«Kultura zabaltzeko, edo kultura egiten duzu edo ez dizute berriro deituko»

Eusko Legebiltzarrak 2007ko apirilaren 20an onartu zuen Etxepare Euskal Institutua sortze eta arautzeko legea. 2009an hasi zuen bere jarduna, baina aurtengo ekainera arte ez du zuzendaririk izan. Kargua onartu zuenetik bera eta bere lan taldea -zortzi bat lagunek osatua- «erritmo frenetikoan» lanean ari direla dio Aizpea Goenagak (Donostia, 1959). «Dena dugu egiteko».

Euskara mundiala kanpaina aurkeztu berri duzue, institutuaren lehena. Sarea erabiliz euskararen presentzia munduan zabaldu nahi duena. Balio sinbolikotik gehiago izan dezake lehen kanpaina horrek praktikotik baino, ezta?

Ez, ez. Ondo pentsatzen baduzu ikusiko duzu dela kanpaina bat sarea erabiliko duena eta baliatuko duena oso euskalduna den zerbait: jendearen bultzada. Jendeak dauzkan sareak erabiliko ditugu. Erabiliko dugu euskara modu ez ohiko batean. Horrelako kanpainetan zuk jaso egiten duzu informazioa, bihurtzen zara hartzaile estatiko, eta hemen aktiboa da, jendeari eskatzen diogulako hitz egin dezala eta graba dezala. Bere burua jar dezala sarean euskaraz hitz egiten. Horrek material oso polita emango digu. Agorrezineko iturri bat da, sortuko baitu jakin-mina ikusteko egunero zer dagoen... Oso kanpaina xumea da, baina hala egin nahi izan dugu, gastu handirik gabea. Abiapuntu bezala markatu dugu, eta nire ametsa litzateke kanpoko hedabideetan zerbait bitxi eta deigarri bezala hartzea. Horrek balioko digu kanpoan gutaz hitz egiteko.

Sareari, Anjel Lertxundik sorturiko zortzigarren probintzia-ren kontzeptuari garrantzi handia eman nahi diozu.

Guretzat oso garrantzitsua da sarea bai. Lehenik eta behin, guretzat garrantzitsuak dira ateak zabaldu dizkiguten pertsonak. Anjel Lertxundi bera, Bernardo Atxaga, Kirmen Uribe, Javier Agirresarobe, Alex de La Iglesia, Lucia Lakarra, Ainhoa Arteta, Eduardo Iglesias... Hainbat eta hainbat kultur gizon eta emakume dira. Eta Internet oso garrantzitsua da, gurea kanpoan zabaltzeko, eta baita oso erabilia delako ere, euskara asko erabiltzen delako sarean, eta hori ere bultzatu nahi dugu.

Hilabete batzuk igaro dira Etxepare Institutuko zuzendari izendatu zintuztenetik. Orduko poza eta ardura zertan da orain?

Lana, lana eta lana. Poza badugu, oso giro ona daukagu lan taldean. Baina ardura handiz hartu dugu, eta estresatu samarturik ere bagabiltza. Niretzat hain da garrantzitsua horrek funtzionatzea. Gidaritza hau hartzeko erabakia hartu banuen, egin behar dela sinesten dudalako hartu nuen. Egin egin behar da gure kulturari mesede egingo diolako. Helburu hori guztiok barneratu dugu, eta hori da gure izpiritua. Egin nahi dugu...

Eta zein dira egin nahi duzuenaren ardatz nagusiak?

Gauzak zehazten ari gara. Unibertsitateetako irakurleen kontua nondik nora doan ikusten ari gara, esaterako. Lehen proiektua zena orain urrats bihurtzen ari da, harreman batzuk egin ditugu Frantziako eta AEBetako unibertsitateetan, batez ere.

Irakurleak zer diren zehaztu zenezake?

Ingeleseko lecture-tik dator kontzeptua, eta irakurle deitu arren, ez dira irakurleak, euskara irakasleak dira. Oraingoz 25 irakurle dauzkagu munduan barrena, eta oso ondo funtzionatzen dute. Euskara irakasten dute, baina ez hori bakarrik, baita euskal kultura ere, literatura batik bat. Ikastaro bat egingo dugu irakurle horiek euskal kulturaren inguruko azken azterketen berri izan dezaten. Gero beraiek sortu behar baitute masa kritiko bat kanpoan. Baliatu behar ditugu gure idazleak, gure itzultzaileak, gure ikerlariak... Horiek egin behar ditugu mugitu, optimizatu. Orain arte zeuden irakurleek, bakoitzak antolatzen zituen bere gauzak, baina egin behar ditugu zirkuituak, sare bat sortu, sare erreal bat.

Eta non gehiago jarri nahi dituzue irakurleak?

Batez ere Frantzian eta AEBetan irakurle gehiago sortzea da asmoa. Hego Amerika oso hornitua daukagu, baina beste zenbait leku estrategiko izan litezkeenak ez. Bartzelonan eta Madrilen ere gutxi dauzkagu, eta horiek ere indarberritu behar ditugu. Euskarak unibertsitateetan bere lekua izan behar du, eta horretan ari gara orain.

Ia hiru milioi euroko aurrekontua izango du Institutuak 2011rako. Zer iruditzen zaizu kopuru hori, eta nola bideratuko duzue?

Aurrekontu duina da. Daukagun diru hori ahalik eta txukunen erabiltzea da asmoa. Eman ta zabal zazu da gure leloa, eta asmoa handinahia da. Har liteke ikuspuntu turistiko batetik, baina kultura zabaltzeko, edo egiten duzu kultura, edo ez dizute berriro deituko. Kalitatea behar da. Pakete handi bat joango da euskara unibertsitatean zabaltzeko plan horretan. Hori ulertu behar da inbertsio bat bezala. Unibertsitateetan euskara irakasten duzu, eta ereiten ari zara euskararekiko arreta bat. Hori egin beharreko zerbait da, bai ala bai. Hor ez dago eztabaidarik, egin beharreko lan bat da. Eta haiekin lotuta joango dira ekintzak ere, errezitaldiak, musika, poesia...

Zein izango dira beste inbertsioak?

Beste diru parte bat izango da kultura sustatzeko diru laguntzetan. Gu ez gara kultura produktore, bitartekari baizik. Baina egongo da guk sortuko duguna ere, guk egingo ditugun ekintzak euskara eta euskal kultura kanpora eramateko. Gure aurkezpen soziala prestatzen ari gara, esaterako, Jalgi Hadi izeneko ospakizuna. Horrez gain beste institutuekin egingo ditugun ekintzak, zinema jaialdietan erakutsiko ditugun leihoak, azokak, erakusketak, antzerki edo idazle trukaketak, ikus-entzunezko produkzioak...

Institutuak ateak zabaldu zituenean, Blanca Urgell Kultura sailburuak esan zuen «euskararen eta euskal kulturaren irudi erreala, modernoa eta oso bat eskainiz ideologiak gainditzea» duela xede institutuak. Zein da euskararen irudi erreal hori?

Euskarak irudi asko ditu, eta eduki ditzake hiztunak adina irudi. Guk hori jasoko dugu. Gu bitartekari batzuk besterik ez gara. Eta bitartekaritza horretan guk erakutsi behar dugu ez gauza atzera begirako edo bukoliko bat. Guk saldu behar duguna da hemen eta orain egiten ari garena. Gauza berriak munduan jarri behar ditugu. Horiek kokatuko gaituzte munduan eta jarriko gaituzte dantzan.

Zuk zeuk, berriz, orain artean institutuan lanean jardun dutenei eskerrak eman zenizkien, baina «norabide berria» zabaltzeko asmoa agertu zenuen. Zein da norabide berri hori?

Lan batzuk eginda zeuden. Irakurle batzuk bazeuden ezarriak unibertsitateetan... baina ez zegoen ikuspegi bat orokorra. Filosofia bat izatea inportantea da. Zuzendari izateko eskaintza jaso ostean hausnarketa sakon bat egin nuen neure buruari zenbait galdera eginez; beharrezkoa da euskara zabaltzea? Zer daukagu guk berezia kanpora eramateko? Galderak egin nituen, eta erantzun bat eman nien. Oinarri bat iruditzen zitzaidan gero nik segurtasun hori edukitzeko. Nahi nuke hemendik hamar urtetara edo jende batek ohitura hartzea esateko «euskaldunak datoz, hauek gauza onak egiten dituzte». Hori lortuko bagenu...

Marka bat izatea?

Bai, baina marka plurala. Plurala eta diferentea.

Zentro berriak kultur ekoizpen osoa hartuko duela iragarri zenuten, hau da, euskarazkoa, gaztelaniazkoa eta baita hizkuntzarik ez duena ere. Euskarazko kulturaren sustapenerako beharrezkoa edo egokia al da besteen sustapena ere egitea?

Hori legeak markatzen dit. Nik ez dut ezer asmatu. Aho batez eta Legebiltzarrean Etxepare Institutuaren Legea sortu zenean, politikariek erabaki zuten euskara eta euskal kultura bultzatu behar zirela bai euskaraz bai gaztelaniaz.

Euskarazko komunitatearen berezkotasuna ez al du ezbaian jartzen horrek?

Ez, zergatik? Egon liteke eta badago euskararen inguruko erdal kultura bat ere. Dena dela ere, euskarazkoak izango du lehentasuna, bistan da.

Jaurlaritzaren Kulturaren Aldeko Herritartasun Kontratu berrian aurreko kultur planean agertzen zen identitatearen ordez herritartasuna aipatzen da, eta euskal zenaren ordez vasco-a. Euskara zabaltzeko institutuko zuzendari gisa ez zaitu kezkatzen identitate galera balizko horrek?

Nik ez dut horretan sartu nahi. Ez naiz hasiko epaitzen. Guk lan bat daukagu, eta lan horri eutsi behar diogu. Uste dut lan hori egongo dela lotuta jende mota askorekin, eta identitatearen inguruan desberdin pentsatzen duen jendearekin.

Bai, baina, eta berriro Anjel Lertxundi gogora ekarriz, ez al da posible mundura zabaltzea identitateari eutsiz, edo unibertsaltasunera iristea partikulartasuna galdu gabe?

Hala egin izan dugu mendeetan. Ez da zerbait arrotza euskaldunontzat. Egongo da pentsatzen duena askoz ere praktikoagoa dela hizkuntza bakarra erabiltzea, baina ez da erreala. Horrek, gainera, aberastasuna ematen digu, eta aberastasun hori baliatu behar dugu. Hala ere, gure lanik gehiena euskarazkoa izango da, bistan da.

Euskara eta euskal kultura munduan zabaltzea du helburu nagusi Etxepare Institutuak. Euskarak bertan, etxean duen egoerarekin zenbaterainoko ardura du, ordea?

Saiatzen ari gara poliki-poliki, oraindik ez baitugu denborarik izan ia, kultur arloko sektore desberdinekin biltzen. Haiei entzun, gure proiektua planteatu, elkarlana nola egin genezakeen ikusi. Batzuk ari dira proposamenak planteatzen, beste batzuk zain daude ea guk zein pauso ematen ditugun... Kultur arloko sektoreen egoera ez da oparoena ekonomia aldetik, baina gure herrian sortzaile maila ikaragarria dago, eta badago biderik aurrera egiteko. Ez balego biderik, hilda legoke, baina badago.

Etxeparek zertan lagun dezake bide horretan?

Etxepareren lana da hori guztia kanpora eramatea. Eta Etxeparek daukan zeregin handi bat da jendea harremanetan jartzea. Eta horrek bai aberasten du asko. Neurri batean gure sortzaileen autoestimua pizten du. Ideiak partekatzen dira, eta hori oso inportantea da.

Euskara mintzatzen duten lurralde guztiekin harremanetan zaudetela ere esan duzue, eta hitzarmenak lortu nahi dituzuela lurralde bakoizteko erakundeekin. Zertan dira harreman horiek?

Iparraldekoekin eta nafarrekin badaukagu lotura natural bat, alegia feeling pertsonala, eta horrek oso ondo funtzionatzen du.Iparraldekoekin ez daukagu hainbeste arazo, baina nafarrekin zailagoa egin zaigu orain artean. Indarrak nola bateratu eta bideratu da gakoa. Hori egin behar dugu, beraiek ere behar hori sumatzen dutelako, laguntza eskatzen dutelako.

Zergatik esaten duzu Nafarroako Gobernuarekin gehiago kostatzen zaizuela?

Bada, ez dakit zergatik, baina zailagoa da. Egiaztapen bat da. Kuriosoa da, baina Ipar Euskal Herrikoan orain hobeto antolatuta daudelako euskara kontuei dagokienez.

Espainiako Cervantes eta Kataluniako Ramon Llull aipatzen dituzue sarri eredu modura. Baina Etxepareren beharrak berdinak al dira?

Ez, ez dira berdinak; gure egoera ez da berdina. Gure hizkuntza ez da hain indartsua. Esaterako, gaztelania edo euskara ikasteakez du balio bera. Ezin duzu berdin neurtu. Ezin dugu konparazio hori egin. Ez daukagu ez beraiek daukaten dirurik, ez beraiek duten masa kritikorik. Baina guk beste gauza asko dauzkagu. Mugitu egiten gara. Badakigu mugitzen. Eta oso aliatu onak dauzkagu leku guztietan. Joaten zaren tokira zoazela, badago euskaldun bat zuri laguntzeko prest. Horretaz baliatu behar dugu. Eta mugikortasun horrek ematen digu beste bizitasun bat. Nahiago dut mugikortasun hori eduki, eta ez delegazio finko batzuk. Dirua gastatuko dugulako delegazio hori eraikitzen eta ez ekintzak egiten.