Fernand Elosu mediku baionesa (1875-1941) ez da guti baizik ezagutua. Berriki, hitzaldi bat antolatu zuen Biarritzeko mediatekak mediku anarkista horretaz ikerketak egin dituen Xipri Arbelbide gomitatuz.
Pobreen mediku bezala ezaguna zen, jende xeheak artatzen baitzituen. Pentsalari anarkista zen, politikoki engaiatua. 1914ko gerlaren kontra kanpainak antolatu zituen Baionan zuten anarkista taldearekin, salatuz armagintzako enpresarien probetxuko egina zela eta debaldetan milaka lagun hilen zirela. Emazteen eskubideez bazuen axola haien bozkarako eta hitzaren hartzeko dretxoa aldarrikatuz; baita haurrak hautuz egitearena ere. Liburu bat argitaratu zuen funtsean gaiaz: L’amour infécond (Amodio agorra). Alkoholismoa ere partida zuen eta honen kalteak salatu zituen Le poison maudit (Pozoi madarikatua) liburuan. Giza Eskubideen Ligako tokiko buru izan zen zenbait denboraz eta franko idatzi zuen aldizkari anarkistetan. Faxisten kontrako errepublikarren altxamendua sostengatu zuen 1936an. Vichyko gobernuak preso altxatu zuen 1941an, Akizen lehenik eta Gurseko zelaigunera igorri gero. Osagarri arazoak bazituen eta berehala hil zen.
Arbelbide ohartu da bere ikerketetan anarkistak biziki hurbiletik barrandatzen zituela botereak orduan. “Gerlaren kontra ziren eta denbora haietan gerla beharrezkoa zen Frantzian, nahi baitzuten Alsazia-Lorena bildu. Horregatik ere abortatzea gain-gainetik debekatua zen; emazteek haurrak egin behar zituzten gerlarako eta ez zuten sortzeen kontrolik nahi”. Alabainan, Elosuk Amodio agorra idatzi zuen sortzeen kontrola aldarrikatuz: “Erraten zuen emazteak ez zirela haur egiteko mekanikak eta gizonek behar zutela kasu egin zer egiten zuten”. Ardura gizonen gain ezarri nahi zuen, ezaxolakeriaz jokatzeko orde. Ondorioz gertatu abortuekin ere kezkatua zen: “Alabaina esperantxetan zirelarik neskak entseatzen ziren abortatzera eta erraten zuen sobera lanjerosa zela. Teorikoki akort zen baina duela ehun urte sobera emazte hiltzen zen hortarik”. Funtsean, ideia horiengatik auzitan ezarri zuten nolabait. Emazte batek salatu zuen lagundu zuela abortatzen baina laster agertu zen gezurra zela. Bizkitartean, hamar egun egon zen preso Baionako Villa Chagrinen.
Heriotzarat eraman zuen bigarren atxilotzea anarkista izateagatik ere pairatu zuen 65 urtetan. Elkarte bat bazen Baionan, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko lagunak izenekoa. Buruzagitza onartu zuen baina ez zen erakunde komunista. Halere, aitzakia hori baliatu zuten atxilotzeko: “Komunisten kontra zen preseski jendeak hiltzen zituztelakoz eta gerlaren alde zirelakoz. Baina begietan zuten eta preso sartu zuten komunista bezala. Presondegitik atera eta hamar egunen buruan hil zen. Pentsa emazu Gursen ontsa zenez!”
Jauntto baten seme gordea
Fernand Elosua Bordelen sortu zen amaren deiturapean. Ama, Rosa Antonia, ofizioz dendaria zen. “XIX. mendean Bordelerat joatea ez zen nornahirendako; espedizio bat zen. Nolaz joan zen hura harat? Nork pagatuko zion? Nonbaitik ere bederatzi hilabete esperantzetan zela eta emagin baten etxerat heltzen da. Berehala egin nuen: ‘hor baduk zerbait!'”, aitortu du Arbelbidek.
Emazte hori Bourgneuf karrikan bizi zela atzeman du Baionako artxiboetan, eta Nafarroa Garaiko Etxalarren sortua zela. Etxalarrerat joan eta han ikusi sortetxea eta familiaren datuak; Rosa Antoniaren aita, emazte eta hiruzpalau haurrekin Baionarat jina zela jakin.
“Dendari batek, denbora haietan haurra igortzea kolegiorat, lizeorat eta unibertsitaterat ez zen normal; hor bazen besterik!”. Gehiago dena, Elosu medikuaren ezkontza agirian agertzen da 40.000 liberako dotea ekarri zuela. Horiek ere ahaldun batengandik baizik ez ziren jiten ahal.
Anarkistez orduko Poliziak egin barrandatze bildumak miatu ditu Arbelbidek. “Txosten bat berezia bada artxiboetan Pauen anarkistetaz; paper horien hamarretarik bederatzi hemengoak dira”. Eta idatzi horietarik batean agertzen da “Baionako pertsonalitate batek semea bezala tratatzen” zuela Fernand Elosu.
Biarritzeko hitzaldira, iloba batzuk agertu ziren eta hauen bidez Elosu alabatxiarekin harremanetan sartu da Arbelbide. Honek, amak, Fernand Elosu aitaz egin idatzi bat ezagutarazi dio zeinetan idazten baitu delako aita ezezaguna nor zuen: “Ernest Lafont (1845-1896), kirurgilari eta Baionako diputatua”.
Azken gauza azpimarratu du ikerketaren egileak: Elosu medikua euskalduna zela dudarik gabe. “Ama Etxalarren sortua; aita, ama eta anai-arrebekin heldua honarat ttipia zelarik. Nola mintzo ziren elkarren artean: euskaraz! Ez zekiten frantsesik horren aitatxik eta amatxik. Elosu ttipia euskaraz ari zen hauekin”. Ezkontzak ere salatzen duela dio: “Emaztea ere euskalduna zuen, Peyroutet; Kanbotik jinak. Denbora haietan Kanbon denak euskaraz ari ziren”.
