Oilo ipurdia jartzen zaio bere herri kuttuneko, Altsasuko (Nafarroa) zertzeladak gogora ekartzen dituenean. Bertan muinetaratu zuen zinemarekiko pasioa, eta, ondoren, gaztaroan, ernamuindu zuen hori Helena Tabernak (Altsasu), egun kimuak loratzen jarraitzen badu ere. Akituta dago, Madrildik harat honat baitabil, esku artean darabilen proiektu berriaren azken kimuak ontzen. Halaz ere, esan du garai zirraragarri batean murgildurik dagoela.
Esan izan duzu mojei hamaika buruhauste sortu zenizkiela.
Ez dakit nik haiei edo haiek niri... [barrez]. Baina, tira, mojekin ikasi aurretik eskola publikora joan nintzen. Orain konturatzen naiz nire alde sortzaileena zentsuratu zutela. Ez naiz sekula boteredunen begiko izan.
Haurtzaroko oroitzapen onak dituzu?
Uste baino gutxiago ditut. Zalantza eduki dut oroitzapen batzuk egia ote diren edo kontatu dizkidaten zertzeladen emaitza diren. Gogoan dut lagunekin bainatzen nintzen ibai hura. Edozein paradisuzko toki baino interesgarriagoa zen. Ibaia oso elementu garrantzitsua da niretzat, eta haren falta sentitzen dut zineman. Baina gogoratzen dut herrian familia oso maitatua ginela; asko disfrutatu nuen han, eta nire fantasia elikatu zidan herriak.
Altsasu presente egon da zure ibilbide profesionalean, zalantzarik gabe.
Bai, asko markatu nau: musikak, folkloreak, estetikak... Herri interesgarria da oso, eta artista asko sortu dira han. 18 urterekin joan nintzen herritik, baina oso altsasuarra sentitu izan naiz beti; orain ere bai. Alsasua 1936 (1994), Recuerdos del 36 (1994), Berri Ona (2008)… herrian hain gaizki pasatu zutenendako omenaldiak dira film horiek.
«Zinema eta bizitza ez ditut ia bereizten, nahasturik ditut; zinema presente dagoen bizitza bat da»
Zure sendiak ere eragina izanen zuen zugan.
Bai, familiatik datorkit artearekiko zaletasuna. Neronen aita, Luis Taberna, musikaria zen, eta Ipar Amerikan zehar ibili zen biran. Amatxo ere erdu izan nuen; bere garaian zegoena baino aurrerakoiagoa zen. Igandero joaten ginen zinemara; zinemarekiko atxikimendua harengandik datorkit. 18 urte nituenean hil zen.
Zure osaba Marino Aierrak zer esanik ez...
Oso garrantzitsua izan da, bai nire ibilbide profesionalean eta bai maila pertsonalean. Gainera, Ameriketara erbesteratu zen, eta horrek are gehiago mitifikatu zuen haren figura. Ez nuen sekula ezagutu, baina anaia Iñaki Aierrak bai, behin Ameriketan filmatu zuenean.
Berri Ona eta Alsasua 1936 zure osabaren No me Avergoncé del Evangelio liburuan oinarriturik daude. Noiz irakurri zenuen liburua lehenengoz?
16 urterekin irakurri nuen estreinakoz, eta asko hunkitu ninduen. Goierriko (Gipuzkoa) mutiko bati esker lortu nuen: frankismo betean ginen orduan, eta kontatu zidan nola mugitzen zuten etxe batetik bestera, tentu handiz, oihaltxo batean bildurik. Mundua era konprometituago batean ulertzeko modua eman zidan. Kontzientzia etikoa eskuratu nuen geroztik.
«Egiaz ere, neure burua hobeki ezagutzen lagundu didate pertsonaia horiek; denek dute nire zatitxo bat»
Ordea, Irakasle Eskolan ikastea erabaki zenuen...
Bueno, erabaki... orduan ez zegoen aukeratzeko askorik. Egia esan, beti gustatu izan zaizkit haurrak. Mundua ulertzeko eta eraldatzeko gaitasuna izatea da gizakiaren ezaugarri garrantzitsuenetako bat, eta hori soilik hezkuntzak ematen du.
Horregatik aplikatu zenuen zinema hezkuntzan?
Noski. Zinema da hezteko erremintarik potenteena. Iruñeko Etxabakoitz auzoan izan zen, preseski. Migratzaileen eta langileen auzoa zen —eta da—, eta ikasgelan zinema sartzeko didaktika bati ekin nion. Antolatu genituen komiki tailerrak, zinema forumak...
Madrilera jo zenuen ondoren.
Etxabakoitzen nengoelarik, tartean nire bi haurtxoak zainduz, zinema eta hezkuntza uztartzen zituen egitasmo pedagogiko bat sortu zuten. Zinema hezkuntzan aplikatzeko formakuntza bat zen, irakasleentzat. Argi utzi ziguten erabilera didaktikorako ikasgaia zela, baina nik argi nuen, kamera bat eskuetan izanik, gauzak kontatu nahi nituela. Beraz, esperimentatzen hasi nintzen, eta orduan filmatu nuen nire lehen film laburra: La Mujer de Lot (1990). Ondoren, Teknologia Berrien Koordinatzaile gisa hasi nintzen lanean, Nafarroako Gobernuan.
Orduan egiten zenituen filmak ez ziren konbentzionalak, ordea.
Hain zuzen ere. Hasi nintzen film labur askeak egiten, bide narratibo bati segitzea ez baita halabeharrezkoa; batzuetan nahikoa da sentsazioekin eta testurekin jolastea. Zinemak denetik behar du izan, baina, bereziki, ikusleari pentsarazi behar dio.
«Ez naiz sekula boteredunen begiko izan»
Bazenuen zinemagilea izateko asmorik orduan?
Batere ez. Dena den, hasia nintzen ja jolasten, gauzatxoak neure kabuz probatzen. Alsasua 1936 egin nuenean erabaki nuen prest nengoela zinema ogibide izateko.
Fikzioak eta dokumentalak osaturiko film ertaina da Alsasua 1936.
Hori da. Bi pieza dira. Lehena, Alsasua 1936, Marino Aierraren liburuan oinarrituriko fikzioa da, eta, bigarrena, Altsasuko adinekoen testigantzak biltzen dituen dokumentala, Recuerdos del 36. Baina ez nuen kutsu poetikoa galdu nahi izan; beraz, Nerabe (1996) sortu nuen, esperimentalagoa izanen zen zerbaiten bila. Beti batu nahi izan ditut narratiba, poesia eta gizarte auziak.
Nolakoa da zure zinema, beraz?
Jose Angel Valente poetak esan zidan behin zinema indartsua eta fina zela nirea. Elementu arras garrantzitsuak dira horiek niretako, eta espero dut hala segitzea. Hain zuzen ere, El Busto de un Poeta (1990) film laburra grabatu nuenean esan zizkidan hitzok, bera baita protagonista.
Berri Ona-ren proba pilotua izan zen Alsasua 1936?
Berri Ona izateko asmoarekin filmatu nuen Alsasua 1936, nire lehen film luzea izanen zena, baina zailtasunak izan nituen aurrera eramateko. Ekoizle batek berau produzitzeko baiezkoa eman zidan, baina, telebista publikora jo zuenean, esan zioten Elizaren baimena beharrezkoa zela. 90eko hamarkada betean! Ondoren, Nafarroako Gobernuaren baimena lortu nuen, baina presidenteak kargua utzi zuen handik egun batzuetara, ustelkeria kasu bat zela medio. Jada argi zegoen, beraz, pelikula ez zela aurrera aterako. Orduan, proiektu konplexuagoen bila hasi nintzen, eta Dolores Gonzalez Yoyes-en historia kontatzea erabaki nuen. Hari gertatutakoak biziki erakarri ninduen; proiektua aurrera eramatea konplexua izan zen arren, bidea aurkitu zuen, eta Yoyes (2000) estreinatu nuen, arrakasta handiz, gainera.
Aukeratu dituzun gaiak ez dira nolanahikoak.
Benetan ere [barrez]. Susmoak piztu nituen etxean, aurreikus zitekeen zerbait zen Yoyes filmarena. Baina, egitea kostatu zitzaidana? Nire lehen film luzea izan zen.
Emiliana de Zubeldia, Yoyes... zure arrastoa nabari da zinemaratzen dituzun pertsonaietan.
Bai, zalantzarik gabe. De Zubeldia amarekin identifikatzen dut; antzekoak ziren hainbat alderditan. Yoyesekin ere banuen kidetasunik; nire belaunaldikoa zen, eta Altsasu izan zitekeen herri batekoa zen. Egiaz ere, neure burua hobeki ezagutzen lagundu didate pertsonaia horiek; denek dute nire zatitxo bat.
2002an zure ekoiztetxe propioa sortu zenuen, Lamia Produkzioak. Zergatik orduan?
Yoyes-en arrakastaren ostean, espero nuen industriako ateak zabalik izanen nituela, eta garai hartako beste zuzendarien —gizonen— aukera berberak izanen nituela. Ez zen hala izan, ordea. Oraindik Yoyes-en durunda betean, beste pelikula bat egitea erabaki nuen, El Viento de las Brujas, baina ez nuen lortu finantzabiderik. Ekoiztetxeek ateak erabat itxi zizkidaten, eta ez nekien zer egin. Madrilera joan nintzen jarraian, eta gidoi berri bati ekin nion, La Flor de la Canela. Ekoizle bat lortu nuen, baina, kontratua sinatzekotan ginenean, galdetu zidan nire lehen filmaren ekoizlearen baimenik ote nuen.
Barkatu, baimena esan duzu?
Bai, bai; baimena! Oso fuertea da. Begira emakumeenganako jazarpenak zenbat forma izan ditzakeen. Jakina, ez nuen sinatu, baina konturatu nintzen ezin izanen nuela zineman gehiago lan egin... Eramangaitza izan zen. Baina ez nuen etsi, eta horrela sortu nuen nire ekoiztetxe propioa.
Nolakoak izan ziren hastapenak?
Ez ziren errazak izan. Ekoizle gisa alta eman nuen, baina ez nuen sosik. Telebista plato kutre batean grabatzen nuen, langileak ja bertan ez zirenean, gaueko ordu txikietan. Egoera horretan hasi nintzen.
Eta, ezerezetik, Extranjeras (2003) sortu zenuen.
Film hori da bi proiektu errefusatzearen emaitza bat. La Flor de la Canela ez zen aurrera atera, baina materiala banuen, eta konturatu nintzen emakume migratzaileei eginiko hainbat elkarrizketa nituela hor, hautsa hartzen. Beraz, hori probesturik, Extranjeras ondu nuen. Egundoko bakardadean eginiko film bat izan zen. Ordea, sari andana eta nazioarteko aipamena eskuratu nituen.
Indarra harturik, Emakume Zinemagile eta Ikus-entzunezkoen Elkartea sortu zenuen, beste emakume zuzendari batzuekin batera.
Bai, emakumeen presentzia industrian sustatzeko sortu genuen elkartea. Ez nuen emakume zinemagile erreferenterik izan gaztetan, eta kanpoan bilatu behar izan nituen. Harro nago nolabait bidea urratu izanaz.
«Zinema da hezteko erremintarik potenteena»
Zein generorekin sentitzen zara identifikatuen?
Ai, zaila da esaten... Fikzioarekin eta dokumentalarekin jolastea atsegin dut. Gai bakoitzak genero jakin bat behar du, bakoitzari egokien doakiona.
Misterioa ere agerikoa da zure obretan.
Bizitzaren parte da misterioa...
Bereziki zurean, inork ez baitaki noiz jaio zinen.
Misterio txikia da hori [barrez]. Jolas bat da, amari omenaldi bat ere bai, agian. Berak beti esaten zidan 25 urte zituela nik galdetzen nionean. Emiliana de Zubeldiaren antzera; 25 urte kentzen zituen gainetik Mexikon, unibertsitatean sartu ahal izateko. 25, eta sinetsi! Dena den, amorrua eman didate beti pertsonak etiketatzeko elementuek.
90eko belaunaldiarekin identifikatu zaituzte maiz, Medem, De La iglesia eta gainerakoekin. Zuk, ordea, ukatu egin izan duzu hori.
Ez nuen ukatu, ez nintzen hor egon. Basatua izan naiz beti. Nahiago nukeen horren parte izan, e? Babestuago egonen nintzatekeen... oso bakarrik egon naiz.
Zer behar du istorio batek kontatua izateko?
Istorio guztiak izan daitezke kontatuak, baina bakoitzak aukeratzen ditu hunkiarazten dituen horiek.
«Beti batu nahi izan ditut narratiba, poesia eta gizarte auziak»
Orain proiektu berri bat darabilzu esku artean.
Bai. Isaac Rosa idazlearen Final Feliz eleberriaren moldaketa bat da. Nosotros du izena filmak, eta postprodukzio lanetan gabiltza ja.
Zer kontatzen du filmak?
Amodioaz eta denboraren igaroaz hitz egiten du, maitasun erromantikoaren mitoa deseraikiz. Erromantizismo desberdin bat du.
Atzera begiratuz, eginikoaz kontent zaude?
Bai, oso. Pozgarria da aurki zazpigarren filma kaleratzea, eta espero dut harrera ona izatea. Neure burua antzematen dut egin ditudan pelikuletan, eta ongi zahartu direla ikusi dut, baita desiotakoa sorrarazten dutela ere.
Askorako izanen da, beraz, Helena Taberna?
Espero dut baietz. Zinema eta bizitza ez ditut ia bereizten, nahasturik ditut; zinema presente dagoen bizitza bat da niretako, eta hori da egin nahi dudana. Zinema ez den beste ezertan ez dut neure burua ikusten.
