Unibertsalaren ertzak, kanonaren mugimenduak

Ez nuke kontu terminologikoetan katramilatu nahiko hasi baino lehen, baina egia esan, literaturaz aritzean, nahiago dut «mundukoaz» jardun «unibertsalaz» baino. Txikikeria irudi luke, baina bi kontzeptuek nazioarteko literatura ulertzeko bi modu sinbolizatzen dituzte nolabait: unibertsala, tinta ezabaezinez idatzitako kanon zurrunarekin lotutakoa; mundukoa, arkatzez idatzitako kanon malguagoari dagokiona.

Izan ere, euskarara zer ekarri ez-ekarri gaiaren inguruan hausnartzen dugularik, ezinbestean, kanonaren auzia jartzen zaigu muturren aurrean. Bizitza laburra da, gu geu mugatuak gara, gure baliabideak bezain, eta hala, aukeratu behar dugularik, zein obra hautatu?

Orain hamarkada batzuk ez litzateke zalantzarik izango. Instituzioek izendatutako adituak (oro gizonezko, segurki) bilduko ziratekeen eta, elkarren arteko eztabaida sutsuen ondoren, zerrenda bat argitaratuko zuketen: «Hauek dira literatura unibertsaleko liburu behinenak». EIZIE-k urtetan bultzatutako Literatura Unibertsala bildumaren eredua hortik abiatu zen, nahiz eta modu askoz ere irekiagoan egin duen aurrera, zorionez, eta erreferentzia bikaina den egun.

Kontua baita, hasteko, modu horretan lan egiteak, batetik, kanon itxi eta mugiezin bat dagoelaren ameskeria barreiatzen duela, literaturaren teoriak eta historiak frankotan gezurtatu duten gauza. Bestetik, ez ditu kontuan hartzen helburu den literaturaren zerizan eta ezaugarri partikularrak; hots, kasu honetan, euskal literatura-sistemak dituen tasun, keria eta garriak.

Balizko zerrenda hori unibertsala litzatekeen heinean, berdin-berdin litzateke eredu Londresko irakurle batentzat, Manilako batentzat, Kinshasako batentzat edo Donibane Garaziko batentzat. Uste dut ez dela askorik esan behar ikuspegi horren atzean dagoen jaidura totalizanteaz ohartzeko. Hala, hobekien ezagutzen dudan egitasmoa aipatzearren, Munduko Poesia Kaierak bilduma martxan jarri genuenean, berehala konturatu ginen zerrenda itxi batekin lan egitearen arazoez. Alde batetik, materialki ezinezkoa zatekeen guk ez dugulako gisa horretako enkarguzko lanak eskatzeko baliabide ekonomikorik. Baina, bestetik, askoz interesgarriagoa iruditu zitzaigun irakurgaiak literatura sistemako beste kide batzuekin batera hautatzen joatea. Itzultzaileek zein autorerengana jotzen duten ikustea, esaterako, aski interesgarria da kanonaren desplazamenduez ohartzeko.

Egingo nuke duela hamarkada bat inork ez zituzkeela Euskal Herrian Audre Lorde eta Adrienne Rich berez itzuliko, eta aldiz, Danele Sarriugarte eta Maialen Berasategik haiengana jo izanak, haien poesiaren kalitatea eskaini ez ezik, asko esaten digu gure gizartearen eta gure literaturaren beraren bilakabideaz.

Mugak ere hor dira, halere. Deigarria da oraindik zenbat itzultzen dugun inguruko hizkuntza hegemonikoetatik. Egia da, oso interesgarria litzateke literatura periferikoetatik itzultzea (areago gure literaturaren izaera kontuan izanik), baina gure erreferentziak ere aski kanonikoak izaki, askoz ere lan nekezagoa da handik itzultzea, ez soilik jatorrizko hizkuntzen ezezagutzagatik, ezpada hango kultura eta literaturaren ezagutza eskasagatik. Ezagun baita itzultzea ez dela soilik letra batzuk beste batzuengatik ordezkatzea.