V. mendeurrena: herri oso bat galtzaile

Esnatu Nafarroa!» deiadarrak hasiera eman dio 2012 urteari. Bertan oroimenak eta historiak bat egin dute. Oroimen historikoa berreskuratu behar dugula diogunean, herri zapaldu honek historikoki pairatu behar izan duen inbisibilizazio prozesua gainditu beharra dagoela esan nahi dugu. Lehenik, benetan gertatutakoa argitu, konkista bat izan zela argi utzi, bortizki herri honek subiranotasuna galdu zuela baieztatu. Eta horrekin batera, garaituen memoria berreskuratzea, hau da, anonimatutik atera horiek guztiak, inbaditzailearen aurrean ez makurtzeagatik esperientzia latzak pairatu behar izan zituztenak.

Armada inbaditzailea Nafarroan sartu zenetik, ofizialki, desagertu egin ziren nafar menderakaitz horiek guztiak. Aurreratzean, «frantsesak», «sorginak», «traidoreak», «lapurrak», «herejeak» eta «bide-lapurrak» izango ditugu espainiar zein frantziar historiografietan. Ez, ordea, garaiko nafarrentzat, 1521ean, Amaiurko Gaztelua erori baino hilabete batzuk lehenago, Veneziako enbaxadore Gaspar de Constantinik Karlos I.a enperadoreari idatzi zion bezala. Nafarroan, bi alde izanda ere (agaramontarrak eta beaumontarrak), «universalmente, todos los de este reino tienen odio a los españoles y desean su rey natural». Erret Kontseiluko kide Pedro Balanza lizentziatuak adierazi zuenez, 1525ean nafarrak nabarmenki deseroso zeuden eta, inbasioa aspaldi hasia zen arren, jarrera oldarkorrari eusten zioten.

Hemen nafar horietako adibide batzuk, ikastetxeetan eta bibliografia ofizialetan ez direnak.

Nafarroako Pedro Marexala harreman diplomatikoetan aritu zen buru-belarri, inbasioa saihestearren. Helburu horrekin joan zen Fernando Gezurtirekin (Katolikoa) negoziatzera, alferrik, azken horrek bere Gortetik bidali baitzuen. Inbasioa gauzatua, konkistaren aurkako erresistentziaren pertsonaiarik garrantzitsuena dugu. 1512ko udazkenean, lehenengo ahaleginak kale eginda, 1516an berriro ere erresuma berreskuratzeko saioa egin zen. Pedro Marexalak Pirinioak zeharkatu zituen Erronkaritik barna. Zangozan, Erriberrin eta beste toki batzuetan altxamenduak izan baziren ere, marexala eta bere gudariak berandu iritsi ziren, eta kanpoko laguntzarik gabe aritu behar izan zuten. Burgi inguruan, Erronkarin, inguratu eta beste hainbat ofizialekin batera atxilotu egin zuten. Marexala Gaztelara eraman zuten, eta baita askatasuna eta pribilegioak eskaini ere, errege espainiarrari fideltasuna agintzen bazion; aukera horri uko egin zion, ordea, eta urte batzuk geroago Simancaseko gazteluan (era)hil z(ut)en.

Bigarren saioaren porrotaren ondoren etorritako errepresioa izugarria izan zen: exekuzioak, atxiloketak, ondare-bahiketak, deserriratzeak… Nabarmentzekoa Murilloko Pedro de Radaren kasua, hil arte torturatua. Ollokitarrak ikur izan ziren erresumaren alde egin zuten familia agaramontarren artean. Jatorrizko jauregia Ollokin bertan zuten, Esteribarren, eta jasandako errepresaliak irakurgai ditugu 1543an Jasoko Margarita edo Ollokiko Juanen alargunaren aurkako epaiketan. Etxerik eta lurrik gabe geratu ziren, Margarita Uhartera joan behar izan zuten, eta hiru semeen patua beltza izan zen oso: Remón italiar lurraldeetan, Frantziako erregearen aldeko gerretan; Juan eta Francés, berriz, ez ziren sekula itzuli, heriotza-zigorra ez baitzieten barkatu. Salazar lizentziatuak egindako txostenean agerian daude nortzuk ziren altxamenduaren buruzagi nagusiak, besteak beste: Mauleko Ladrón, Ezpeletako Cristián, Jasoko Miguel, Jaureguizarko Martín...

1521ean, nafarrek pozez beterik egin zuten bat konkistatzaileen aurkako matxinadarekin. Espainiarrek Iruñea berriro kontrolpean izan zutenean, eztanda herrikoi horretan nabarmendutako jendearen aurkako errepresalia gogorrak hartu zituzten. Horietako bat izan zen Bertiz «Zaharra». Heriotza zigorra ezarri zioten eta «modu honetara beteko da. Jendaurrera ekar dezatela asto baten edo antzeko beste piztia baten gainean, pregoilari batek iragar dezala gertaera kaleetan barna, eta ondoren hiriko pikotara eraman dezatela, bertan zintzurra zeharkatu eta gero buru moztu diezaioten». Hori nahikoa ez eta ondasun guztiak kendu zizkioten. Joanicot kapitaina ere, Donibane Garaziko gotorlekuaren defentsan aritu zirenen buruzagia, preso eraman zuten Iruñera 1521eko abuztuaren 25ean. Martin Ursuak, Pirinioetan gaztelarrek zuten gerraririk ezagunenetako batek, azaldu bezala, «Iruñeko kaleetan, arrastaka eramana, zigortua eta exekutatua izan eta gero, ikusi nuen bere arrastoak nola botatzen zituzten hiriko harresietatik kanpora».

Nafar independentistek kontrolatzen zuten lurraldea gero eta eskasagoa zen. Honako hauek ziren Jauregizar, Jaso, Azpilicueta, Ezpeleta, Mauleon, Beltzunze, Medranoko Belaz eta beste sendi gutxi batzuek 1521-1522ko neguan euren babespean zituzten lurraldeak: Behe Nafarroa, Donibaneko gotorlekua, Zangozako merinaldeko gune batzuk, Bidasoko bailara eta Hondarribiko plaza. 1522an Amaiur erori zen. Amaiurko erasoari bizirik eutsi ziotenei bizitza errespetatuko ziela agindu zien Nafarroako erregeordeak eta ondorioz lortu zuen gotortuek amore ematea. Errealitatea bestelakoa izan zen kasu zehatz batzuetan, Belaz Medranotarrena esate baterako. Jaime Belaz Medrano eta bere seme Luis pozoitu zituzten Iruñeko espetxean.

Nafarrek jasandakoaren sufrimenak badu emakumezko irudia, izen-abizenak ere dituena. Konkistak hasiera-hasieratik egoera deserosoa eragin bazion ere, Isabel Beltzuntzekoaren kalamitateak urte batzuk joanda etorri ziren, bere senarra, Martin Leatxe, nafar Errege-Kontseiluko idazkaria, zendu zenean. Leatxeren heriotza Noaingo porrotaren ondoren gertatu zen, gaztelarrak Iruñean sartu zirenean. Beraz, segur aski erail egin zuten, nafar erresistentziaren alde zuen jarreragatik eta hil bitartean izan zuen karguagatik. Bere oinordekoek ezin izan zuten bere ondasunik jaso, bere emazte Isabelek ere ez. Are gehiago, inbaditzaileek lapurreta egin zioten, eta geratzen zitzaizkion ondasun apurrak ere eraman zituzten. Hori gutxi balitz bezala, Isabel Beltzuntzekoak mailegua eskatu behar izan zuen armada inperialak Amaiurko gazteluaren aurka egingo zuen azken oldarraldia 30 ezkuturekin finantzatzeko. Gotorleku hartan semea zuen Isabelek.

Gehiago ere baditugu, konkista gauzatu bezain pronto ezarri ziren sorgin-auzietan azaltzen direnak, besteak beste: Juana Botín, Joana Bereterra, Graciana Iribarren eta zerrenda luze bat, horiek guztiek betiko bizimoduari, nafar bizimoduari eusteagatik. Sufrimendua, hala ere, hasi besterik ez zen egin.