Iraileko eguzki argiarekin hartu du Hitza Benito Lertxundik, bere sorlekuan (Orio, 1942). Eguerditan ikusia zuen mareabehera aipatuz abiatu da solasa; nola itsas xoriak heldu diren halakoetan agerian utzi legarretara.
Zer da berri Orion?
Dakizun bezala, Orio oso arraun tokia da. Arraun denboraldia bukatu da, eta jendea dago hurrengo arraunlariei begira. Nork uzten dion arraun egiteari eta nork hartzen haien tokia. Horrelako kontuak dira; tradizioz hola da garai honetan. Gero, zorionez arrantzaleak ari dira garai ona egiten, arrain asko harrapatzen, eta oso pozgarria izaten da guretzat. Lehen asko ziren arrantzaleak, orain gutxiago.
Arraun mundua beti segitzen duzu, beraz.
A, bai! Arraunzale peto-petoa naiz, betidanik. Orioko taldearen omenez egin da dokumentala, eta hor kontatzen dut arraunerako zaina noiz sortu zen. 4 urte nituen. 1946an izan zen estropada ikaragarri berezia. Oriok eta Pedreñak Santanderren egin behar zuten buruz buruko saio bat. Markesa bat, aristokrata bat ba omen zen han finantzatzen zuena tripulazio hura. Jakina, uste zuten aise irabazten ahal zutela Santanderrekoek. Egin zuten ikaragarrizko bandera bat urrezko hariarekin, brodaketak eginik, harribitxiekin, egin den banderarik ederrena. Eta Oriok irabazi egin zion Pedreñari. Bandera hori Francori eskaintzekotan ziren Pedreñak irabazi izan balu. Baina Oriok irabazi. Eta badu oraindik labankada bat bandera horrek, arraunlari batek eman ziona saria Orioko patroiari emateko garaian. Bere hartan mantentzen da bandera hori. Gogoratzen naiz umetasun hartatik ikusi nuela trainerua nola ekarri zuten gurdi baten gainean, barruan sarturik arraunlari guztiak. Herria zen erabat bere onetik aterea, emozioak, negarrak, eliz kanpaiak bueltaka. Hori da neure erroa. Neuretzat kirola baino zerbait gehiago da. Herri baten izaera da, itsasoarekin. Kirola bihurtu den hori dator datorren tokitik. Arrantzan ibiltzen ziren eta noiz eta azkarrago sartzen ziren. Besteak baino lehenago sartzen baziren portura, orduan, harrapatu arrainak sari gehiago zuen. Hor hasten ziren lehiak, desafioak.
Kontzertuak aipa ditzagun; garai hauetan nola antolatzen dituzu kantuen aldetik?
Denetarik. Kantuak egiten ditut egiten ditudan moduan naizen bezalakoa naizelako, nola sentitzen dudan kantua eta neure berezko joerei ematen diet bide. Ez dut behin ere proposatu zerbait ezberdina egitea. Ez zait inoiz gustatu derrigor esatea zerbait diferentea egin behar dela. Ez baita naturala. Segitzen dut neure ildotik, eta konturatzen naiz aldatzen dela neure kanta mota eta kantatzeko era ere, oharkabean, berez. Denok aldakorrak garelako, izatez. Kantu berri bat dudanean, ahalik eta azkarren antolatu musikariekin, eta gustatzen zait segidan jende artera eramatea. Ez zait gustatzen kantu bat egin eta etxean edukitzea, eta gero estudioan grabatzea. Kaltegarri da. Aspaldi ohartu nintzen kantuak bere tokian dabiltzanean, jende artean, oharkabean aldatzen joaten direla. Badute bizitza propio bat. Entzuten duzu hiru hilabetetara aurreko eta oraingo grabaketa eta aldatu da. Ez dut nik proposatu aldatzea. Kantua bera ari da bere tokia egiten, hazten da. Orain bertan, zazpi bat kantu baditut zuzenean ematen ditudanak, berriak direnak. Gero, arabera, kantu bat baldin badut aspalditik kantatzen dudana, nekatuxe bezala banago horrekin, baztertzen dut pixka bat, beste bat ordez sartzen. Eta gauza bitxia gertatzen zait. Halako batean igual, baztertuta eduki badut denbora dexentean, hurrengo hartualdi batean konturatzen naiz ia lehen aldikoz ari naizela gozatzen kantu horrekin. Nik egina ez balitz bezala. Beti hor egon den kantu bat edo beste norbaitena dela. Neurea delako kontzientziarekin kantatzen dudanean bilatzen diot ajea hor eta hemen. Autore eta kritiko zara, autokritiko zara.
Kantaera aldatuz joan zaizu. Oharkabean izan da hori ere ala bilatu duzu kolore bat?
Gertatzen da gure lanbidean egunero- egunero ari garela mikro bat etxean jarririk, ekipoa piztu eta gure gauzak entseatzen. Konturatzen zara egunerokotasun horretan, jardunaren poderioz, kolore bat atera zaizula: «Erregistro hau orain arte ez nuen! Atera da hemen!». Eta atera denean hasten zara horri begira. Urrats berri bat ematen duzu. Askotan ibiltzen gara gauzen bilaka, baina konturatu naiz gauzek aurkitu egiten gaituztela gu. Baldin eta han baldin bagaude. Badut kantu berri bat egina bakeari buruzkoa, non esaten dudan: «Ezin da bakea bilatu, berak behar gaitu aurkitu?». Noiz aurkitzen gaitu? Aurkikuntza horretarako baldintzak ditugunean. Esan nahi du baldintzak gauzatzen direla. Ez direnean gauzatzen, ibil zaitez bilaka, ez duzu inoiz lortuko. Animaliari beldurra badiozu, hark sumatzen dizu. Animalia baten aurrean lasai baldin bazaude, nabaritzen du, eta etorri egiten zaizu. Kantuekin gauza bera gertatzen da. Bat-batean, zu bolantean zoaz, eta ez dakizu zergatik kantu baten ideia etorri zaizu; hari muturra eskaini dizu. Zuk hari mutur horri tira egin behar diozu.
Nolaz dira hainbeste kantu inkontziente kolektiboan sartu?
Nik uste naturak —eta gu natura gara, noski— bere osotasunean, bere aniztasunean baduela lege bat, berezkoa duena, badirela sentsibilitate, mundu arketipikoak. Arketipo batzuk dira beharbada zabalagoak, beste batzuk hertsiagoak; batzuk, belaunaldiz belaunaldi errepikatzen diren konstante modukoak; beste batzuk, belaunaldi batean hantxe itsasten direnak. Orduan, horren erantzun garbirik ez daukat, inondik ere. Baina arketipo horiek badira mundu guztian zabalduak. Euskal Herrian oso-oso errotua gelditu den kantu bat, badakit Australian badela arketipo hori bera duena, eta han ere batzuei errotua gelditzen zaie. Orain inoiz baino disko gutxiago saltzen dugu, diskoaren industria gain behera joan delako, baina, bestalde, askozaz ere jende gehiagok ezagutzen gaitu mundu guztian. Okinawan [Japonia] bizi den ingeles musika kritikari batek kontatzen du nola neure musika bizitzen duen. Etorri dira hona ni ezagutzera. Ikaragarria egiten zait hori. Eta esaten duzu, «zer txiki bihurtu den mundua». Okinawako ingeles horrek kontatzen zidan han hondartza bat bazutela oso polita, urtaro batean gauzatzen dela eguzkiaren sartze bat oso ederra eta ohitura hartu zutela ilunabar horretan hara joateko; badutela ardo goxo berezi bat, kopatxo bat edaten dutela eta esaten dit: «Ez beti, baina ia denetan zure musikarekin egiten dugu ibilaldi hori». Otoitz bat bezala, gauza erlijioso bat bezala egiten dute argi ñabar horretan. Hori da arketipo bat; zure ondak hartzen ditu eta bere egiten ditu. Zergatik? Ez dakit. Hola da.
Etxahun Barkoxe edo Iruriren testuak deskubritu zenituelarik, zertan zuten inportantzia?
Ez Dok Amairun ginelarik garai haietan, hasieran, besteak beste ardura berezi batekin hartu genuen behar genuela bertako musika zaharra, ezagutzen ez genuena, berreskuratu. Horrela sartu ginen liburu, kantutegi zaharretan: Salaberri, Azkue, Aita Donostia. Azkuerenean aurkitu nituen… Hasteko, Xiberoa zen zerbait mitikoa guretzat. Gainera, uste nuen orduan herrixka bat zela, Orio bezala. Hola zen ene ezagutza falta hartan; ez nekien eskualde bat zenik. Abuztua heldu zen, eta esan nuen ezagutu behar nuela. Letek esan zuen Nafarroara joanen zela, eta gelditu ginen halako egunean eguerdiko 12:00etan bilduko ginela biok Orhiko puntan. Oxkaxetik Urdiñarbera jautsi eta konturatu nintzen eskualde bat zela. Hasi nintzen ostatu bila. Maulen, hain xuxen, ez dakit zenbat toki ukitu nituen, eta ez nuen aurkitu. Gero, Atharratzen. Atharratze ezagutzen nuen Atharratze jauregian kantutik. Han ere ez nuen aurkitu, eta segitu nuen hegoaldera buruz. Holako bihurgune batean ikusten dut hotel bat Ligin. Oso polita; atzean erreka. Ganbera bat bazuten galdetu. Emakume gazte beltxaran bat zen barran: «Ez, ez daukagu, dena betea dugu!». Irteten naizenean: «Aizu!», espainiera garbian, «Zu Benito zara?». «Bai». «Kontxo, ni zure bila ibili naiz, kantalditxo bat egiteko hemen, errekaren ondoan…». Hasi zen biraoka kasik eta: «Zaude, zaude pixka bat!», han ibili zerbaitetan: «Bai, badut!». Egin zidan goi-goian ganberatxo bat oso polita, eta han geratu nintzen. Ostatu hartako sala handi batean ezagutu nituen xiberotar kantari mitikoak: Ximi, Larraineko Napo. Egunero beren Pernod-a hartuz, han egoten ziren kantuz, eta ni hasi nintzen kantatzen orduan Azkuetik hartu kantuak. «Zer kantu dituk horiek? ». Eta bazen donado bat, Ligiko alkate izandakoa, Xotal txülülari famatuarekin dantzatua zena. Joan zen denbora batez, eta berriz etorri liburu zahar-zahar batekin eta: «Hemen duk, e! Atharratze jauregian hemen duk!». Nik irakurtzen nuen Etxahunen letra hura, eta ikusten nion piper handia, grazia handia. Eta piper hori mantentzearren egin nuen neure bertsioa. Xiberotar klasikoek, garbizaleek kritikatu egin dute gero. Nik horrela sentitzen nuen, letra hori horrela kantatu behar zela. Hori izan zen Xiberoarekin izan nuen bataioa. Maitemindua atera nintzen handik. Orduan Xiberoa ikusten genuen Euskal Herriaren arimaren erreserba bat bezala. XV edo XVI. mendean bezala nola hasiko ziren edozein momentutan kantuz. Gogoratzen naiz Atharratze ondoko ostatu batean egon ginela bazkaltzen. Zazpi platera ateratzen zituzten ezberdinak, zuk eskatu gabe ere. Bazkalondoan, mutil gazte bat, 17 urtekoa edo, paretaren kontra txixa egitera joan zen, eta txixa egiten ari zela, entrexantak egiten dantzan. Naturaltasun batekin! Egin genuen: «Hauek odolean dakarkite! Dantzarik eta kanturik egin gabe ez dakite bizitzen!». Dena zen pixka bat exotikoa.
Ez Dok Amairurekin argi zenuten euskal kulturaren berpizte baten beharra. Egungoaz zer diozu?
Kultura beti hartzen dugu: musika, idaztea, zinema, antzerkia, bertsolaritza… Sailkatzen dugu. Askotan pentsatzen dut: ba ote dakigu mintzatzen garenean non hasten den kultura eta non bukatzen. Azkenean, kultura da jaiotzen garenetik bizitza guztian zehar egiten dugun guztia. Kulturak ez du nahi eta nahi ez esan nahi gauza onuragarri bat, hazten laguntzen diguna, edertzen gaituena, aberasten gaituena; kulturak hondatu ere egiten du, hondakina edo hondamendia izan daiteke; gerla ere kultura da. Mito horiekin puskatu egin nahi dut. Orduan ikusi genuen gure hizkuntza, gure kantuak, barrutik heldu den espresio hori, espirituala, animikoa nahi baduzu; herri baten izaera, mitifikatu dugun herri baten izate aberats hori, galeran zegoen herri menderatua izanik. Batek bere buruarekin agintzen ez duenean, deterioratu egiten da. Besteren erregela, esan, nahietara bildu behar izaten du. Orduan behar genuen hori dena errekuperatu. Euskaraz kantatu. Batzuk hasi ziren idazten, besteak antzerkia egiten edo dantzak errekuperatzen. Zerbait osatzen hasi zen. Gaur, kulturan sartuz dena: industriagintza, ekonomia, politika… dena. Iruditzen zait hartatik mende erdia pasa denean beste molde bateko Ez Dok Amairu bat beharrezkoa izango lukeela herri honek. Ari naiz garai bateko izpiritu hura, zentzu askotan, galduxe ote den. Agian ez da galtzen borondate txarragatik; gauzak ondo ulertu ez direlako beharbada, bide erdian gelditurik. Eta gelditzen baldin bazara, esan nahi du atzera. Ikusten dut beste izpiritu eraginkor, ongi antolatu eta ondo ulertu baten beharra, Euskal Herriaren nolabaiteko herri izpiritu indartsu hori energiarekin egiteko edo hasteko.
Zertarik heldu da, oinarrizko jakintza baten lantzetik?
Duela berrogei urte eginen ez nuen galdera bat egin beharrean sentitzen naiz. Horrek esan nahi du zerbait bidean galdu egin dugula. Gure herriaz hizketan hasten garenean edozeini egiten diot: «Kontzientea zara gure herria herri menperatua dela?». Duela berrogei urte ez zen galdera egin beharrik. Pil-pilean zegoen. Gaur egun, nahasmen bat badago, non gauzak ez diren ulertzen bere hartan. Sasi artean galdu egin garelako. Lausotu da gure pertzepzioa. Orduan, eztabaida asko izaten dut jendearekin: «Menperatua dela onartzen baduzu, orduan, zergatik deitzen diozu egoera honi demokrazia? Menperatzen duen estatu batena da. Bere legeak, konstituzioak eta gauza guziak dira guretzako espetxeak! ». Jendea ez da konturatzen kontraesana erokeria dela. Burua erdibitua edukitzea eta hori patologia bat dela. Hain kopuru handia da, gauza normaltzat jotzen da; normala da, baina ez naturala. Menperatuta egoteko bi modu daude: bata da behatza zupatzen, tontoak garelako; bestea da, jakinik menperatuak garela baina badakigula esaten, esplikatzen, ikusten zer izate duen gure egoerak; muskulatura falta zaigula baina badakigula gure ahulezia nolakoa den. Horrek ematen dio duintasuna, kalitatea bizitzari.
