Autoak Ilundainen (Nafarroa) utzita, Manex Arrastoa eta Leire Arana Aranzadiko kideen atzetik abiatu ziren BERRIAlagunak, gehienek makilak eskuetan eta BERRIAko biserak buruan. Lehenbiziko malda igota hasi ziren azalpenak ematen, oraindik ere transhumantziarako erabiltzen den bidegurutzean: leku hura Potxa deitzen zela, Irulegik hiru hegi dituela, turismo masiboa saihesteko aparkalekua eginen dutela Ilundainen, Burdin Aroko aztarnategiak lau eremu dituela... «Ibar honi nortasuna eman diote abeltzaintzak eta nekazaritzak. Brontze Aroaren bukaeratik gaur egun arte mantendu den erabilera izan da», esan zuen Aranak.
Aldapan gora
Uste baino malkartsuagoa izan zen bidea zenbait bisitarirentzat. Geldialdietan, azalpenak aditzeaz gainera, ura edateko eta arnasa biltzeko aprobetxatu zuten. Igo ahala, hezetasuna ere igotzen hasi zen, eta izerdiak kanporatzen. Taldekide gehienak gipuzkoarrak ziren, eta askori bitxi egin zitzaien mendi magalean Mutiloa deitutako herri bat egotea. Ariane tximeletak babeslekua han zuela ere ikasi zuten bidean egindako geldialdi batean.
Azkenik, lehenbiziko gune garrantzitsura ailegatu ziren: harresiaren aztarnak eta nekropolitzat daukaten eremua. Ondotik, azkenengo malda. Indarrak ahitzen hasi ziren arren, zuhaitz artean berehala agertu zen aztarnategia, eta, gora begiratuta, gaztelua. Pello Aranburuk azkenean lortu zuen Irulegira joateko asmoa betetzea. Liburu eta idatzietan irakurritakoa bertatik bertara ezagutzea «askoz ere aberasgarriagoa» dela esan zuen. «Askotan ez dugu imajinatzen garai hartako bizimodu erreala. Hemen ikus daiteke nola biltzen zuten ura eta abar. Nola bizi ziren ikusten da».
Aztarnategian aski ongi ikus zitezkeen bi etxebizitza eta karrika nagusia. Horietako baten atarian zegoen esku ezaguna. Burdin Aroko eraikuntzak Brontze Arokoen gainean zeudela jakin zuten bisitariek, jaioberriak etxean ehorzten zirela, herrixka erre egin zutela, eta sua egon den lekuan harria laranja dela. Zinta batek iragartzen zuen karrikaren beste aldean induskatuko dituzten hurrengo ehun metro koadroak.
Gazteluak borobildu zuen bisita, eta hango bista paregabeek. Arrastoak azaldu zuen agaramontarrek erabilezin utzi zutela, beaumontarrek kontrolatzen baitzuten. Bost mende geroagoko Gongorako zabortegiaren kontrako borroka ere hizpide izan zuen. Izerdia botata, baina oraingoz ezagutzen diren pieza guziak eskuan itzuli ziren etxera BERRIAlagunak. Irulegik orain arte emandako uzta, guzien eskura.
