«Espezieak galtzea da errazena, eta lasterketan irautea miraria»

Umetan La Guerre du Feu (J.H. Risny Aine, 1911) irakurtzeak asko sustatu ei zuen berez zekarren historiaurrearekiko interesa. Juan Luis Arsuaga Ferreraspaleontologiako katedraduna (Madril, 1954) mundu mailako erreferentzia nagusietako bat da gaur egun gure espeziaren eboluzioaren ikerkuntzan. Atapuercako aztarnategiarekin (Burgos, Espainia) loturik dago haren ibilbidea aspaldian. 1992an lehen orria eman zioten Nature aldizkarian ordu arte giza garezur antzinakoena zena aurkitzeagatik (Homo heidelbergensis batena). Azken urteetan etengabe eraman du lehen orrietara historiaurreko munduko aztarnategi garrantzitsuenetakoaren zuzendari izateak —Jose Maria Bermudez de Castro eta Eudald Carbonellekin batera—. Europako hominido antzinakoenaren aurkitzailea da, Homo antecessor-ena —milioi bat urte baino gehiago—, besteak beste.

«Ez gehiegi hitz eginarazi, e!», esan du elkarrizketa abiatu aurretik, erdi txantxetan-edo. Aranzadi Zientzia Elkarteak Donostiako San Telmo museoan antolaturiko Arkeologia Jardunaldietan hitzaldia ematera doa, eta beldur da ez ote dion ahotsari kalte egingo. Aranzadiko kidea da Arsuaga —Tolosan du jatorria—, baita elkartearen Munibe aldizkariko zuzendaria ere. San Telmoko kafetegi modernoan zerbitzatu dizkioten ebaki eta croissantari begira dago; «galdetu, galdetu», dio mahai batean eroso jarri ondoren. Erantzun azkarrak ematen hasi da, galderak amaitzen utzi gabe kasik. Ezagun du prentsarekin ohituta dela aspaldian. Lehen galderaren erantzuna bukatu aurretik ahantzi ditu gutxi hitz egiteko asmoak; pasioz ari da historiaurreaz.

Atapuercako mendilerroan hainbat hominido kokatu dituzue garai jakin batzuetan; eredu bat finkatu duzue finean, tartean Homo antecessor ere aurkituta, katebegi galdua. Atapuercako hominido horiek Kantauriko kostaldean ere izan al ziren? Eredu horrek balio du Euskal Herriko haranetarako?

Bai, zalantzarik gabe. Atapuercan aurkitu ditugun pertsonak, izan ere, seguruenera hemen inguruan biziko ziren.

Baina hemen ez da aurkitu hainbesteko antzinakotasuna duen hominidorik.

Zaila baita oso Atapuercaren gisako aztarnategi bat inon topatzea. Baina Atapuercan aurkitu ditugunak hemen ere ibili ziren; zalantzarik ez eduki. Are gehiago, han hilik aurkitutako banako haiek hemen ere izango ziren seguruenik, garai hartan izugarri mugitzen baitziren.

Beraz, ez da baztertu behar Euskal Herrian inoiz antzinakotasun handiko mailak topatzea? Atapuercako mailen parekoak, esan nahi baita.

Ez da erraza. Egon badaude maila horiek, baina aurkitzea oso zaila da. Atapuercan gertatzen dena da oso baldintza onean daudela gordeta. Kantauri isurialdeko haitzulo askotan seguruenik giza jarduera zegoen Atapuercako erregistro antzinakoenen garaietan. Erregistroak egon daitezke, baina 500.000 urtetik harago benetan zaila da ezer aurkitzea.

Atapuercan, aldiz, miloi eta erdi urtetako mailak dauzkazue…

Bai, izugarria da; eta, gainera, oso-osorik daude, ongi kontserbaturik. Maila antzinakoetako hominido horiek Europako leku anitzetan egon ziren, seguru.

Hominidoen fosilei dagokienez, Atapuercak orain arte eman duen emaitza ikusgarriena Homo antecessor izan dela esan duzu inoiz. Inor gutxi ausartu da sekula harekiko zalantzak mahai gainean jartzen. Zergatik?

Zientziaren abantaila da hori. Eszeptizismoa badago komunitate zientifikoan, baina zientzia kirola bezalakoa da hein batean: maratoia irabazten duenak, irabazi du eta kito, ez dago ezer esaterik. Hori egin dugu guk; ebidentzia enpirikoak dira.

Hala ere, aurkikuntza horiek lurrikara txiki bat ekarri zuten espeziearen eboluzioaren marrazkian.

Kontuan hartu 700.000 urteko hominidoen fosilak aurkitu genituenean uste zela Europan ez zegoela 500.000 urtetik haragoko ezer. Inork ez zuen espero halakorik. Orain baditu datazio zaharragoak ere: 900.000 urtekoak eta 1,2 milioi urtekoak. Oraindik sailkatu gabe ditugu, lagin gutxi eta txikiak direlako. Litekeena da Homo erectus-enak izatea.

Homo erectus Europan, duela 1,2 milioi urte?

Bai, Afrikako kronologiekin ari gara, badakit, baina hain ikusgarria da Atapuercan duguna. Afrikako Homo erectus askoren fosilak baino antzinagokoak dira. Atapuercako maila horietan Homo erectus berrestea espero dugu, Homo erectus zentzu zabal batean hartuta.

Espeziearen eboluzioa azaltzeko, zuhaitz genealogiko hori, marrazki hori, hainbatetan aldatu behar izan da, aurkikuntza berriak egin ahala. Ezagutza handia da, baina ezagutzen ez dena gehiago izango ote da?

Jakina, izugarri falta zaigu katebegi guztiak bere lekuan ipintzeko, baina uste okerra da pentsatzea ez dakigula askorik, ezagutza oso-oso handia baitugu giza eboluzioaren inguruan.

Hala ere, ez al dago joera bat zientzialarien artean aurkikuntza bat egiten den bakoitzeko iraultzailea balitz bezala gizarteratzeko?

Aurkikuntza handizkatzeko joera dute askok, bai, baina prentsaren jarduera beraren arazoa ere bada. Zientzia aldizkari batean argitaratzen da zerbait, eta esaten dute sinatzaileek: «Hau interesgarria izan daiteke beste hori ulertzeko». Prentsaurrekoan, berriz, «hau garrantzitsua da?», galdetzen diete egileei, eta erantzuna zein da? Ba oso garrantzitsua dela, noski. Baina egunero ez da dena aldatzen kate ebolutiboan; gehiegitan zabaltzen ari den uste okerra da hori. Erromatarren garaia ez zen izan Napoleonen aurretik. Horretan ados dira denak. Ba kate ebolutiboan ere, funtsean, adostasuna dago, nahiz eta aldagai ugari ikertzeko egon.

Homo erectus-etik eratorritakoak gara gu orduan; ez al dago zalantzarik horretan?

Ez dut uste. Homo erectus-etik gatoz; ez dakit Homo erectus-en mota jakin bat falta den aurkitzeko edo ez, agian beste izen bat jarriko diote, baina funtsean Homo erectus-etik gatoz. Europako eboluzioa ongi ezagutzen dugu, beharbada Afrikakoa baino hobeto. Gertatzen dena da zenbat eta informazio gehiago eduki, orduan eta gehiago jakin nahi dugula. Aurkikuntza batek erantzun batzuk ematen ditu, baina galdera asko eragin ere bai.

Nola hartu duzu neanderthalen geneak ditugulako berria?

Beti pentsatu izan dut transferentzia hori gertatuko zela, eta, beraz, ez nau harritu. Baina guk geuk ez ditugu, mahai honetan eserita gaudenok, transferentzia hori Asiako populazioan gertatu baita bakarrik, gertatu bada.

Sapiens eta neanderthalen artean umeak jaio zirela frogatu dute, ordea.

Bai, jaio ziren antza, baina oso gutxi. Antzeko espezieen artean hori da normalena; hau da, asimilazio maila bat egotea. Baina horrek ez du funtsezkoena aldatzen: neanderthalak galdu egin zirela, bi espezieak ez zirela bakarrean nahastu; hau da, espezie bat galdu, eta besteak bizirik iraun zuen.

Ia ez du inork aipatzen Homo sapiens-ek beharbada Homo neanderthalis desagerraraziko zuela bortizkeria erabiliz. Zergatik?

Bortizkeria gizarte modernoen kontua da, lurraldeetan antolatzen direnen kontua, jende armatuarekin eta abar. Ez da kasua. Espezieak lehiatu egiten dira naturan; biologiaren barnekoa da auzi hori. Espezie batzuk galdu egiten dira lehia horren ondorioz, eta arrazoiak asko izan daitezke.

Baina indarraren erabilera egon daiteke tartean, ezta?

Indarra? Zu lehian ari zara, elikagaiak eskuratzeko, adibidez. Bortizkeria ez da erantzuna Homo neanderthalis-en galera azaltzeko. Izan ere, dagoen gauzarik errazena da espezie bat galtzea. Munduan egon diren espezie gehienak galdu egin dira. Desagertzea da normalena, hau lasterketa baita. Bizirik irautea da miraria.

Sapiens miraria da?

Oraingoz. Baina hau enpresekin gertatzen den bezalakoa da. Enpresak desagertu egiten dira. Zenbat daude XIX. mendekoak? Eboluzioak lehiak desagerrarazten ditu. Naturan ere bai. Gure espezieak zenbat iraungo duen ikusteko dago. Ez ahaztu bakarrik 200.000 urte daramatzala. Espezie batzuk galdu, eta beste batzuk sortzen dira: hori da eboluzioa.

Homo sapiens-en 200.000 urteko aldi horren barnean, duela 45.000 urte inguru Europara iritsi zela esan berri dute hainbat ikerlarik, etorrera milaka urte batzuk aurreratuz. Zer diozu?

Baietz, oso litekeena dela. Interesgarria da ikuspuntu hori zalantza batzuk argitzeko.

Neanderthalen gaitasun sinbolikoa argitzeko, adibidez?

Neanderthalek ez zuten gaitasun sinbolikorik eduki. Apaindurak eta beste osagai batzuk egotzi zaizkie, haien mailan azaldu direlako. Lotura hori egiten da, baina hori besterik ez. Arazoa da Homo sapiens zaharrenen datazioa 35.000 urtekoa dela —hezurdura oso batena—. Berresten baldin badute duela 45.000 urte Europan ginela, aztarnategi musterienseak apika sapiens-enak izango dira, eta ez neanderthalarenak.

Beste auzi bat: Homo habilis homo multzotik atera eta australopithecus gisa sailkatu beharko litzateke, paleontologo batzuek dioten moduan?

Nik dakidana da Homo erectus eta australopithecusen artean zerbait egon behar duela, katebegi bat falta dela. Homo georgicus izan daiteke; baina katebegi hori Afrikan espero zuten askok, eta Kaukason azaldu da. Egia esan, aro horri buruz gauza asko daude argitzeko.

Eta Floresko gizakia? Zer egin behar da hobbitarekin?

Ezuste izugarria izan da, baina eboluzioaren bitxiekeria bat baino ez da. Ezin nuen sinetsi jakin nuenean. Txantxa bat zela uste nuen prentsak hots egin zidanean horri buruz galdetzeko. Adar galdu bat da, ordea, bitxikeria.