«Postmoderno jasanezinek dinosauroak bagina bezala begiratzen ziguten»

Igeldo mendian (Donostia), itsasorako magalean behera doa autoa. Gidatzen, Julia Otxoa idazlea. Aldamenean, Ricardo Ugarte eskultorea (San Pedro, Pasaia, Gipuzkoa, 1942). Bidea jakin gabe, zaila da aurkitzea bikotearen lorategi ezkutua. Lekua labar mortua zen, artistak han bere eskulturentzako txokoa sortzea erabaki zuenean. Hamarkadekin, «lorategi ingeles» bihurtu da —artistaren hitzetan—, hau da, naturaren lana dela ematen duen txokoa. Itsas haizearen gatza jasan dezaketen zuhaitzez gain, bestelako landare gorrixkak hazten dira han: Ugarteren eskultura herdoilduak.

Duela 50 urte, Espainiako Armadak Sidi Ifnin (Maroko) izan zintuen urtebetez. Nola eragin dizu han bizitakoak?

Euskaldun asko geunden han, eta konturatu ginen guztion abizenak u-rekin hasten zirela: Unanue, Urbieta, Unzetabarrenetxea... Badirudi zerrenda hartu zutela eta, izorra zaitezte, u-koakAfrikara! Ofizialak 1936ko gerran ibilitakoak ziren. Jende ezgauza erabatekoa. Afrikara, eta jende horrekin! Fusilatze bat ikustera behartu gintuzten. Kanpalekura heldu ginenean konturatu ginen han zeudenak gure aitak ematen zutela. «Gu baino urtebete zaharragoak baino ez dira, aurreko txandakoak!», pentsatu nuen. Erreta zeuden, zahartuta. Bolada bat infernuan izan zen hura.

Memorias de Sidi Ifni liburua argitaratu duzu aurten. Hura kontatzeko beharra sentitu duzu?

Han egondako lagunek esaten zidaten gertatutakoaz idatzi egin behar nuela. Baina 70 urte pasatxorekin, ez nago editoreak-eta jasateko prest. Neronek argitaratzen ditut liburuak, katalogoak eta dena, eta baita diseinatu ere. Horregatik dira karratuak, neure eskulturan ere agertzen den moduluarengatik.

Oteiza, Txillida, Basterretxea, Mendiburu eta zu, horrela zerrendatzen dituzte Euskal Eskultura Eskolakoak. Eragin al zizun gazteena izateak?

Ez. Azken batean, zure lanak aurkezten zaitu, eta horrek irekitzen dizu bidea. Donostiako 1969ko biurtekoa irabazi nuenean, interesa piztu nuen. Edonola ere, erakusketa bakarra egin genuen bostok, Txillidak ez zuelako inoiz onartu nahi izan Euskal Eskultura Eskola bat bazela. Bera bakarrik zela esaten zuen. Bueno, besteok kontuan ez hartzea gauza bat da, baina Oteizari ezikusiarena egitea! Hura zen-eta teoriko handia. Halako egolatria zuen Txillidak, euskal eskultore bakarra bera ei zen; besteok hutsaren hurrengoak ei ginen [barre].

Zuek artearen ikuspegi sozialagoa zenuten?

Txillida zirkuitu komertzialetan sartu zen. Besteok ez geunden lotuta galeria edo multinazional batera, geure kabuz aritzen ginen. Ikuspegi sozialagoa genuen, eta konturatzen ginen ekarpentxoa egiten ari ginela herri honen kulturan. Geuk antolatzen genuen dena; ez zegoen dirurik; borondate hutsez aritzen ginen, Laboa, Lete, Valverde eta gure belaunaldiko besteekin. Inongo kultur etxe edo jaurlaritzarik gabe egiten genituen erakusketa zoragarriak. Horrela kontatu izan dut inkultura sailbururen baten aurrean ere. Ez gaizki ulertu: oso jatorrak dira inkultur sailburuak, geure lagunak dira, eta ondo konpontzen gara... baina ideia zipitzik ere ez dute.

Euskal Artisten Elkartea sortu zenuen. Jenio bakartiaren topikoa baztertu nahi zenuen?

Sortzaileetako bat izan nintzen, eta oso proposamen interesgarria izan zen. Kulturaren munduan banan-banan joanez gero, ostikoak baino ez dituzu jasotzen. Talde gisa antolatuz gero, berriz, indartsuagoak ginen; geure agintarien aurrean, batez ere. Artista plastikook beti kexaka ibiltzen gara, interesik ez dagoela eta. Ikaragarria da: hemen badugu Basque Culinary Center gastronomiarako, baina ez dugu arte garaikiderako zentrorik. Miguel Pelay Orozkok Gran país, difícil país [1970] liburuan planteatu zuen Miramar jauregia [Donostia] egokia litzatekeela geure lanaren erakusketa egonkorra jartzeko. Prest geunden gure lana doan uzteko. Baina herri honetan kasurik ere ez.

Zuetako bakoitzak bere lekua bilatu behar izan du lanak jartzeko, eta zuk, hemen, Igeldoren azpi-azpian. Baina jende gutxik ikusi du hau; ez al da tristea?

Oteizaren lana Arantzazun [Oñati, Gipuzkoa] jartzeko egitasmo bat zegoen. Aparkalekuaren azpia hutsik dago, bizpahiru solairu egiteko moduan. Irudikatu han, leiho handiak eta Jorgeren lana... Hark Arantzazurekin zuen loturarekin. Abadeekin hitz egiten ibili ziren, baina haiek ez zuten ikusten jakin: «Bo, Oteizaren burdin txatxu horiek», pentsatu zuten. Imajinatu zer izango zen Arantzazurentzat han izatea Oteizaren lana. Orain hasi dira erakusketatxo batzuk egiten, Gandiaga espazio eder horretan. Baina esan beharko dugu, bada: Arantzazun, Gandiaga poeta handia patatak zuritzen zeukaten. Hau da herri honetako kultur maila, Basterretxeari Arantzazuko kriptako margoak ezabatu zizkioten.

Eliza katolikoak, irekitzeko saio txiki bat egin ondoren, ez al du hartu berriz atzerako bidea?

Aurrekoan, Juantxo Egaña argazkilariak esan zigun eskolan Jose Ignacio Munilla izan zuela mahaikide. Guk esan genion Juantxori: «Gelakide zenuela Munilla? Zure aitona ematen du eta!». Eta hitz egiten duenean, gainera, goia jotzen du. Jende penagarria da. Eta inork ez die esaten Espiritu Santuaren kontuez arduratzeko eta bakean uzteko giza aferak.

Oteiza, Basterretxea eta zeu erdaldunak zineten. Nolako harremana zenuten Laboa, Lete, Xalbador eta bestelako kulturgile euskaldunekin?

Oso ona. Belaunaldi berekoak ginen. Denok ekarpena egiten ari ginen herri honetan, eta horrek batzen gintuen. Xalbadorri omenaldia egin nahi zioten Urepelen [Nafarroa Beherea]. Tailerrera etorri zitzaizkidan bultzatzaileak, eta Poesiaren hegalaldia izeneko lana neukan han. Lekuaren argazkiak ekarri zizkidaten: Xalbadorren baserriaren pareko mendixka. Pieza eskaini nien, eta izugarri gustatu zitzaien. Baina, nola eraman? Orduan, Espainiako armada mugak kontrolatzen zebilen. Teorian, lan bat ateratzeko, baimen bat eskatu behar zenuen Espainiako Kultur Ministerioan. Haiek furgoneta batekin etorri ziren eskulturaren bila. «Ai ama, hauek atxilotu egingo dituzte mugan!», esan nuen. Baina, biharamunean, deia Urepeletik: eskultura Xalbadorren etxean zegoela. Gero konturatu ginen han denak zirela kontrabandistak eta bazekitela nondik joan.

Auzolanean altxatu zenuten hura ere?

Bai. Izugarri polita izan zen. Bakoitzak lan bat hartu zuen. Eskultura Urepelera begira dago, Xalbador bere omenaldian hil zen lekura. Izan ere, arriskutsua da, batzuetan, omenaldia jasotzea.

Gaur pentsaezina litzateke lehen mailako artistak taldetan antolatzea. Zer gertatzen zaie gaurko sortzaileei?

Fakultatetik ateratzen direla jenio txartelarekin eta galeriarekin, eta buruak zapaltzeari ekiten diotela. Ezagutu ditugu halako batzuk. Postmoderno belaunaldi bat egon zen, jasanezinak zirenak. Mespretxuz begiratzen ziguten, dinosauroak bagina bezala. Bazirudien artea eurekin hasia zela. Horietako batzuk heldu egin dira denborarekin, eta aldatu. Gu abangoardiara heldu ginen aita hil gabe. Ez zuten zertan gu baztertu. Polita da belaunaldiak txandakatzea; segida ematen du.

Non dago zuen jarraipena?

Koldobika Jauregin, esaterako. Lan zoragarria duen artista da, eta lasaitasun hori ematen dizu: txanda badagoela. Antolatzeko gaitasun handia du, Limogesen [Frantzia] egon gara berriki harekin, eta sekulako umore zentzua du. Harriaren tratamendua bestelakoa da, estiloak erabat ezberdinak, baina espiritu bera da. [4 Grands sculpteurs basques erakusketa dute Limogesko Arteset galerian, urtarrilaren 22ra arte, Ugarte, Jauregi, Iñaki Ruiz de Egino eta Jose Zugastiren lanekin].

Zure Aingura izeneko lana Gomistegiko biribilgunean dago, Trintxerpen (Donostia). Zer deritzozu biribilguneak izateari gaurko artearen plazak?

Neronek aukeratu nuen biribilgunean jartzea. Lehen Pasaiako portuaren moilan zegoen, baina hura berregituratu zutenean, kendu egin zuten. Pieza txiki bat erraz alda dezakezu lekuz, baina 20 metroko piztia bat... Etzanda egon zen bolada batez, eta ikusten nuen bakoitzean min egiten zidan. Hainbat leku eskaini zizkidaten, eta nik «hemen» esan nuen, Gomistegiko biribilgunean, neure herriaren sarreran dagoelako. Pasaitarrak pozik daude, ikur bihurtu delako. Orain aingura ari da inguruari izena ematen, pareko tabernari ere. Biribilguneetan kalitatezko gauzak jartzea da kontua. Kultur etxeekin berdin. Imanol Muruak, Gipuzkoako Aldundiko buru zegoenean, beti esaten zuen: «Begira, nik boterea daukat, baina ez dut ulertzen». Bazkaltzeko geratzen ginen, eta honetaz eta hartaz mintzatzen ginen. Hurrengo batean Oteizarekin geratzen zen, eta galdera berberak egiten zizkion. Biok gauza bera esaten genuenean, hortik jotzea erabakitzen zuen gero, eta hor asmatzen zuen. Horrela sortu zen Arteleku.

Nola konbentzitu zenuten?

Nik esaten nion: «Gazte bati diru laguntza ematen badiozu, baina ez badu non margotu... Bila ditzagun espazio batzuk hari aukera emateko bere lana garatzeko». Lantegi bat zutela esan zidan Muruak, eta hurrengo egunean joan ginen ikustera. Primeran zegoen, dena berria. Guneak banatzeko esan nien, estudioak sortzeko.

Orain ez al du Tabakalerak Arteleku jango?

Tabakaleran leku handia dago, baina edukia? Nik Muruari esaten nion kultur etxeak eraikitzea ondo zegoela, baina gero bizitza eman behar zeniela. Hor dago gakoa. Zein polita berreskuraturiko eraikin historikoa, baina zer, makrame egiteko? Edo kultur gauzak egiten al dira hor? Azken boladan ondo ari dira.

Guggenheimen aurka egon zinen. Orain ausartzen al zara hura kritikatzera?

Joseba Arregi orduko sailburuarekin eztabaida saio batean egon ginen ETBn. Azaldu genuen herriak bazituela beste kultur beharrak, eta egitasmo hark horietako diruak jango zituela. «Jarraituko dugu gure herriko kulturaren alde borrokan, gure gobernuaren kontra», esan nion, eta sutan jarri zen Arregi. Agurtu gabe alde egin zuen, oso zakar. Onartu behar da Guggenheimekin egin zuten marketin kanpaina bikaina izan zela. Baina amerikanokeria izugarria da edukia. Estatubatuarrek agindutako lanak erosi zituzten. Ardanza lehendakaria hara sinatzera joatera behartu zuten, gizagaixo bat bezala. Kontratuaren kopia etxean dugu: ikaragarria da! Urtero milioiak ordaintzen ari gara, diru publikotik. Ez da inoiz amaituko. Thomas Krensek [Guggenheim fundazioko zuzendaria] argi esan zuen: «Euskal museo bat nahi duzuela? Bada, egin ezazue. Hau museo estatubatuar bat da».

Euskal Eskultura Eskolako azkena zara. Erantzukizun handia da?

Ez duzu erantzukizun moduan sentitzen, baizik eta lankide zaharren oroitzapen eta presentzia hunkigarriarekin jarraitzen duen sortzaile gisa. Memoria gordetzea garrantzitsua da, eta Singladuras liburuan, nire hurrengo lanean, 1960ko garai hartaz idatziko dut. Hemen egon zen abangoardia bat, baina gerrak indargabetu egin zuen. Kultura berreskuratzeko garaia izan zen 1960ko hura, eboluzio eta aldaketa sasoia. Birjaiotze politiko eta kultural garrantzitsua gertatu zen. Sidi Ifnirena kontatu nuen bezala kontatuko dut hori. Lehen, gazteena nintzen; orain, patriarka naiz.

Poesia bisuala lantzen ari zara. Basterretxea ere collageak egiten zituen. Eskulturekin borrokatzeko, gazte izan behar al da?

Ez. Lotuta daude biak. Tresna ezberdinak dira, baina muin beretik sortzen dira. Poesia bisuala 1978. urtean hasi nintzen lantzen, Gabriel Arestiren Zuregana naramaten horiek dira hego haizeak poemarekin.

Artea, bizitza bezala, etengabeko eboluzio prozesu bat dela esan izan duzu. Nora zoaz orain?

Inoiz ez dakizu nora zoazen. Lanbro artean bezala joaten zara aurrera. Atzera begiratu eta zure lanaren ibilibidea ikusten duzunean, horrek azaltzen dizu zergatik pasatu zinen une batean sail batetik bestera. Itsasokoa naiz, eta erreferentzia horiek landu ditut. Brankak, esaterako, sintesi bikainak direlako: bi xafla elkartu eta branka bat duzu. Nire lanean beti daude itsasorako erreferentziak: aingurak, mutiloiak, idi begiak... Orain, berriz, belak lantzen ari naiz, bueltaka nabil horiekin. Ez dakit nora eramango nauten belek. Portu onera, espero.