Theo van Boven: «Espainiak tortura fikzioa dela saldu nahi izan zidan nire bisitan»

Kristina Goikoetxea - Maastrichten 2006ko urtarrilaren 28an

Theo van Boven (Voorburg, Herbereheak, 1934) giza eskubideen babesaren alde aritu da berrogei urtez. Nazio Batuen Erakundeko (NBE) Giza Eskubideen ataleko zuzendaria izan zen urtetan eta gero Torturari buruzko kontalari berezia, joan den urtera arte. Egun Maastrichteko Unibertsitatean irakasle da eta bertan egin da elkarrizketa. PPko gobernuak gonbidatuta, bisitak egin zituen 2003an Espainiara eta Euskal Herrira torturatzen ote zen aztertzeko. Hil gutxira argitara emandako txostenak baietz zioen, torturatzen zela, eta Aznarren gobernuak kanpaina gogorra egin zuen bere kontra.

30 urte inguru giza eskubideen alde lanean. Giza eskubideen urratzeak handitzen al doaz?

30 urte ez, 40 urtez aritu izan naiz giza eskubideen aldeko defentsan. Nazio Batuen Erakundean (NBE) nire lehenengo batzarra 1962an izan zen. Garai hartan Kanpo Arazoetarako ministerioan egiten nuen lan Herbehereetan. Egoera? Ez da erraza erantzuteko. Askotan pentsatzen dugu egoera beherantz joan dela, baina beharbada ez da egia. Gertatzen dena da informazio asko daukagula gaur egun, aukera gehiago daukagula jakiteko zer gertatzen den munduaren beste aldean.

Beraz, informazioa izatea edo ez izatea garrantzitsua al da?

Noski, 60ko hamarkadan izugarrizko triskantza gertatu zen Indonesian, komunismoa jomuga zen garai hartan, eta ministerioan ez zen inolako polemikarik izan horren inguruan. Geroago, 70eko hamarkadan, gauza bera Kanputxean genozidioaren arazoarekin. Eta berriro inolako polemikarik ez zen izan. Botere handiak dena isilarazten saiatu ziren. Eta Latinoamerikan gertatu zena? Adibidez, Argentinan gertatukoaz oso gutxi genekien hemen, Europan. Informazioa ez zen leku guztietara heltzen, gaur egun ez bezala. Baina egun badaude oraindik ere oso puntu beltzak mapan eta beraien egoerari buruz oraindik ez dakigu jakin beharreko guztia. Horregatik oso zaila egiten zait esatea egoera hobetu edo okertu den.

Dorre bikien erasoa inflexio puntua izan da giza eskubideen urratzean?

Jomuga nagusia terrorismoa borrokatzea bihurtu da. Orain tendentzia bat dago munduan pentsatzeko horren kontra egiteko dena dagoela onartuta: torturak, hegaldi sekretuak... Nire ustez, hori ere gertatzen zen iraganean. Guatemalan, El Salvadorren. Lehen komunismoaren izenean, orain terrorismoaren izenean. Baina terrorismoaren kontrako borroka horretan giza eskubideak bortxatzen badira, hori bai dela terrorismoaren garaipena. Erronkak izan beharko luke terrorismoa borrokatzea giza eskubideak errespetatzen.

Zelan ikusten duzu gaur binomio hori: seguritatea/eskubide zibilak?

Eskubide zibilak eta seguritatea ez dira elkarren kontrako kontzeptuak. Giza eskubidearen nozioa bortxatzen duzunean, seguritatearen nozioa bortxatzen duzu ere. Adibidez, Rooseveltek esan zuen hori, 1941. urtean, lau askatasunen printzipioak aipatu zituenean: adierazpen askatasuna eta erlijio askatasuna behar dira, eta beldurraz eta pobreziaz aske izan behar duzu. Beldurra badaukazu, ez daukazu bizitza segurua. Orduan nik ez nituzke ikusiko bi kontzeptu horiek kontraesan bat bezala.

Europak zergatik begiratzen du beste aldera giza eskubideen urraketen aurrean?

Europak eta Europako Kontseiluak mahai gainean jarri zuten giza eskubideen auzia, adibidez, AEBetan eremu sekretuen auziarekin. Gero Condolezza Rice agertu zen eta esan zuen AEBek giza eskubideak errespetatzen zituztela, Europak sinetsi egin zuen. Nik uste dut Europak gehiago insistitu behar zuela egia esan zezan. Pozik geratu ziren azkarregi. Zentzu horretan, Europak jarrera argiagoa hartu beharko zuen. Seinale asko daude pentsatzeko eremu horiek benetan existitzen direla Europan. Adibidez, orain dela urte pare bat Gil-Robles [Europako Kontseiluko Giza Eskubideetarako komisarioa] agertu zen esanez honelako eremuak Kosovon ere existitzen zirela. Europak askoz gehiago egin behar du.

Nik ez nuke egoera hori Latinoamerikako egoerarekin konparatuko, diktaduren garaiarekin. Egia da metodoak batzuetan berdinak direla, baina ez dira aplikatzen eskala berean ezta iraunkortasun berarekin ere.

Baina zergatik ez du Europak ezer egiten hori gelditzeko?

Bi arrazoi daude: lehena, AEBen beldur delako. AEBak oso eragile politiko garrantzitsuak dira eta Europak ez du nahi aurkari moduan eduki. Eta bigarrena, hainbeste inteligentzia agentzia egonda elkarrekin lanean, beraien lana ez dutelako trabatu nahi. Pena da AEBek hain garrantzi gutxi ematea giza eskubideei. Beraien gaurko administrazioengatik da, zeren lehen AEBak ez baitziren horrelakoak. Iraganean liderrak izan ziren giza eskubideen defentsan, baina orain bost axola zaie kontu hori.

Zergatik Latinoamerikako diktadoreak eta torturatzaileak gerra krimentzat jotzen dira eta Espainiakoak ez?

Nik ez dakit asko Espainiako historiaz, baina niri inportantea iruditzen zait iragana ez estaltzea. Nire inpresioa da Espainian tendentzia bat dagoela iragana estaltzeko. Beraien ustez, demokrazia indartzen dute horrela. Orain etorri zaizkit burura 2003an Espainiara egindako bisitak. Jende askok egiten dizkio oraindik erreferentziak iraganari eta gerran hartu zuten jarrerari. Euskal Herrira joan nintzenean gauza bera. Iraganak guztien buruan jarraitzen du. Nire ustez, edozein bide egiteko ez dugu iragana estali behar. Ez dut esaten jendea zigortu behar denik, baina krimenak ikertu behar dira zer gertatu zen argitzeko. Ikerketa argia eta gardena egin beharko zen, eta hori ez da Espainian gertatu eta igartzen da.

Herbehereek ere krimen asko egin zituzten beren iragan kolonialean eta sartu ditugu gure zaurien baitan.

NBEk egin dezakeen guztia egiten al du tortura eragozteko?

Bada ez, ez du nahikorik egiten. Oraindik bide luzea du egiteko NBEk. Baina atzerantz begiratzen badugu, adibidez, 60ko eta 70eko hamarkadetan, torturaren gaia tabu bat zen. Gogoratzen naiz 1972an nire kide batek torturaren gaia aipatu zuela NBEn Hegoafrika zela-eta, eta Brasilgo ordezkaritza mindu egin zen. Tortura ez da tabua jadanik gaur egun.

Amnesty Internationalek oso lan handia egin du kontzientzia esnatzeko, eta ezin dugu ahaztu Suediarekin egin genuen txostena: Convention against Torture. Orokorrean esan dezakegu kontzientzia handitu egin dela eta mekanismoak eta estandarizazioak hobetu egin direla.

Zure lanaz gustura al zaude?

Niri dagokidanez, kontalaria izan naizenez, esango dut ezetz, ez dudala nahikorik egin kasuak jarraitzeko. Askotan zailtasun asko aurkitzen ditugu ikerketak egiteko, guk dauzkagun baliabideak ez dira oso handiak, gutxi egiten da kasuak jarraitzeko, eta ez dago gaitasunik dena jorratzeko. Eta, azkenik, esan beharra dago, NBEk ezin duela nahi adina egin estatuek ez badute kolaboratzen. Guk egin dezakeguna da kritikatu eta prezio soziala jarri, baina ezin dugu derrigortu Gobernuak berak ez badu kolaboratzen.

Ez dirudi oso baikor zarenik gaur egungo egoeraz.

Esan dudanez, zerbait aurreratu dugu. Orain dela gutxi tortura tabu bat zen, eta orain behintzat ez dela onartu behar dioten kontsentsuak daude. Gertatzen dena da estatu batzuek ukatu egiten dutela tortura praktikatzen dutela.

Gainera I-11z geroztik, gauzak konplikatu egin dira. Batzuek justifikatu nahi dute torturatzeak legala izan behar duela, eta kontsentsu batzuk apurtzen ari dira. Estatu batzuek ez dute ikertu nahi, baina NBEren instantziek ikerrarazi beharko dute. Eta estatuetan erakunde independenteek egin beharko lituzkete ikerketak. Edo, bestela, NBEko organoek.Espainiak torturaren kontra ituna sinatu zuen, eta nik espero dut Espainiak orain itun hori ere berrestea. Eta ikerketa nazionala derrigortzen du itun horrek.

2003. urtean egin zenituen Euskal Herrira eta Espainiara bisitak. Eragile askorekin bildu zinen. Zein inpresio jaso zenuen?

Madrilen, batez ere, poliziekin eta agintariekin elkartu nintzen eta Euskal Herrian benetako errealitatea ikusi nuen. Euskal Herriko agintariak zintzotasun gehiagorekin hitz egin zuten. Ikuspuntu ezberdinak entzun nituen, Parlamentuan, torturaren biktimak, enpresaburuek jasotzen dituzten mehatxuak, terrorismoaren biktimak... oso erabilgarria izan zen nire bisita Euskal Herriaren irudia jasotzeko.

Eta Espainiako gobernuaren jarrera?

Ni etorri baino lehen, Espainiako Gobernuak fikzio bat fabrikatu zuen torturaren inguruan eta tortura fikzioa dela saldu nahi izan zidan nire bisitan. Abc egunkarian iragarri zuten ni nentorrela Espainian ez dela torturatzen berresteko. Egoera zehatz bat prestatu zuten nire bisitaren inguruan. Hitzaldiak-eta eman zizkidaten euskal arazoari buruz. Nik uste dut pentsatzen zutela ni ergela naizela-edo. Baina astebete pasatu ondoren nire konklusioa izan zen baietz, Espainian torturatzen dela. Eta gainera nire konklusioa ez zen berria, hainbat nazioarteko erakundek baieztatu dute gauza bera: Amnesty Internationalek eta baita Europako Kontseiluak ere.

Erantzun gogorra jaso zenuen.

Dirudienez, ez nituen gobernuaren espektatibak bete, eta beraiek nire sinesgarritasuna eta izena zalantzan ipini zuten. Hori oso gogorra izan zen niretzat pertsonalki. Baina saiatu naiz ahazten. Gobernuaren jarrera oso harroa zen: nor da gizon hori guk torturatzen dugula esatera ausartzen dena? Oso disgustu handia hartu nuen.

Torturaren lekukotasunak sinesgarriak iruditu zitzaizkizun?

Bai. Gobernuak [Espainiakoak] esan zidan talde batzuk torturaren karta erabiltzen dutela haren kontrako kanpaina egiteko. Nik ez dut hori baztertzen, baina nik entzundako biktimen lekukotasunak oso irmoak izan ziren, eta gainera konfirmatzen dute nik aurretik nekiena. Martxelo Otamendiren kasuan tortura sexuala deskubritu nuen. Oso inuzente izan naiz beharbada azken urte hauetan, zeren ez naiz konturatu degradazio sexuala torturaren parte ere badela. Eta Guantanamotik honelako informazioak ere heldu zaizkigu orain.

Tortura salaketak ia %100ean artxibatu egiten dira, eta salatzaileak salatuak izan ohi dira edo mehatxu hori dute. Zein iritzi duzu horretaz?

Gobernuaren lana da ikertzea, eta orduan ikusiko da salaketak asmo politikoa duen ala ez. Baina, noski, estatuak jarrera hori dauka estrategia moduan. Salatzaileak salatuz espero dute tortura salaketak gutxitzea, jendea desanimatzea. Nire ustez, tortura salaketa bakoitzak ikerketa bat behar du.

Espainian torturak noizbehinka baino gehiagotan gertatzen diren konklusioa atera zen zure txostenetik. Egoera horretan zilegi al da Frantziak presoak Espainiara estraditatzea edo entregatzea torturatuak izateko arriskua badute?

Oso galdera zaila da hori. Nik estradizioa egingo nuke bakarrik lau baldintza hauek sinatzen badira modu diplomatiko batean:1. Ez inkomunikatzea2. Itaunketa guztia grabatzea: irudia eta soinua3. Estraditatuak aukeratutako abokatua berehala edukitzea4. Auzi-mediku independente bat edukitzeko aukera izatea.Lau baldintza horiek errespetatzen direla sinatzen bada, orduan bai emango nukeela presoa Espainiara. Eta pentsatzen dut Espainiak, Europan egonda, ez zukeela arazorik eduki behar berme horiek emateko.

Salatu izan duzu Espainiak NBEn aholkuak ez dituela betetzen. Zer egin beharko litzateke, orduan, aholkuak betetzen ez dituzten gobernu hauekin?

Nik badakit aurreko Espainiako Gobernuak [PPkoa] nire aholkuak zakarrontzira bota zituela. Gaurko gobernuak, behintzat, hartu du denbora komentarioak betetzeko. Oraindik ez dut dena zehazki begiratu. Bai igartzen dela tonua ezberdina dela, baina uste dut funtsa bera dela oraindik. Adibidez, inkomunikazioaren kontua berdin geratzea nahi dute. Zer beharko litzateke? Nik uste dut oso inportantea dela eztabaida publiko bat sortzea. Gaiak publizitate handia jaso behar du. Erakunde lokalek eta nazionalak presioa egin behar dute. Badakit oso zaila dela debate publikoa sorraraztea, zeren berehala salatzen baitzaituzte esanez gobernuaren izenari eraso nahi diozula, baina hori egiten badute adierazpen askatasunari erasotzen diote. Eta ez da bakarrik debate publikoa izan behar. Erakunde akademikoek, Parlamentuak eta hor dagoen Herri Defendatzaileak ere esku hartu behar dute.

Eta NBEk?

NBEk begiratu beharko zuen ea aholkuak inplementatzen diren. NBEk kasuak jarraitu behar ditu. Eta ez badaude inplementatuta, begiratu behar du zergatik ez den horrela. Errealitatea da kontalari moduan bi edo hiru herri bisitatzen dituzula urtero eta ez dakizula noiz izango den hurrengo bisita. Orduan oso zaila da kasuak jarraitzea.

Zein neurri jarriko zenuke tortura eragozteko?

Batez ere nik egin nituen aholkuak bete beharko lirateke: inkomunikaziorik ez aplikatzea, itaunketak grabatzea, konfiantzako abokatua eta medikuaren babesa izatea, senideei informazioa ematea, eta, badakizu, inportanteena iruditzen zait Poliziari heziketa berria ematea. Dirudienez, Francoren garaiko mentalitatearekin jarraitzen dute oraindik eta balio demokratikoetan eta giza eskubideetan oinarritutako heziketa jaso beharko lukete. Azken finean, hori da inportantea tortura baztertzeko.

Zergatik izan zen zure dimisioa? Espainiako auziak eragina izan zuen?

Nik baneuzkan nire planak lana uzteko. 70 urte bete behar nituen eta nekatu samar ere banengoen. Egia da Espainiako auziak min handia egin zidala. Gainera, ez zen nik bisitatzeko aukeratu nuen herria. Espainiako Gobernuak gonbidatu ninduen, baina nire txostenarekin agertu nintzenean, nire sinesgarritasuna zalantzan jarri zuen. Gero nire inpresioa izan zen NBEk Espainia babestu zuela eta Europa isilik geratu zen. Europako Batasunetik kanpoko herriek bakarrik egin zuten nire alde: Suitza, Norvegia, Kanada, Zeelanda Berria. Bai, nahiko minduta geratu nintzen honekin. Baina hori ez zen arrazoia izan dimisioa emateko. Gaizki sentitu nintzen baita ere Txinara egin beharreko bisita ez zelako egin, eta AEBek ez zidatelako sartzen utzi Guantanamon. Badakizu kontalari moduan oso lan gogorra daukazu politikoki eta emozionalki. Beti pentsatzen duzu zerbait egin dezakezula, ez inor akusatzeko, biktimaren egia aurkitzeko baizik. Baina azkenean disgustu gehiago dituzu poztasuna baino.