Mende erdi pasatxoko ibilbide profesionala egina du, eta makina bat ardura postutan izan da Carmen Mijangos kimikaria (Bilbo, 1949). Esperientziaren talaia horretatik, zorrotzago ikusten dira karrera zientifikoaren xehetasunak: batetik, andrea izateagatik izandako oztopoak; bestetik, baina, ikerketagaiak eragindako asebetetasuna. Polimero sintetikoetan murgildu da Mijangos, batik bat, eta elkarrizketan zehar hainbatetan balioetsi du haien moldakortasuna, nahiz eta aldiro nabarmendu duen arduraz erabili behar direla. «Aplikazio bakoitzerako, polimero mota bat dago». Garai profesional goxoan dago orain: ikerketan segitzen du, eta aitortza mordoa egin diote azken urteetan; esaterako, Bizkaiko Foru Aldundiak Ohorezko Zirgari saria eman dio aurten. «Formakuntza da inportanteena», azpimarratu du.
Zerk bultzatu zintuen ikerketara?
Karrera bukatzean, EHUn, batzuei han geratzea proposatu ziguten, doktore tesia egiteko eta klaseak emateko. Hor hasi nintzen interesatzen, ordura arte industriatik jotzeko asmoa izan bainuen, ez ikerketa zientifikotik. Polimeroak nituen gustukoen, eta jakin nuen Madrilen bazegoela polimeroei eskainitako zentro bat: CSICen Polimeroen Zientzia eta Teknologia Institutua. Han, ikerketa zientifikoak harrapatu egin ninduen. Nik hiru etapa bereizten ditut nire karreran: formakuntza, sorkuntza eta kontsolidazioa. Formakuntzak hamar urte iraun zuen; garai gogorra izan zen, nire garaian ez baikenuen ez Gizarte Segurantzarik, ez lan kontraturik; bekak baino ez. Ikerlari postua lortu nuen gero [1984], eta garai sortzaileago bat hasi zen: ikerketa talde bat osatu, ikerketa lerro bat ezarri, proiektuak ekartzen ahalegindu... Eta kontsolidazio etapa heldu da azkenik: aitortza egiten dizute, gailurrera heldu zara, baina horrek ez du esan nahi hor geldituko zarenik.
EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko aurreneko promoziokoa zara —garai hartan, Bilboko Unibertsitatea deitzen zen—. Zure belaunaldiarentzat zer-nolako garrantzia izan zuen unibertsitatea gertu edukitzeak?
Sekulakoa. 50. urteurreneko ekitaldian [2023], hitz batzuk eskatu zizkidaten, eta nik esker ona adierazi nuen. Izan ere, emakume askok orduan izan genuen hezkuntzara sartzeko aukera. Gure amek ezin izan zuten ikasi, baina guk bai. Guretzat funtsezkoa izan zen, nahiz eta agian ez garen konturatzen. Gainera, Bilboko Unibertsitatea bestelako izaera batekin jaio zen: ez zen unibertsitate tradizionalak bezalakoa, non artean erlijioa irakasten zen. Guk karrerako oinarrizko ikasgaiak jaso genituen hasiera-hasieratik: matematikak, fisika, kimika, geologia eta biologia. Eta irakasleak gertukoagoak ziren, ez zeuden katedra batera igota.
«Bilboko Unibertsitatea bestelako izaera batekin jaio zen: ez zen unibertsitate tradizionalak bezalakoa»
Frankismo garai betea zen, ordea.
Garai gogorra izan zen; bizipen ikaragarriak izan genituen. 1968. urtean hasi genuen karrera. Greba asko antolatzen ziren, eta beldur ginen ezingo ote genituen ikasketak inoiz bukatu. Baina guretzat garrantzitsua izan zen etapa horretatik pasatzea: egunez egun ikasi behar izan genuen demokrazia.
1973an lizentziatu zinen. Erregimena oztopo izan zen bide profesionala abiatzeko?
Frantziara joan nintzenean, konturatu nintzen hemen zientifikoki oso atzeratuta geundela. [36ko] gerraren ostean, irakasle onek alde egin beharra izan zuten; oraindik ere igartzen da atzerapen hori.
Egoera horrelakoa zelako, beharbada, industria zen zientzialarien irteerarik ohikoena, eta ez ikerketa?
Noski. Hemen ez zegoen unibertsitaterik, Ingeniaritza Eskola baino ez zegoen, eta oso bideratuta zegoen industriara. Deustu ere bazegoen, baina lotura handiagoa zuen enpresa munduarekin, nik uste. Lehen promozioa ginenez, ez geneukan aurrekoen erreferentziarik.
Eta emakumezko erreferentziarik izan al duzu?
Garai hartan, Europan ez zeuden asko. Frantzian hiru zientzialari zeuden, eta haietako bati ere asko kostatu zitzaion aitortza egin ziezaioten. Alemanian, nire belaunaldiko emakumeak ez ziren existitzen, ez zegoen-eta haurtzaindegirik. Italian ere, gutxi ziren. Ekialdeko herrialdeetan bazeuden, baina guk ez genuen asko ezagutzen hango zientzia.
«Gerraren ostean, irakasle onek alde egin beharra izan zuten; oraindik ere igartzen da atzerapen hori»
PVCaren inguruan egin zenuen doktore tesia. Zergatik hautatu zenituen polimero sintetikoak?
Betidanik gustatu izan zaizkidalako. 15 urterekin, polimeroen ingurukoa izan zen Kimika irakasgaiko azken lezioa: Plastikoak XX. mendean. Garai hartan esaten zuten etorkizuneko materialak zirela. Lezio hori subkontzientean txertatuta geratu zitzaidan, antza. Karrerako laugarren eta bosgarren urteetako espezialitatea polimeroak ziren, makromolekulak; irakasleetako asko atzerrian formatuak ziren. Madrildik zetozen, baina Frantzian, Alemanian eta AEBetan ere egondakoak ziren. Eta oroitu nuen hori zela txikitan gustatzen zitzaidana. Madrilgo Polimeroen Zientzia eta Teknologia Institutuan, PVC enpresa batek ordaindutako beka bat eskaini zidaten —orduan ohikoa zen enpresek doktore tesiak finantza zitzaten—. Artean plastiko enpresa gutxi zeuden, eta sortuz joan ziren.
Garai hartan, zalantzan jarria zegoen PVCaren abiapuntua, haren monomeroa, minbizia eragiten zuela esaten baitzuten. Uste nuen ez nuela tesia bukatuko. Gero jakin nuen Anish Kapoor-ek, munduko eskultorerik onenak, PVCzko 30 metro garai den pieza bat egin zuela. Polimero sintetikoez ari gara, ordea; orain, biooinarrituak ere badaude. Prozesatzeko zailak dira. Polimero bat egiten duzunean, beti baldintza berberetan egiten duzu; hortaz, emaitza beti da bera. Baina biooinarrituek hainbat jatorri izan ditzakete. Kitosanoa, adibidez, otarrainxken azaletik edo onddoetatik atera liteke: baldintza berberetan landuz gero, emaitza ezberdinak lortuko dituzu.
Polimeroak deskubritu zituztenean, 1920an, iraultza bat izan zen. 50 urte geroago sukarrak jarraitzen zuen? Edo hasiak ziren jada plastikoak problematizatzen?
Ez, inondik inora ez. Sukarra bere horretan zegoen. 20ko urteetan deskubritu ziren, baina plastikoak Bigarren Mundu Gerran garatu ziren. Eta 70eko eta 80ko urteetan hasi ziren ikaragarri garatzen eta kontsumitzen, erabiltzen hasi zirelako eraikuntzan, medikuntzan, kableak egiteko... Aurretik, zementua, zeramika eta metala ere bazeuden. Baina energia asko kontsumitzen duten materialak dira, 1.000 graduan eraldatu behar direlako, eta nekeza delako haiei forma ematea. Aldiz, plastikoa 200 graduan lantzen da, eta kimika organikotik dator: beraz, kimika organikoak adina aukera eskaintzen ditu. Unitate txiki asko —monomeroak— lotuta eratzen dira polimeroak, eta, hortaz, nahierara sor daitezke, nahi den propietateekin. Askok ez dakite plastikoa zertarako erabiltzen den: lentillak plastikozkoak dira, baita protesiak eta arropa iragazgaitza ere. Plastikoak zentzuz erabili behar ditugu, ezin ditugu botata utzi, eta birziklatu egin behar ditugu. Baina gauza batzuk plastikoekin baino ezin dira lortu.
«Plastikoak ikaragarri kontsumitzen hasi ziren 70eko eta 80ko urteetan: eraikuntzan, medikuntzan...»
50 urte baino gehiago daramatzazu ikertzen. Polimeroen inguruan, beti?
Batez ere. Baina materialen mundua ere kudeatu dut. Metalak landu ditut, zeramikoak, magnetikoak... Zeren eta plastikoak beste polimero batzuk ere barneratu ditzake, material konposatuak sortzeko, haien propietateak bereganatzeko. Material konposatuak erabiltzen dira haize erroten paletan, baita nekazaritzako plastikoetan ere: horiei esker, urtean lau aldiz batu daiteke uzta, eta ez behin bakarrik.
Polimeroen esparrua oso zabala da. Zabala da, halaber, patentatzeko aukera. Zuk, zehazki, bost patente dituzu.
Bai. Hasierakoak oinarrizkoagoak ziren, eta etekin txikia eman zidaten. Hemen beldurra izan zaio patenteak egiteari, baina, tira, komenigarria da ikerketa itxi bat izatea. Gaur egun, noski, egoera aldatu egin da, baita ikertzeko nire modua ere. Hasieran, aplikazioari garrantzi handiagoa ematen nion, baina azkenaldian nanoteknologiaren munduan ari naiz, ezagutza bilatzen, ez hainbeste aplikazioa. Denetarik egin izan dut; besteak beste, ikerketa kudeatu. Egoki kudeatzea zera da: dirua ematen ahalegintzea hura hobekien gastatuko duten taldeei, baina betiere guztiei aukerak emanez.
Nanoteknologiari kontsolidazio fasean heldu diozu, justu? Hain zuzen, aplikazioak lortzea ez denean aurreko etapetan bezain garrantzitsua.
Bai, hori da. Hasierako urteetan, herrialdeak hazteko behar itzela zuen. Orduan, enpresei asko lagundu nien. Industriarekin kontratu asko eduki nituen, haientzat lan egiten nuen, baina ez nuen patentatzen. Baina, orain, nanoteknologiaren esparruan, ez dut aplikatzeko halako beharrik ikusten.
«Ikerketa klaustroetan, gizonezkoak ‘doktore' ziren, baina ni 'Mijangos andereñoa' nintzen. Ez, bada: Mijangos doktorea»
Hainbat elkarrizketatan aipatu duzu zuretzat mugarria izan zela CSICek 2000. urte inguruan enkargatu zizun artikulu bat, emakume zientzialariaren egoeraren ingurukoa. Horren ondorioz, atzera begiratu, eta konturatu zinen aurreneko andrea izan zarela toki askotan.
Karrera bat egin nuen ahal izan nuen moduan, batzuetan bultzadak emanda, eta askotan besteek ematen zizkidaten bultzadetatik defendatuta. Liburu horren harira hausnartzen hasi nintzen, eta konturatu nintzen asko borrokatu behar izan nuela tokia egiteko. Adibidez, zuzendu nituen doktore tesi batzuetan nire gizonezko lankidearen izena agertzen zen, baina nirea ez; hark eraman zuen meritua. Uste dut niri gauza batzuk kendu dizkidatela emakumea izateagatik.
Kudeaketan ibili naizenean, nire taldeetan beti egon dira emakumezkoak. Eta 2005ean, legez ezarri zen epaimahaietan emakumeek egon behar zutela. Nire ikertzaile ibilbide osoan sekula ez nau emakume batek ebaluatu, ni izan naiz-eta lehena. Baina nik kemena izan dut, eta oso ondo etorri zait nire eskubideak babesteko. Esaterako, ikerketa klaustroetan gizonezkoak doktore ziren —Gonzalez doktorea, Perez doktorea...—, baina ni Mijangos andereñoa nintzen. Ez, bada: Mijangos doktorea, besteak bezala. Neure burua errespetarazi behar izan dut.
Emakume izateagatik, kontsolidazio fasea beranduago heldu zaizu?
Beranduago hasi nintzen, estutasun handiko garaiak zirelako; Europako beste herrialde batzuekin edo AEBekin alderatuta, hemen ibilbide zientifikoak hamar urte beranduago hasten ziren. Lau urte behar izan nituen ikerlari postua lortzeko. Beranduago hasi, baina lankide batzuk baino lehenago heldu nintzen. Lehen, kontsolidatuta egon behar zenuen proiektuak lortzeko, eta, orain, ahalegintzen dira gazteei ere proiektuak ematen.
Berdintasun faltaz jabetu zinelako sartu zinen CSICen Etika Batzordean? 2008tik 2016ra arte izan zinen hango kide.
Haiek proposatu zidaten. Polimeroen Zientzia eta Teknologia Institutuko zuzendari, [Espainiako] Materialen Programa Nazionaleko kudeatzaile eta CSICeko Materialen Zientzia eta Teknologia saileko koordinatzailea izan nintzen; kargu gehiago proposatu zizkidaten, baina uko egin nien, ikerlari izan nahi bainuen. Baina baiezkoa eman nion Etika Batzordeko kide izateari. Protokolo guztiak sortu behar ziren: interes gatazken ingurukoa, abusuen kontrakoa... Oso gustura egin nuen lan hori.
