Bi dokumentu ditu mahai gainean Xabier Paya Donostia 2016ko kultur programaren zuzendariak (Algorta, Bizkaia, 1982). 2011n irabazle hautatu zuten proiektua da bata, eta egungo egitaraua bestea. Lehenak «gidalerro batzuk» zehazten zituen, eta ekimen bakoitza nola landu garatu dute bigarrenean. «Jauzirik handiena da programa honek hankak lurrean dituela. Egin egingo dugu; asmoetatik ekintzetarako saltoa da».
Joan den hilean aurkeztu zenuten programa. Zer-nolako maila du?
Esango nuke proiektu honen tasun edo ezaugarri nagusia dela zuzendaritzako inork ezin duela esan berak sortutako proiektua denik; hemen proiektu asko daude herritarrek eta elkarteek proposatutakoak. Erakunde, eragile, herritar eta artistekin markoa definitu da, baina aurrera egiteko pausoak adostu egin ditugu. Lan handia da berriro irakurtzea, baina hau da gertatuko dena, eta uste dut herritar gehienek aurkituko dutela gustuko zerbait. Ni neu oso pozik nago, gero eta jende gehiago ari delako inplikatzen, eta jada lanean ari diren ia mila eragileek azkenean ikusiko dutelako isileko lan hori uretatik ateratzen.
Kulturaren kontzeptu zabalegia izatea egotzi izan zaio hiriburutzari, dena hartzea kulturatzat. Zer iruditzen zaizu kritika hori?
Kulturaren 60tik gora definizio egon daitezke, eta definizio klasikoaren inguruan maiz azalpenak eman behar izan ditugu, esateko nolabait programa ez dela hor kabitzen. Kultura baldin bada, adibidez, arte diziplina jakin batzuetan egiten diren urratsak, egia da hor kamuts edo herren geratuko litzatekeela proiektu honen oinarria, baina sorreratik hala gertatzen da. Proiektuak sorburutik zuen kulturaren definizio bat, ia batzuek naturaren aurkako adierazten dutena: natura berez gertatzen dena da, eta kultura, gizakiak egin duen gainerako guztia, beraz, agian hortik gertuago egon daiteke. Honek Europan badu berebiziko erronka bat, eta da ez dagoela akordiorik kulturarako oinarrizko plan baterako. Europan, egun, adostasuna hiru hankaren baitan eraikitzen da: ekonomia, ingurumena eta justizia berdintasuna. Hortik kanpo, ez daude kulturaren inguruko gutxieneko batzuk, eta horrek normalean eramaten du kultura ekonomia sortzailearekin parekatzera. Definizio horretan ez dira sartzen hainbat dantza talde edo bertso eskola, adibidez. Beraz, egia da proiektuak hasieratik oinarri zeukan kulturaren definizio zabal bat dagoela; gizatalde bat osatzeko, antolatzeko, elkar ulertzeko egon litezkeen balio, sinesmen, portaera eta abar guztiek osatzen dutena litzateke. Esango nuke asetzeko modukoa dela kulturaren irudi klasikoa bilatzen dutenentzat, hau da, zinema badago, literatura, dantza, musika... baina badaude agian hain klasikoak ez diren beste batzuk, eta gaur egungo kulturaren adierazpen direnak. Bide berri bat sustatzen dugu, eta ikusiko dugu zer ematen duen.
Halere, ulertzen duzu herritarrei abstraktuegia, lausoegia gerta dakiekeela hori guztia?
Bai, eta ulertzeaz gain, uste dut oso kontziente garela aurreko Europako kultur hiriburuek landu dutena ez dela eredu hau. Liverpool [2008] da eredu bat, eta han esaten den lehenbiziko gauza da inbertitutako euro bakoitzaren halako zortzi eskuratu zituztela, edo Marseilla aipatzen zaigu, 660 milioi euroko aurrekontua zuena eta egin zuena eraberritze industrial bat portu industriala aldatuz eta MuCEM museoa jarriz. Noski, 2016k ez du hori egingo. Eta, gainera, errentagarri izan daitezkeen kultur eredu batzuk, jaialdi direlako, erakusgarri direlako, ez dira hainbeste sustatuko; egongo dira, baina benetan aldatu nahi dena ikusten ez den zerbait da.
Maiz esan da herritarrek oraindik ez dakitela oso ongi zer den hiriburutza. Egitaraua aurkeztuta, nabaritu duzue aldaketarik?
Argi dago hobetzen ari dela; orain arte, euskarririk gabe, zer izango zen erantzutea zaila zen. Urrats bat egin dugu aurrera, baina argi dago oraindik lanean jarraitu behar dugula. Uste dut jendeari argi geratzen ari zaiola elkarbizitzaren inguruko kultur programa bat dela, hainbat ekitaldi egongo direla, ez dela izango aurreko kultur hiriburutzen ereduari segituko dion eredua, baina Bruselak txalotu duela aldaketa hori, ikusten zuelako ez zela jasangarria kultura etengabe porlanarekin lotzeko ikuspegia. Seguru nago ekimen batzuk ez direla herritar batzuen gustuko izango, eredu bat sustatzen dutelako edo beste bat. Uste dut D2016k elkarbizitza gai baldin badu, kultur ereduen arteko elkarbizitza sustatzen duela bere horretan eta, beraz, jabetzen dela programa bat dagoela, baina 2016an Donostian eta Euskal Herrian egongo den kultura, zorionez, askoz gehiago izango dela.
Kultura elkarbizitzarako tresna gisa definitzen da. Kultur eredu ezberdinak elkarrekin bizi ahal dira egitasmo honen arabera?
Dudarik gabe. Puntualizatu nahiko nuke kulturaren kosifikazio edo tresna gisa irudikatze hori ez dela benetan programa garatzean landu dugun zerbait. Kulturak berez laguntzen digu, hau da, irakurtzen edo dantzatzen duenak, arteak berezko dituen oinarri horiez jabetzen denak, elkarbizitzarako tresnak eskuratzen ditu. Ez nuke inongo unetan esango, «a, ze ondo, erabil dezagun dantza, eta elkarrekin dantza egiten badugu, orduan elkarrekin bizi gaitezke». Ez. Agian hala uler daiteke, baina benetan, idazle batek ikasten duen bezala zure lekuan jartzen, bestearen ikuspegia irudikatzen... hor lantzen duen hori denok gure eguneroko bizitzan egingo bagenu, lagunduko liguke elkarrekin hobeto bizitzen. Hori da benetako filosofia. Esango nuke saiatu garela kultur eredu askoren proiektuak egon daitezen. Ereduetara mugatzea zaila da, hemen lan egiteko molde asko ez direlako kultur eredu hegemonikoarenak, baizik bestelakoak.
Kosifikazioa aipatu duzu. Izango da kritikarik ere, zilegi ote den kulturari elkarbizitzarako tresna izatea eskatze hori, beste ikuspegi batzuetatik kulturak gatazkak azaleratu, probokatu, zirikatu behar duela ulertzen delarik... Halako ikuspegiek bat egin dezakete proiektuarekin?
Egin egin dezakete. Adibide gisa, Hormek Diote proiektua jarriko nuke. Artistei utzi zaie horma batean adierazten beren gogoeta, Eduardo Galeanoren hitzak, Las paredes que hablan hori oinarri hartuta, hau da, hormek hitz egiten dutela hitz egiteko aukerarik ez duten horien izenean. Dizebik Amarako horma batean Kapitalismoa borrokatu margotu zuen; ismoa borrokatu ezabatu, eta hala utzi zuen. Agian norbaitek pentsa lezake, zer egin beharko genuke, kendu? Ez. Tamalez, elkarbizitza medioetan saltzen da zerbait positibo bezala, baina elkarbizitzak ezinbestean dakar gatazkak mahai gainean jartzea. Hori ez da gustagarri, baina benetan hori bada landu nahi duguna, landuko dugu. Horregatik, garbi utzi nahiko nuke kultura ez dela hori azaleratzeko erabiltzen; horretarako artistek berez dituzte mundua bestela ikusteko ezaugarriak, eta horiek herritarrengana eramatea bilatzen du proiektu honek. Argi dago ez dagoela eredu edo modu bakar bat, eta kulturak ekarriko dituela kontrajarriak diren gauza asko, polemikoak.
Abel Azkonaren erakusketa etorri zait burura, nola elkarbizitzari kalte egin ahal ziolakoan zalantzan jarri den haren obra bat, eta, beraz, eredu honen barruan halakoek zer leku izan zezaketen...
Bai, ziur nago halako gehiago gertatuko direla, kulturak, artistak, muga horiek bilatzen dituelako. Artistak ia izan daitezke lurralde bateko termometroak gauzak nola dauden erakusteko; termometro batek gora jotzen duenean, agian gai honekin sekulako arazoa dago. Niretzat mediazioa da gakoa. Eta erantzuteak horren parte izan behar du, herritarrek esan behar dute «ez nago ados»; izango dira kritika gogorrak egingo dituztenak, baina dena marko baten baitan egitea, elkar onartuta, urrats gogoangarri bat izango litzateke kasik. Lortuko bagenu jendeak hori gehiago egitea, askoz gizarte kohesionatu, bidezko eta ederragoan biziko ginateke.
Ereduen arteko elkarbizitzaz ari garela, izan da Donostian kasu adierazgarri bat: Kortxoenearen eraistea. Orduan esan zenuten «fundazioaren jarduera eremutik kanpo» zegoela, baina zer egin dezake hiriburutzak, kasu horretan adibidez, eredu ezberdinen elkarbizitza horren alde?
Fundazioaren adierazpena da gure jarduera eremutik kanpo geratzen dela. Gu ez gara udala; udala gure parte da, baina guk ez daukagu eraisketa bat aldatzerik. Hor bai, Pablo Berastegi zuzendari orokorrak hasieratik azaldu zuen Kortxoenearen eta udalaren arteko mediazioa egiteko borondatea, bai biengana jo ere, hain zuzen elkarbizitza sustatzeko lehenbizikoa delako Kortxoenea eta udaleko ordezkariak eseri eta haien artean hitz egitea. Sortzaile naizen aldetik kultur espazio bat eraistea beti penaz ikusiko dudan zerbait da. Badira beste hainbat eredu non lortu duten adostasuna espazio alternatiboak hiriko elkarbizitzaren parte izan daitezen, eta benetan espero eta desio dut egunen batean Kortxoenearen eta udalaren arteko elkarrizketek aurkituko dutela irtenbidea, Donostiako kulturaren parte delako.
Behin egitaraua aurkeztuta, zein dira orain erronka nagusiak?
Batetik, programa ezagutaraztea oraindik benetako lana, erronka da. Bestalde, finantzatzearekin lanean segitzen dugu. Esango nuke ezarri zen %15eko babesletza lortzetik nahiko gertu gaudela, segitzen dugula berriak lortzen, eta 2016. urtea ere geratzen zaigula horretarako ekitaldi batzuekin.
Babesle gehiago iritsiko dira behin egitaraua aurkeztuta?
Kutxa da babesle nagusia, baina proiektu askok babesle jakin bat izango dute, eta programarekin errazagoa da haiengana joatea. Nahiko genuke proiektu askotan babesle horrek 2016 eta gero ere babesten jarraitzea.
Nola irudikatzen duzu datorren urtea?
Esango nuke irekiera une garrantzitsua izango dela, lehen inpresioa izan daiteke. Hortik aurrera, egongo dira une batzuk nolabait kultur hiriburu klasiko horietatik espero diren gisakoak, dela Stop War festibala, dela Bake Ituna erakusketaren irekiera... Baina bitartean hainbat gauza gertatuko dira agian berehala hain agerikoak ez direnak izango, baina dauden tokian akupuntura lan nabarmena egingo dutenak, esaterako, artisten erresidentziak. Kalean etengabe su artifizialak egongo diren? Ez, beste kultur eredu bat, kultur mota bat izango da. Proiektu honek legatu hitza oso presente du, eta ezin dugu lurraldea enpatxatu. Horrek esan nahi du, adibidez, bat-batean ezin dugula dena debalde egin, bestela ea nor joango den hurrengo urtean museora, antzokira... kulturgileek bizi behar dute, hori indartu behar da eta, beraz, gauza horiek ondo zaindu behar ditugu.
Eta, beraz, zein izango da legatu famatu hori? Proiektuak zer utziko dio hiriari 2016tik harago?
Legatu ukiezina eta ukigarria leudeke. Ukiezina oso zaila izango da 2017an ikustea; 2030ean iritsi beharrean elkarbizitza eta gizarte ireki eta aniztun hori 2022an iristen bada eta horretan lagundu badugu, hori litzateke gure legatu handienetako bat, baina hori oso zaila da neurtzen. Bestetik, proiektu bakoitzak definitua du bere legatua, eta jarraipen bat izan dezake, baina horrek aurrekontu eta legatu plan bat behar ditu. Hori izango da datorren urteko egiteko garrantzitsu bat: zuzendaritzak aurkeztu beharko dio patronatuari legatu plan bat, 2016 fundazioa noiz desegiten den, proiektuek nola segituko duten... eta instituzioek erabakiko dute horri ze aurrekontu eman. Beraz, horren arabera geratuko da. Nik neuk aurreratuko nuke desagertzeko jaio zela D2016 fundazioa. Horregatik egon da hain presente beste eragile eta erakundeekin lan egitea; errazagoa litzateke zuzenean norbait hartzea, baina horrek ekarriko luke gu desagertzean pertsona horrek garatu duena ere galtzea.
Eta Xabi Paya sortzaileari, zer legatu utziko dio proiektu honek?
Askotan pentsatzen dut 2017an liburu bat idatzi beharko nukeela [irribarrez], bizipen izugarriak izan ditudalako. Sortzaile bezala, beti izan naiz kulturari lotua. Uste dut oso erraza dela sortzaile edo adituen ikuspegitik kulturari buruz iritzia ematea nolabait Jupiterretik, eta agian ni lehen Jupiterren bizi nintzen. Erraza da egiten dena kritikatzea parte hartu gabe. Jupiterren diot sentsazioa nuelako begiratzen duzula ea lurtar horiek zertan ari diren, eta niretzat hau sekulako masterra izaten ari da, ikasten ari naizelako benetan zergatik lurtarrek egiten dituzten gauza batzuk horrela eta bestela. Erabaki nuen proiektu honetara aurkeztea elkarbizitzaren gaian benetan sinesten dudalako. Zubigintza beharrezko dugu, beti saiatu izan naiz horretan. Uste dut behar dugula gure kultur sortzaile eta eragileak sartzea administrazio publikoko kultur sorkuntzan, geure egin dadin eta guregana dezagun, eta definituko dugu denon artean zer den gutasun hori, ze kultur ereduren baitan, baina nik hala ikusi dut. Egitasmo honetan eustea erronka pertsonala izan da; eduki izan dut alde egiteko gogoa, baina erronka handi bat bezala hartu dut pertsonalki. Pozik joango naiz inork ez banau gehiegi gorrotatzen, eta maite nindutenek oraindik maite banaute.
