Hasitako bideari segi. Bilaketa prozesuan jarraitu. 2006an Negutegia bigarren nobela argitaratu zuenetik literatur lanik plazaratu gabea zen Ixiar Rozas (Lasarte-Oria, 1972); 2000. urtean egin zuen agerpena plaza publikora Edo zu edo ni (Erein) estreinakoa eleberriarekin. Orduz geroztik, eta bigarrena heldu artean, narraziogintza, antzerkia, poesía eta haurrentzako literatura landu zituen. Gero etena, baina soilik ekoizpen literarioari zegokionez. Ikerketa lanak, eszena eta dantza munduko artistekin egindako kolaborazio anitzek, kultur eragile modura (Azala gunea) eta irakaskuntzan (arte hezkuntzako irakaslea HUHEZIn) egindakoak bete dute sortzailearen denbora; eta azken denboretan Beltzuria liburuaren prestaketak eta idazketak. “Aurrez egindako guzti horren jarraipena da liburua. Nire lekutik begiratuta, beraz, continuum bat da. Beste kontu bat da egindako lan guzti horrek ez duela liburu batek hartzen duen ikusgarritasuna izan”. Etxalarkoa zuen aitona Rozasek, Frantzisko Elizalde Xamuio bertsolaria. Haren ahots eta oroimenaren bila sarri egingo du Etxalarrera idazleak; egilearen eta Xamuiorenarekin batera, beste hamaika ahots, pertsonaia, oroimen eta gogoeta azaleratuko dira.
Esan ote zuen inoiz Xamuiok beltzuria hitza?
Seguru baietz. Ez dut aztertu hitza noiztik esaten den Etxalar aldean, baina oraindik erabiltzen da eta liburua idazten egon naizen bitartean ere topatu dut hitza bertakoen ahotan.
Axun eta Juliri zer kontatu diezu liburuaz, zer esplikatzen zenien?
Zor diet bisita bat. Biak ere zahartuak dira oso (90 urtetik gora biak). Batzuengana joan naiz dagoeneko liburuarekin, baina oraindik beste batzuk ditut bisitatzeko…
Bi izen horiek aipatu ditut, baina zera azaldu nahi dut; Etxalar inguruko, landa guneko jende horri zer adierazi diezu?
Niretzako presente egon dira denbora guztian, ez bakarrik liburua idazteko orduan Etxalarren ibili naizelako, baizik eta testua editatzerakoan eta muntaia egiten ari nintzenean ere bertakoengan pentsatu dudalako. Edonori zuzendua dago Beltzuria. Egia da oharren atal luzea daukala, baina leiho eta ñabardura gehiago irekitzen dituen osagarria da.
Eta irakurri dute?
Etxalarren bakarren batek irakurri du, bai. Liburuaren aurkezpena egingo dut martxoan bertako Kultur Etxean. Sarritan joaten naiz Etxalarrera. Orain gutxi Xabier Erkiziarekin solasten ibili ginen bertako estratetan zehar. Ekintza interesgarria izan zen solasten eta pasiatzen genuen bitartean geure ahotsak grabatzea.
Nolakoa behar luke unibertsitateko kultura urbanoaren eta landa-guneko ahozko kultur eta tradizio horren arteko harremanak?
Hainbeste dugu ikasteko haien eguneroko hizkeratik. Antropologiak aspaldi ikertu du hori, jakina, Joxemiel Barandiaranek eta William Douglassek, eta beste euskal antropologoek. Nirea bestelako lana izan da. Egia da hitz batzuk berreskuratzen ditudala, nostalgiarik gabe egiten dut, haiei erabilera berria emateko. Bilaketa hori ez dut ez filologiatik, ez antropologiatik egin, nahiz eta baden eremu horren gainean egindako lana eta gogoeta. Liburuko pasarte batzuetarako sortu eta aktibatu ditudan egoerek badute etnografoaren lanetik zerbait.
Kultura jasotik ez da gailendu beste mundo hori baztertzeko joera?
Bai, historikoki gertatu da hori gainera. Landako bizitzaren gainbehera nabarmena gertatu da gure gizartean. Barazkiak plastikoan bilduta erosten ditugu, hori litzateke irudia… Hor gainbehera handia gertatu da. Uste dut une honetan bueltaren bueltan gaudela. Alegia, gauzak ari direla nonbaitetik mugitzen: kontsumitzaileen zerrendak, bertako produktu ekologikoak, kilometro zero deituriko ekimenak. Jendeak oraindik ere landa-gunera bizitzera jotzen du, beste bizi molde bat izatera. Ez dakit zehazki zein unetan egongo garen bizitza postmoderno honetan, ziur badirela ikerketak eta hitz zehatzak unea izendatzeko. Berriki atera den Vidas a la intemperie Mark Badal kataluniarraren liburuak gainbehera horretaz dihardu.
Ahotsari, edo haren fisikotasunari esanahia gailendu zaio. Hori du tesitzat liburuak. Zer galtzen dugu fenomeno horrekin?
Hitza desahotu egiten da. Desahotu hitza liburuan erabiltzen dut. Asko hitz egiten da ahozkotasunaz gure kulturan, baina ez zaio gehiegi erreparatzen hitzak daukan materiari, hitzak duen materia sonoroari, hitzak berak sor ditzazkeen hots desberdinei. Hor oso esparru aberatsa irekitzen da idazten dugunontzat. Nik behintzat denbora bat badaramat horretan, hor gero eta gehiago barneratuz, modu bertikalean. Hitzak beste modu batera begiratzen baditugu, beren erritmoari erreparatuz, beren materia fonikoari erreperatuz... Hitzaren esanahia gailentzen bada hotsak galtzen du presentzia, haragia galtzen du.
Bitxia da. Balirudike oso gogoeta intelektualizatuaren bidez desintelektualizazioarako bidea proposatzen duzula, esanahiaren aurretik egon bide dena bilatzen duzula.
Ahotsaren inguruan hainbeste idatzi ondoren, doktore tesi bat tarteko, gogoa neukan, edo banekien bazegoela ikertzeko beste leku bat. Ez dut esaten desikaste prozesu bat egin dudanik, ez da nire helburua izan. Aldi berean ez nuen nahi dagoeneko intelektualizatu dudana baino gehiago intelektualizatu. Niretzat oso garrantzitsua zen lan honetan esaten nuena geruza poetiko batekin esatea. Hala ere, prozesua ez da izan orain arte esandakoa poetizatzekoa soilik, nire sorkuntzan beti baitago geruza poetiko horren bilaketa. Esango nuke azken hau entzumen kontua dela, horren bila bazabiltza horretara moldatzen zaizu entzumena. Ezin dut beste modu batera idatzi, momentu honetan behinztat ez zait interesatzen. Baina ez ahotsaren gaiarekin bakarrik, baita heriotza, gerra, isiltasuna... operazio hori egin dut liburuan. Ahotsarekin hartu dudan bide teorikoa nolabait jarraituko dudala dakidan arren.
Galdutako ahots hori berreskuratu beharra dagoela iruditzen zaizu?
Ez dut gehiegi atsegin besteei zer egin behar duten esatea. Nire esperientzia da, ahotsaren, lengoaiaren eta gorputzaren arteko espazio hori modu teorikoan eta modu praktikoan begiratzen eta ikertzen hasi nintzenetik, leku emankorra dela. Egia da liburuan bertsolaritzaz hitz egiten dudanean, adibide zehatz bat jartzeagatik, bai esaten dudala zer gertatzen den emozio maila estetikotik bertsolaritzaren edukiaren eta formaren artean desberdintzen hasten baldin bagara. Lengoaiak unibertsaltasuna bilatzen du, eta ahotsak ez, ahotsa ez da unibertsala, bakarra da, norbanakoarena.
Bertsoak ahotsa galdu duela diozu, eta horrekin bakantasuna ere bai. Uniformizatu egin da?
Bertsolaritzara gerturatu naiz nire aitonaren zaletasunetik, ez naiz berstolaritzan aditua, eta beraz aurretik errespetu guztia bertsolaritzaren munduarekiko, egiten den lan guztiarekiko, berrikuntzekiko… Ahotsa ikertzen ari naizenetik gauza asko gertatzen ari da bertsolaritzaren munduan, baina beti atentzioa eman dit ikusteak ahotsari zer garrantzi gutxi ematen zaion, ahotsa orain arte azaldu dudan bezela ulertua. Horregatik garatzen dut gai hori gehiago oharretako batean. Sarrionandiak dio epidiktikotasuna muturrera eramaten dela bertsolaritzan. Beste arte performatiboetan asko ari dira ikertzen hitza nola erabili. Bertsolaritzan, aldiz, hitza modu jakin batean eta gorputz jakin batetik erabiltzen da. Beste arloetan ematen ari da esperimentazioa, koreografia expansiboan, performancean, antzerki jakin batean, zineman… Ez da gauza berria ere; 60ko hamarkadatik datorren bilaketa da. Bertsolaritzan hori ez da ematen. Eta hutsune horretaz aritu naiz liburuan ere. Tira, esaten duguna idazten dugunaren atzetik doa.
Badira ahots bakan hori bilatzen saiatzen ari direnak. Maialen Lujanbio datorkit burura nabarmen…
Bai, hala da. Hor dago Xabi Erkiziarekin egindako Ornitorrinkus egitasmoa. Edota Oier Etxeberriaren lana. Nik uste dut beste arte adierazpideetan edo arloetan bezala, aniztasuna egotea ona dela, eta nire ustetan ikus-entzule bezala beste aberasgarritasun bat izango luke bertsolaritzak esperimentaziotik gehiago joko balu.
Hots eta gorputzen arteko harremanaz ari zara, eta beste hamaika erreferentziren artean Mikel Laboa eta Mursego agertzen dira liburuan.
Biak ere nire tesian agertzen dira, modu batean edo bestean. Tesia idatzi nuen dantza garaikideko sortzaile eta pieza batzuri erreparatuz; adibide bezala erabiltzen nituen gizartean modu zabalagoan ematen diren komunikatzeko eta gorputza ulertzeko modu berriei buruz hitz egiteko. Idazten ari nintzenero gogoratzen nuen Mikel Laboa. Haren esperimentazioa ahotsarekin. Zalantzarik gabe ahotsaren sustantzia fonikoaren lan egiten zuen. Eta Mursegok ere lan hori egiten du. Gainera Mursegok gorputzaren espresioa eransten dio. Mursegoren lanean gorputza ardatza da. Hori oso presente dago bere lanean, eta ezaugarri hori ez daukate musikari guztiek. Horregatik egin izan dut lana berekin, asko interesatzen zait nondik egiten duen lana. Badira beste euskal sortzaile batzuk ere: Oier Iruretagoiena, Jon Mantzisidor, 3. Belarria antolatzen duten Xabier Erkizia eta Oier Etxeberria. Egile euskaldun gehiago ere badago orrialdeetan zehar: June Crespo, Itziar Okariz, Idoia Zabaleta...
Euskal idazleak ez dira hainbeste agertzen: Harkaitz Cano, Joseba Sarrionandia... Zailagoa egiten zaizu zuk liburuan darabilzun ideia euskal idazleekin lotzeko ariketa?
Egia da idazle gutxiago agertzen dela, baina, esaterako, Joseba Zulaika ere oso presente dago. Ardatz garrantzitsuetako batzuk dira Joseba Sarrionandiaren Moroak gara behelaino artean? Joseba Zulaikaren lana, Antonio Zavalaren ikerketa... Nik aipatu nahi ditudan gauzak garatzeko beste egile asko behar ditut, eta azkenean nire erreferenteak daude testu honetan. Edizio lan handia egon da liburu honetan. Erreferenteak bilatzen ditudanean edo egileak irakurtzen hasten naizenean ez dut pentsatzen nongoa den. Niretzako garrantzitsuena da esaten duena, ez nongoa den edo zein hizkuntzatan idazten duen. Jakina, testu horiek euskaraz irakurtzen ditudanean, euskaraz lantzeko aukera dudanean plazerra beste bat da. Nahiko nuke tesia osatzeko erabili ditudan materialeak euskaraz egongo balira, baina ez daude. Eta testu asko gazteleraz ere ez daude. Testu asko neuk itzuli ditut Beltzuria-rako.
Liburuan kontatzen duzu Antonio Zavalarekin izandako enkontrua ezerosoa egin zitzaizula. Zergatik?
Bai, hasiera batean idatziz ere jarri nuen zein hotza izan zen nirekin. Eta lagun batek esan zidan: «Baina hori denekin egiten zuen, ez zuen zurekin bakarrik egiten». Nik pentsatu nuen emakumea eta gaztea nintzelako izango zela, baina lagunak esan zidanean kendu egin nuen. Nahiko gazte eta ezkajitun nintzen elkarrizketa hori egin nuenean...
Esperientziaren pobrezia kontzeptua sarri agertzen da obran. Inoiz baino pobreagoa al da, eta hala bada norbanakoak du horren ardura edo liburuan ere aipatzen den ‘‘sistema kapitalista deshumanizatzailearena’’?
Maila mikropolitikotik erantzungo dizut aurrena, zailagoa zait pentsatzea ez badut mikropolitikatik begiratzen. Une honetan inguruan ditudan lankide eta bidaideei erreparatuz esango nuke ezetz, ez dela inoiz baino pobreago esperientzien partekatze hori. Esperientziak inoiz baino gehiago partekatzen ditugu egun, krisiaren erdian, gertuko maila politiko batean. Ahoz aho ematen ari da hori, eta hitzaren eta gorputzaren presentzia batetik. Hori nire inguruan. Hori dena ez da gertatzen, esaterako, maila birtual batean, ez facebooken, ez twitterren eta ez halakoetan.
Eta maila makro edo orokorrago batetik?
Kezkagarria da, adibidez, gazte askok geroz eta gutxiago erabiltzea hitza, teknologia berriekiko dagoen adikzioa, whatsapp-ak bidaltzeagatik edo FB orrialdeak izateagatik milaka lagun dituzula pentsatzea... harreman horiek hitzetik eta idazketatik igarotzen dira, baina oso idazkera konpultsiboa da. Hori esperientziaren pobreziaren adibidea litzateke. Walter Benjaminek aipatzen zuen lehen mundu gerran soldatuak mutu itzultzen zirela etxera. Hori erabili dut aitonari buruz hitz egiteko, Benjamin irakurtzen nuenean ezin nuen saihestu nire aitonaren bizitzaren pasarte hori gogoratzea… Egungo esperientziaren pobrezia ez da Benjaminek azaltzen zuena, beste bat da. Ziur asko inoiz baino gehiago hitz egiten da sare sozialen bitartez, inoiz baino modu konpultsiboagoan, twitterrik ez baduzu badirudi ez zarela existitzen, inoiz baino gehiago idazten da, baina horrek denak zer sortzen duen niri kezkagarria iruditzen zait.
Zer sortzen du?
Gure benetako ahalmenen kamuste prozesua. Gero eta bakartuagoak, gero eta isolatuagoak, gero eta antsietate gehiagorekin. Eta, jakina, ez dut teknologiaren kontrako diskurtso atzerakoirik egin nahi. Lanerako erabili erabiltzen ditut teknologia berriak, eta sare sozialak… Baina mugak jartzea garrantzitsua iruditzen zait. Sortzen duen antsietateari mugak jartzea, adibidez. Norberaren iritzia izatea ‘‘atsegin dut’’, ‘‘ez dut atsegin’’ perbertsoa iruditzen zait, hori izatea egungo gazte askok duen askatasun aukera bakarretakoa. Gure hezkuntza sistemak dituen gabezietan sartzea luzeegia lizateke orain, jakinda hezkuntza sistema hori gure gizartean txertatuta dagoela.
Ama gaixoen umeak oinutsik. Xamuioren bertsoetatik memoriak egindako galbahe lanean salbatu den esaldia da. Indar handikoa.
Xamuiok bertsotan kantatzen zuen esaldi hori liburuaren prozesuan aurkitu dut. Ahanzturan zegoen nolabait esateko, eta Bordaberriko sukaldeko mahaian lau belaunaldi desberdinetako lau emakume solasten ari ginela agertu zen. Derrepentean. Zavalak ere sukalde hartan elkarrizketatu zuen Xamuio. Elkarrizketa hari buelta eman nahi izan nion emakumeon gorputzak mahai haren bueltan elkartzean. Benjaminek azaltzen zuen pobreziaren esperientziaren beste adibidea litzateke esaldia, liburuaren muinetako bat da. Inermeak ziren Maroko gerran frentean egotera derrigortuta zeuden kintoak, oinutsik.
‘‘Oraina zabaldu, hedatu. Orainari biziraupen aukera bat ematen saiatzeko’’, diozu beste pasarte batean. Esan liteke, jazz literatura, literatura performatiboa egin nahi zenukeela? Unekoari, garrantzai emanez alegia.
Ez da inprobisazioaren aldeko aldarri bat. Gauzak ausaz agertzen direnean ere, gauza horiek erabiltzeko arreta bat izan behar duzu. Hori entrenamendua da. Ausazkoa denari edo unekoari erreparatzeko ere entrenamendua izan behar duzu. Badira egileak diotenak orainean harrapatuak gaudela, ezin dugula iraganera eta etorkizunera begiratu, baina nik esan nahi dudana da orainean harrapaturik egonda ere, hori zabaltzeko aukera izatea, edo orainari beste kalitate bat ematen saiatzea, orainari beste pertzepzio bat emateak merezi duela.
Baina jazzak musikan edo performance-ak ez al du hori egiten neurri batean?
Inprobisazioaren atzean lan handia dago, eta esango nuke inprobisazio hitzaren erabilera txar bat dagoela, mirestu egiten baita, unean-uneko espontaneitate horri erreparatuz, barrutik datorren esentzia bat balitz bezala. Inprobisaziora, inprobisazio on batera iristeko esan nahi dut, lana egin beharra dago. Liburuko pasarteekin irakurraldiak egin ditut, hiru orain arte, eta hor badago inprobisazioa; liburutik ateratzen den beste adardura bat da. Ez da liburuan dagoena ozen irakurtzea, beste zerbait da, kualitate performatiboago bat daukana. Edo behintzat hori bilatzen duena.
Zinemaren erresonantzia handiak ditu liburuak. Irakurtzen irudika liteke film dokumental baten aurrean gaudela.
Zinemaren lengoaia garrantzitsua zaizu idazle modura?
Duela 17 bat urte gidoigintza ikasten hasi nintzenean filmak egin nahi nituen. Baina gero jabetu nintzen zinemaren industriaren zamaz eta zailtasunez. Iruditu zitzaidan hitzarekin lan egiteak, haiek irudi bilakatzea, hitza erabiltzeko forma desberdinak bilatzeak, eta hitza espazioara eramateko formak bilatzeak esparru aberatsa eskaintzen zidala, beste askatasun batekin. Zinema elikagaia da niretzat. Liburuan ere esaten dut, ‘‘egunen batean horrelako film bat egin nahiko nuke’’.
Egingo duzu noizbait horrelako film bat?
Egin dut. Egina dago. Paper forma dauka, baina egina dago.
Aurtengoa da Godarden Adieu au langage (Agur lengoaiari) film berria. ‘‘Lengoaiarekin zerbait’’ gertatuko dela dio urte gutxiren buruan.
Hitza izugarri interesatzen zait, hitzaren zentzua eta esanahaia sortzea, hitza bera ere materia, erritmo eta zeinu modura erabili ahal izatea. Lengoaiaren sistema eta funtzionamendua, hor sartu eta ateratzea. Hor egotea maite dut, eta horrelako gauzak idazten jarraituko dudala pentsatzen dut. Azken liburu honetako bilaketa, esanahiaren eta ‘‘ezanahiaren’’ arteko harremanaren hori, esanahiaren eta egiarik bilatzen ez duen hitzaren arteko talka, elkarbizitza…leku hori. Beraz, ez diot hitzari agur esaten. Godard niretzako erreferente bat da, eta bereziki, Histoires du cinema. Ez dakit aipu horretan lengoiaren sistemaz ari den edo zinearen lengoaiaz.
Nobela, bere zentzurik klasikoenean, amaiturik dagoela aspalditik esaten den kontua da. Baina hor jarraitzen du…
Nire ustez interesgarria da gauzen arteko elkarbizitza. Gustuko dut nobelak irakurtzea, eta antzerkia, literatura, dantza, zinea… hitz handi gisara aldarrikatzea. Hibridoak badira ere. Ez dut uste gogoeta pisuzkorik egina daukadanik nobelaren amaiareran inguruan, eta ekarpenik egin dezakedanik (barreak)… Ziur aski horri erantzuteko ere idatzi dut liburua, bestela beste zerbait egingo nuke.
Periferian kontzienteki kokatu zara?
Banuen autoedizioaren bidetik jotzea, esate baterako, baina Pamielan argitaratu dut liburua. Beraz, zentroan kokatu dut nire burua oraingoan ere. Ezagutzen ez dudana ikasteko idazten dut edo ez dakidanaren bila joateko, bestela zertarako igaro hainbeste urte liburu bat idazten edo tesi bat egiten? Aldi berean, bilaketan ari zarenean ere beti dago dakizunaren geruza hori, beraz ez da zerotik hasten. Hitza erabiltzeko beste modu batzuk bilatzea, hitz hori espaziora eramateko moduak bilatzea, edota hitz horien eta gorputza nahiz ahotsaren arteko harremanak bilatzea ez da periferian kokatzea, hasitako bidea jarraitzea baizik. Hori koherentea izatea iruditzen zait.
Baina kontziente zara arriskuak badituela bide horrek publikoari begira.
Bai, baina bestela zertarako sortu. Arrisku hori ez dut beldurrarekin bizi, bestela ez nuke egingo. Zentzu horretan ez dut zamarik sentitzen. Askatasun hori ere urteekin lortzen den zerbait da. Gero irakurleak esango du. Nik materialak sortu egiten ditut, oratu, eta gero irakurle edo hartzailearen lana da horiei esanahia ematea.
Euskal Herriko literatur unibertsoan eta idazleen fauna horretan uste dut zure jarduerak baduela periferiarekin zerikusirik, foku zentraletik aldenduta egotetik.
Irudi bat erabiliko dut. Orrialde zuri batean periferiak, margenak, ez al dio zentroari arnasbidea ematen?
