«Inork ez dezala jakin zer den performancea»

«Abuztuan oporrak? Ez, ez, egona naiz oporretan. Abuztuan, gainera, oso ondo lan egiten dut». Paristik erantzun ditu galderak Esther Ferrerrek (Donostia, 1937). Badira ia 40 urte han bizi dela. «Abuztuan, hemen motelago bezala doa dena, eta denbora gehiago duzu urtean zehar egiten ez duzuna egiteko». Argazkiak atera beharra zeukan Londresko galeria batean jarriko duen erakusketarako, eta, era berean, prestatzen ari da Bretainian egingo den jaialdi baterako instalazioak. Paris abuztuan «moteldu» egiten dela irizten dio performancea ogibide bezala bizibide duenak, baina han ere, uda bete-beteko arratsaldeetan, bero. «Une honetan, etxeko patioan, eta itzalean, 30 gradu».

Gure Artea saria eman zizun Eusko Jaurlaritzak joan den ekainean. Nola hartzen dituzu sariak? Zein esanahi daukate zuretzat?

Larritasunez hartzen ditut. Hori da egia. Edukitzen dudan lehen sentipena larritasuna da.

Zergatik?

Inork ezagutzen ez zaituenean, zure lana eginez ahanzturan bizi zarenean, errazagoa da. Jendeak ez zaitu ezagutzen, eta denbora asko daukazu lan egiteko; hortaz, erantzukizuna zureganakoa da. Baina sari bat ematen dizutenean jende gehiagok ezagutzen zaitu, eta, beraz, bestelako erantzukizunak eta betebeharrak ditudan sentipena edukitzen dut; besteenganako erantzukizunak eta betebeharrak ditudala iruditzen zaidala, alegia. Esaterako, motibatzen ez nauen zerbait proposatzen didatenean, eta ezetz erantzun behar dudanean, neure artean zera pentsatzen dut: «Agian uste dute ezetz esan dudala, sari bat eman didatenez zerbait naizela pentsatzen dudala uste dutelako». Ez dakit... Agian neure buruan baino existitzen ez diren betebehar batzuk sortzen ditut ! [Umorez].

Ezaguna izateak, hortaz, larritasuna sortzen dizu.

Bai, bai. Egiten nuena nik eta beste bizpahiruk baino ez zuten ikusten garai batean, baina orain... Halere, lehen egiten nuena egiten dut; berdin lan egiten dut...

Batez ere performanceetan egindako lanagatik eman dizute saria. Zenbat aldiz esplikatu behar izan duzu zer den performance bat?

Ui! Mila aldiz! [Barrez]. Ahal dudan bezala erantzuten diot galdera horri, baina uste dut performancea dela dagoen arterik demokratikoena. Izan ere, ez duzu ezer behar gauzatzeko. Ideia bat daukazu, eta ideia hori eskultura batean, margolan batean, testu batean, poesia batean gauzatu dezakezu. Baina erabakitzen duzu performancearen bidez garatu behar duzula. Orduan, ideia hori egokitzen duzu zuk nahi duzun moldera, eta zuk asmatzen duzu dena. Demokratikoena da, egiteko borondatea eta zureganako erantzukizuna baino ez dituzulako behar. Obra hori ahalik eta ondoena egiteko erantzukizuna daukazu. Agian kaka zahar bat izango da gero, baina zuk ahal bezain ondoena egin duzu.

Eta zein da kaka zahar baten eta performance on baten arteko aldea?

Ideiarik ez daukat. Nik ikusten ditudanean badakit zer interesatzen zaidan eta zer ez. Nik akzio batzuk ikusten ditut, eta pentsatzen dut ez daukatela ideia jakin bat oinarrian; betiere nire ikuspuntua kontuan hartuta, e? Niri gustatzen zaizkit ideia bat daukaten ekintzak, gardenak direnak.

Performance bat gauzatzen duzunean ez diozu ikusleari erreparatzen. Baina zertarako da performance bat? Ulertzeko? Barneratzeko?Gozatzeko?

Lehenik eta behin, nire lana da. Beraz, egiten dudanak, lehenik eta behin, niretzat dauka balioa. Erronka jotzen diozu zeure buruari: ideia bat daukat, eta nik nahi dudan forma emango diot horri. Ideia hori asko lantzen dut; gehiegi, batzuetan... Zuregandik aterako den hori pertsona batek edo askok ikusiko du, baina obra bat egiten dudanean ez dut pentsatzen publiko bat edukiko duenik. Inoiz ez. Hainbeste urte pasatu ditut inorengan interesa piztu gabe, ez dut publikoarengan pentsatzen. Obra arduratsua egin beharra daukadala pentsatzen dut lantzen ari naizenean.

Performance hori lantzen ari zarenean, entseatu egiten al duzu?

Bakoitzaren araberakoa da hori. Performancean ez dago dogmarik; dogmak, politikarientzat eta erlijioentzat. Artean ez daukat dogmarik, eta ez dut onartzen inork niri horiek inposatzerik. Hortaz, performancea arte demokratikoena eta askeena denez, bakoitzak nahi duen forma ematen dio. Nik, adibidez, asko lantzen ditut. Ideia bat daukat, landu egiten dut, garatu, idatzi, marraztu ere bai batzuetan, eta gauzatu behar duzun tokira egokitzen duzu. Gero, hortik aurrera, pentsatuta neukana egingo dut zehatz-mehatz, edo lasai asko inprobisatuko dut. Izan ere, ideiaren akzioaren baitan dago inprobisazioa.

Eta nondik sortzen dira ideiak?

Edozein unetan, edozein tokitan sortzen dira. Esaterako, asko gustatzen zait ibiltzea. Ados? Antonio Machadoren «caminante no hay camino, se hace camino al andar» esaldiak (ibiltari, ez dago biderik, bidea egiten da ibiliz), adibidez, esanahi berezia dauka niretzat, bizitzan zuk zeuk egin behar duzulako aurrera, eta zeuk egin beharra daukazulako bidea.

Egoera trabagarri edo deseroso askori aurre egin beharko zaie halako ekintzak egiten direnean, ezta?

Tira, gaur egun, ez. Jendea ohituta dago performanceak ikusten. Jada ez da ente estrainio bat, zer zen inork ez zekiena. Jendeak ez du 60ko hamarkadan bezala erantzuten. Walterrek [Marchetti], Juanek [Hidalgo] eta hirurok Zaj taldearekin genbiltzanean egoera zailei, are biolentoei, aurre egin behar izan genien; eta ez bakarrik Espainian, baita AEBetan edota Alemanian ere. Publikoak gaizki erreakzionatzen zuen. Zuk proposamen bat egiten duzu, eta jende batek, errefusatu arren, umorez hartzen du eta barre egin. Baina beste batzuek, amorruz, suminduta eta modu oldarkorrean errefusatzen dute. Bakoitzaren nortasunaren araberakoa da.

Ekintzetan gerta daitezkeen istripu horiek erronka gisa hartzen al dituzu?

Nire esperientzia kontuan hartuta, esan dezaket defentsarik onena defentsarik eza dela. Nik erabaki dezaket ezer ez egitea, eta uzten didaten bitartean egiten ari nintzena egiten jarraitzea. Bestalde, gelditu egin naiteke, eta egin dezatela besteek. Badakizu zergatik? Une horretan gertatzen den guztia performancearen parte delako. Performancea egoera bat da. Zu hasten zara egiten pentsatuta zeneukana. Baina gero, agian, istripua dela eta, performanceak beste bide bat hartuko du, baina niretzat istripu hori performancearen parte da. Une horretan gertatzen dena, egitea pentsatuta neukana baina askoz ere garrantzitsuagoa da.

Istripu batek, hortaz, performancea ondu dezake.

Bai, izan daiteke. Baina, batez ere, interesgarriagoa bihurtzen du.

Ekintza gauzatu aurretik garrantzitsua da, hortaz, umorea edukitzea.

Nik badaukat umorea, eta, kasu askotan, nire performanceetan, neure buruari barre egiten diot, ekintzako pertsonarik irrigarriena ni neu naizelako. Ez daukat aurreiritzirik alde horretatik. Begira, gizon batek hogei orrialdeko artikulu bat idatzi du nire performanceen umoreari buruz. Hara! [Barrez]. Halere, gauza bat: ekintza bat egiten dudanean inoiz, inoiz ez dut bilatzen jendearen barrea. Inoiz ez. [Erik] Satiek esaten zuen errazagoa dela asperraraztea dibertiaraztea baino.

Performanceaz hitz egiten da genero moduan, eskulturaz edota pinturaz bezala, adibidez. Zu ez zaude ados.

Nik borroka egiten dut inoiz generotzat har ez dadin eta genero bihur ez dadin.

Zergatik?

Nik borroka egiten dut inork zehazki jakin ez dezan performancea zer den. Izan dadila hibrido moduko bat, artearen okertze bat edo. Inork ez dezala jakin zer den, jarraitu dadila egiten, bai instituzioetan, baita horietatik kanpo ere. Hori da nire ideia. Hori gustatuko litzaidake. Genero bihurtzen denean, badakizu zer den. Unibertsitateetan sartzen da, eskoletan... Gauza ez da horren kontra nagoela, baina nik nahi dudana da behar adina ideia edukitzea, eta 74 urterekin, ia 75ekin, ekintza bat egiten dudanean jendeak galde diezaiola ondokoari: «Baina zer da hau? Nola jaten da?». Gustatuko litzaidake hala izaten jarraitzea. Batzuentzat izan dadila zoragarria, eta beste batzuek pentsa dezatela adarra jotzen ari gatzaizkiela. Hori bai, ni ez nago performancea irakastearen kontra. Irakats daitekeela uste badute, irakats dezatela. Nik uste dut ezin dudala irakatsi. Egia da nik performance mintegiak ematen ditudala, baina nik ez diet irakasten. Nik, sinpleki, «egin» esaten diet, eta egin egiten dute.

Eta irakurtzen al dituzu performanceari buruzko teoriak?

Gutxitan. Batzuetan, dibertitzeko soilik...

Maltzurki dibertitzeko?

Ez, ez! [Barrez]. Gehiago ikasteko! Performanceari buruzko liburu bat gomendatzen badidate, irakurri egiten dut. Izan ere, performanceari buruz daukadan ideia ez da Ideia, lerra larriz idatzita. Ez, ez. Bat gehiago da.

Arteak garai bakoitzeko egoera ekonomiko, sozial eta politikoari erantzun ohi dio. Gaur egun joera hori ikusten al duzu?

Bai. Ziur. Ni, adibidez, egoera artistiko, sozial eta ekonomiko batek baldintzatuta nago, konturatu ez arren. Batzuetan, agian, gauza erabat abstraktuak errealitatetik oso urrun daudela dirudi, ez diotela errealitate bati erantzuten; baina erantzuten diote. Nik nire errealitateari erantzuten diot, kontziente izan ez arren.

Austeritate garaian gaude. Pentsatzen dut zuretzat ez dela traba handiegia izango, pobre lan egitea, lanerako objektu gutxi erabiltzea erabaki zenuelako. Gaur egungo performer asko, ordea, sofistikatuagoak dira, bitartekari teknologikoak behar dituzte haien ekintzak gauzatzeko. Zein neurritan eragingo die austeritate horrek performer horiei?

Teknologiak inbaditu gaitu, eta hortaz, teknologiarekin lan egitea gogoko baldin badute, behintzat, normala da gazteek teknologia erabiltzea haien ekintzak egiteko. Metodo sofistikatuak dira, dirua behar da, zaila da gailuak lortzea... Eta nork ematen dizkizu? Instituzioak. Niretzat, arriskutsua da. Zergatik? Badakigu zer den instituzioa, eta zer nahi duen. Gehien gustatzen zaizkidan nire obrak ahalik eta bitarteko gutxien erabili ditudanak dira. Ateratzen baldin bazara argiekin, mozorrotuta, mekanismo batzuk baldin badituzu, oso babestuta zaude. Baina bakarrik zaudenean, ezer gabe... Ea: niretzat onena da performance bat egitea nire gorputza soilik erabilita. Ahalik eta gehiena ahalik eta gutxienarekin esatea maite dut. Esan nahi dudana beso bat mugituta esan baldin badezaket, ez ditut biak mugituko. Gainera, beste gauza bat: pobre lan egiteak sekulako askatasuna ematen dit. Hasteko, nahi dudan tokian egin dezaket. Izan ere, metodo sofistikatuak dauzkazunean, gauzak gorde behar dituzu, esaterako. Zaindari bat behar duzu. Hortaz, kontrol edota errepresio sistemaren barruan sartzen gara. Hori da nahi dudan gizarte eredua. Ahalik eta kontrol gutxiena, ahalik eta errepresio gutxiena...

Gizarte eredu hori posible al da?

Tira, nik uste dut gazteak, baita zaharrak ere, ni bezala, konturatzen ari garela sortu dugun gizarte eredua aldatu beharra daukagula. Oraindik ere baldintzatuta gaude... Izututa gauzkate, birrintzen gaituzte alde guztietatik, eta badirudi ez dugula pentsatzen. Baina badira gazteak pentsatzen dutenak, eta beste modu batean bizi nahi dutenak. Baina oso zaila egiten zaie aldatzea.

John Cage izan zen zure maisua performancean. Esan izan duzu hari esker «mundua aditzen» ikasi zenuela. Zer esan nahi duzu?

Gu, eta zu ere bai, ziurrenik, hezi gaituzte esanez «hau da musika, hau da zarata desatsegina», adibidez. Beraz, aukera batzuetara mugatzen zen musika; aukera horietatik kanpo zegoena ez zen musika. Cagek, hasteko, irakatsi zidan mundu honetan zaratak aditzen, eta ulertarazi zidan mundu honetako soinu batzuk eta zarata batzuk ezin zoragarriagoak zirela.

Zein zarata edo soinu, adibidez?

Behin eskaner bat egin zidaten, eta aparailuak zarata egiten du. Cagengan pentsatu nuen, eta zarata horri erreparatu nion. Horri esker, eskanerrean eman nuen denbora ziztu batean igaro zen! Are gehiago: esan dezaket esperientzia atsegina izan zela.