialde guztietan zoritxarrez gertatzen den bezala, aspaldiko fenomeno mingarria da feminizidioena. Hemen Mexikon, Ciudad Juarezen du ernamuina. Ikusi ahal izan zen narkoen junior-ak eta aberaskumeak zirela egileak. Kabroi horientzat kirol bat zen neskak bortxatzea, ehizaldia, eta joera hori herrialde guztira hedatu zen. Orain, gutxienez, salatu egiten dira kasu horiek, jendeak adorea bildu duelako. Beraz, komunikabideok egoera latz horren berri ematen dugu. Egileetako batzuk psikopatak dira, eta beste batzuek plazer hutsagatik egiten dute. Herrialde osoari eragiten dion minbizietako bat da, minbizia nagusia inpunitatea delako. Goikoek inpunitatea badute, behekoek esaten dute: “Eta guk zergatik ez?”. Kito. Baina hainbestetan gertatzen denez, gizartea, jada, ez da harritzen...
Bi urte barru, 2018an, egingo dira presidentetzarako hauteskundeak, eta EZLN aurkeztu egingo da; emakume indigena independente bat izango da hautagaia, gainera. Nola interpretatu daiteke mugimendu, erabaki hori?
Tira, oraindik ere ez dago argi aurkeztuko diren ala ez; amua jarri dutela esan daiteke. Orain, eta badira jada hamabost bat urte, ez daukate garai bateko ikusgarritasunik. Nolabaiteko ezkerreko Morena alderdiko [Andres] Lopez Obradorrek kritikatu egin ditu. Iruditzen zaio EZLN egiten ari dena ez datorrela bat orain arte eduki duen jarrerarekin, beti borrokatu izan dituelako instituzioak, ez duelako horietan sinesten... Nik uste dudana da Lopez Obradorrek ez duela sinesgarritasunik, berak ere ez dituelako aitortzen instituzioak, egunero kritikatzen dituelako, arrazoiarekin edo gabe. Niri gustatuko litzaidake EZLN aurkeztea, berriro ere herri indigenei, jatorrizkoei, herrialde honen jabeei ikusgarritasuna emateko. Ziurrenik, aurkeztuta ere, ez luke ordezkaritza instituzionalik edukiko, boto oso gutxi lortuko lituzketeela iruditzen zaidalako; nik, noski, neurea emango nioke. Halere, ez nago ziur aurkeztuko diren ala ez. Ziur egon, baina, EZLNkoak arrazoi guztiarekin dibertitzen ari direla, besteen erreakzioak ikusita. Eskuinekoek esan dute: “Ongi etorriak”. Kuriosoa da... Noski, EZLNk ez dizkio botoak kenduko eskuinari. Eta ezkerrekoek: “Baina nola? Botoak galduko ditugu!”, modu sinple batean esanda. Hala eta guztiz ere, osasungarria da EZLNk klase politikoa urduritzea.
Beste hauteskunde batzuk egingo dira lehenago, ordea: AEBetakoak, bi egun barru. Zer dago jokoan? Emaitza batek edo besteak nola eragin diezaioke Mexikori?
Bai Donald Trump eta baita Hillary Clinton ere, bi belatz dira: Clinton ez da hain belatza, baina belatza dena belatza da. Clinton AEBetako establishment-aren produktu klasiko bat da, eta Trump, berriz, outsider bat, beste mundu batetik datorrena. AEBetako analistek kontu bati erreparatu diote: botoi nuklearrari. Etxe Zurian esertzen denak bere eskura dauka botoi nuklearra sakatu edo ez; [Vladimir] Putinek Moskun bezala, esaterako. Trump morroi ero bat da... Kontu ekonomikoetan ez dut uste desastre handirik eragingo duenik. Nazioarteko finantza eta ekonomiaren munduarentzat, Brasil Lula eta Dilma Rousseffekin, Venezuela Chaves eta Madurorekin, Argentina Kirchnerrekin, Ekuador Correarekin eta Bolivia Moralesekin, arazo bat dira finantza-sistema horrentzako, haren eskematik apur bat ateratzen direlako, konfiantza falta eragiten dutelako; horregatik jazartzen ditu hainbeste. Trumpean kasuan, ezin izango ditu hainbat hitzarmen hautsi; kanpainan esaten ari den gauzetako asko etxe barruko kontsumorako baino ez dira. Baina hori bai, ni neu izutzen nau botoi nuklearra bere esku egoteak. Ikuspegi mediatikotik bestalde, albiste asko eragingo ditu. FBI harentzako lan egiten ari da, antza, eta boterera heltzeko aukera asko dauzka. Trump boterera heltzen bada, botoi nuklearra sakatzeko daukan arriskutik harago, ez dut uste ezarritako ordena behartuko zuenik; ez zioten utziko, bota egingo zuten, John F. Kennedy bota zuten moduan, adibidez.
