Olaren zori txarra

Nafarroako Aezkoako haranean dagoen Orbaizetako olaren horma eta gela hondatuek mendeetako historia biltzen dute. Ehunka lagunek egindako lanaren lekuko isilak dira, baita zenbait gerraren zeharkako protagonista ere. Lantegia 1784tik 1882ra izan zen martxan, eta lanean aritu zen mende eskaseko bizitza bildu du Malli TxaparrekHistoria de la Real Fábrica de Municiones de Orbaizeta (Orbaizetako Munizio Errege Olaren Historia) liburuan. Olaren historia eta jarduera kontatzeaz gain, azpiegiturak izan zuen egitura eta eraikinen planoak ere bildu ditu lanean. Horretarako, Jabier Beorlegi arkitektoaren laguntza izan du egileak.

289 ilustrazio sartu ditu egileak liburuan, helburuetako bat olaren dibulgazio argitalpena izatea delako. «Plano, irudi, egoera-orri eta ilustrazio ugari sartu ditut, olak zer garrantzi izan zuen hobeki uler dezan irakurleak», azpimarratu du Txaparrek. Liburua hiru zatitan banatuta dago. Lehen zatian, eraikuntzaren historia jaso du egileak; XV. mendera arte egin du atzera egileak. Garai hartan bazen burdinola hidrauliko bat Orbaizetan, eta haren ondotik eraiki zuten armen ola. Bigarren zatian, industria eraikinaren bilakaera arkitektonikoa bildu du. Hirugarrenean, berriz, garaian garaiko gerrek olan, Aezkoan zein inguruko haranetan izan zuten eragin kaltegarria kontatzen du.

Aezkoako mendietan daude Euskal Herriko baso nagusietakoak. Haran horretan daude Mendilatz eta Tristuibartea natura erreserbak eta Iratiko oihana. Beraz, Orbaizetan armen ola ezartzea ez zen kasualitatea izan. Inguruko basoetan egur ugari zegoen, eta burdin meategiak eta ura ere ez ziren falta. Horregatik toki ezin hobea izan zen ola eraikitzeko. Armak egiteko ola 1784an eraiki zuten, XV. mendean martxan egon zen meategi baten toki berean. Mehaka baten erdian kokatua, meategiak Lejarza ibaiaren ur-lasterrarekin funtzionatzen zuen. XVIII. mendearen bukaeran, Espainiako koroak ola eraikitzea erabaki zuenean, ordura arte inguruan zegoen armen lantegi bakarra Eugikoa zen. Eugikoa XVI. mendean eraiki zuten, baina, lehengaia urritzen joan zenez, Espainiako koroak lantegi berria Aezkoako haranean Orbaizeta herritik gertu eraikitzea erabaki zuen.

Lehen urratsa Aezkoako Batzarrak herriko mendien ustiapen eskubidea uztea izan zen. Koroak, gezurretan aritu ondoren, lortu zuen eskubidea. Aetzek lana eta onurak eskuratuko zituztela hitzeman zien Espainiako koroak, baina, liburuan argi uzten den moduan, gero hori ez zen gertatu. «Aezkoari eta Nafarroako herriari egindako lapurreta bat izan zen. Herri lurren usurpatze garbia izan zen», gogoratu du Txaparrek. 1784. urtean koroak Larraungo burdinola eta Aezkoako mendiak bereganatu zituen. Burdinolako agintarien eta aetzen arteko harremana ez zen ona izan, eta tirabira asko izan zituzten ola kasik mende bat geroago itxi zuten arte, 1882a arte. Ola eraiki eta sei urtera, Espainiak okupatutako lurrak itzultzeko eskatu zuen lehenengoz Aezkoako Batzar Nagusiak, baina alferrik. Aezkoak XIX. mende bukaera arte ez zituen berreskuratu bere herri lurrak. Olak lan egiteari utzi zion arte, alegia.

Arkitektura lana

Liburuan lantegiaren bilakaera arkitektonikoa ere ageri da. XVIII. mende bukaeratik hondatuta gelditu zen arte. Jabier Beorlegi arkitektoak olaren planoak berregin ditu eta lantegia nolakoa zen irudikatu du. «Aurrerantzean bisitariak olak izan zituen zati guztiak irudika ditzake. Orain, garbitu berriak dira olaren aztarnak, eta argiago ikusten dira zatiak». Industria konplexuak izan zituen aireko komunikazioak ere azaltzen dira liburuan. Olaren goialdean herria, eliza, agintarien jauregia eta langileen etxebizitzak zeuden. Beheko partean, berriz, lantegia bera. «Ikaztegietatik plazara edo lantegiko beste geletara zeuden egurrezko gaineko pasabideek olaren sailak elkarrekin lotzeko balio zuten», azaldu du. Adibidez, meategietako burdin minerala labeetako ahoetara eramateko edota menditik ekartzen zen egur-ikatza pasabide jaso hauen bidez garraiatzen zen.

Olaren arkitekturak zenbait mailatan lan egiten zela adierazten du. Lantegia diseinatu zutenek oso ongi baliatu zuten orografia zaila, eta komunikazio ezin hobea lortu zuten ikaztegi eta biltokien eta labeen ahoen artean. Beorlegiren irudiko, «ilustrazio garaiko entziklopedien kopia bat da Orbaizetako ola». Arkitektoaren ustez, horrek egiten du ezberdin ola: «Eugin lanerako sistema gremioen araberakoa zen eta ola sakabanatua zegoen. Orbaizetan, berriz, pabiloiak elkarrekin zeuden». Horrenbestez, lehenengo aldiz industria antolaketa moderno bat antzeman daiteke Orbaizetako olan.

Garai bateko gerren erakargarri

Orbaizetako ola kasik mende bat egon zen martxan, eta garai hartako gerrek oso eragin zuzena izan zuten lantegiaren eguneroko jardueran. Gerretan ola erre egin zuten armadek, eta beste hainbestetan berregin zuen koroak. Lehen aldiz frantziarrek erre zuten, Konbentzio Gerran. Ondoren, Espainiako Independentzia Gerran erre zuen Napoleonen armadak, eta hirugarren aldiz karlistek I. Karlistaldian. Guda horiek larriak izan ziren lantegiko beharginentzat. «Oso urte zailak izan ziren olan aritu zirenentzat. Hainbeste gerra nozitzeak eragin zuzena izan zuen lantegiko martxan», gogoratu du egileak. Lantegian aritu zirenengan ez ezik, Aezkoa haraneko bederatzi herrietako bizilagunengan eta Zaraitzu eta Nafarroa Behereko Uharte-Garazi ibarretan ere eragina izan zuen.

Azkenik, lantegiaren gainbehera etorri zen, eta III. Karlistaldian erabat hondatu zuten karlistek. «Karlistek eraman zuten lantegian gelditzen zen gutxia, eta artxiboak erre egin zituzten. Lantegiak beste hamar urte jarraitu zuen arren, ola behin betiko gelditu zen», dio Txaparrek.