«Nahi gabe ere, txikiaren alde ateratzen naiz beti»

Urtegi baten azpian datzan herri bateko bizilagunen oroitzapenak ditu ardatz nagusi Joan Mari Irigoienen (Altza, Gipuzkoa, 1948) Ur arreak, ur garbiak nobelak (Elkar), 36ko gerra garaikoak bereziki. Idazlearen kontzientzian presentzia etengabea duen itzala baita 36ko gerra. Ez bakarra ordea. Barruan dituen askotariko zaurien sendagarri dira Irigoienenzat bere nobelak, eta irakurleentzat ere hala izan daitezen lortzeko abilidadea aitortu diote sarritan. BERRIAko erredakziora bisita egin eta gero erantzun die, patxadaz eta berezkoa duen umore onarekin, elkarrizketakogalderei.

Zure lehen nobelak, Oilarraren promesa-k, hirigintza zital eta ero batek hondatutako herri txiki baten istorioa kontatzen du. Orain, Ur arreak, ur garbiak nobelan urtegi baten azpian ezkutatutako herri baten iragana ageri da. Aspaldikoa duzu paisaiaren, inguramenaren eta izadiaren suntsiketaren inguruko kezka.

Nik uste dut nire kontzientzian Altzaren presentzia etengabeko bat dudala. Zergatik? Han egin zutena ikusi nuelako; Larratxon egin zutena, batez ere. Astakeria urbanistiko izugarria izan zen. Nahi gabe ere, itzal bat balitz bezala daukat hori, eta geroztik arretaz jarraitu ditut Riaño, Itoitz eta halako herri urperatuen kasuak. Horregatik, nahi gabe ere kausa horien alde lerratzen naiz.

Dena den, 36ko gerraren oroitzapenak, gerra hark utzitako arrasto sakona eta, azken batean, orain memoria historikoa deitzen den hori da nobelaren gai nagusia.

Bai. Behar gorria nuen. Gure aita galtzaileetakoa izan zen gerran, eta bi urte egin zituen Ondarretako kartzelan. Eta haren anaia, osaba Mañuel, San Kristobalgo gotorlekura eraman zuten. Egun batean, libre zegoela esan zioten, eta handik alde egiten ari zela tiroa jo eta hil egin zuten. Geroztik ez dakigu haren berri. Hori beti bueltaka dabilen itzal bat da, eta, halako batean, osaba Mañuelek, harekin izan nuen irudizko elkarrizketa batean, esan zidan: 'Hi, Joan Mari, ni ere hementxe nagok, lurpean. Ez al duk atera behar lau haizeetara nire istorioa?' Osaba Mañueli kasu egin, eta tokia egin nion nobela honetan.

Osaba Mañueli, eta gerra haren biktimei, oro har.

Duela urte eta erdi edo gehiago, gerra pasatu zuten batzuen inguruko erreportajea ikusi nuen. Han agertzen zen lekuko batek esan zuen Nafarroan ez zela gerra bat gertatu, garbiketa bat baizik, batzuek besteak garbitu zituztela. Lehendabiziko egunetik nagusitu, eta sekulako astakeriak egin zituzten. Saiakeragileek saiakerak idazten dituzte, beste batzuek psikiatrarengana edo psikologoengana joaten dira. Nik, neure zauriak sendatzeko, istorioak asmatzen ditut. Kasu honetan ere horrela gertatu zen.

Azken urteetan ahalegin handiak egiten ari dira gerra hartan gertatutakoak gogora ekartzeko. Zer iritzi duzu egiten ari den lanaz?

Asko egin da, eta asko dago egiteko. Oraindik ere azaltzen dira han eta hemen gerran hildakoen gorputzak. Liburuaren aurkezpenerako idatzi nuen testuan esan nuen horretaz pentsatzen dudana, hau da, memoria ez dela biktima batzuk gogoratzea eta beste batzuk ez. Guztiak gogoratzea da memoria. Memoria ez da batzuei barkamena exijitzea eta besteei ez. Memoria ez da besteak belaunikaraztea.

Zure obra osoan ageri den ezaugarria bada ere, Ur arreak, ur garbiak nobelan boterearen kritika gogor eta irmoa dago.

Bai, niri hori beti ateratzen zait. Batzuek esaten dute errealitatea konplexua dela, eta hori egia da. Baina nik gaurko mundua eskola bateko patioko borroka baten antzera ikusten dut, eta patio horretan badago matoi bat txiki guztiak jipoitzen. Nik buruan ideia hori daukat, eta mundua horrela eraikia dagoela iruditzen zait. Amerikako Estatu Batuak, [Jose Maria] Aznar eta jendaila hori guztia gerrak asmatzen ikusten dut, Iraken, Afganistanen, edonon. Izugarria da mundua gutxi batzuen eskuetan egotea, eta batzuk gosez hiltzea eta aberaskume batzuk Londresen gosaldu eta Parisen afaltzea noiznahi. Hori terrorismo hutsa da. Nik beti esaten dut: 'Demokrazia bai, baina baita poltsikoaren demokrazia ere'. Bestela, iruzur hutsa da. Konplexua da mundua, bai, baina nik ikusten dut matoia aldamenean dituen txikiak astintzen, eta horren aurrean errebelatu egiten naiz, irakasle izan nintzen garaian bezala, eta, nahi gabe ere, txikiaren alde ateratzen naiz beti. Ez dakit berezko jarrera baten ondorio den, edo txikienen eta pobreenen aldeko heziketa kristaua jaso izateagatik itsatsi zaidan zerbait. Amorrua etortzen zait, amorrua nagusitzen, eta hori literaturara bideratzen dut.

Nola? Zein da literaturaren zeregina injustiziaren aurrean?

Gogoan dut garai batean batzuek esaten zutela nobela batean politika erabiltzea nobelaren kalterako dela derrigor. Baina nik uste dut politika nobelaren mesederako izan daitekeela, nobelan ondo integratzen asmatuz gero. Ariketa gaizki eginez gero, orduan bai, okerrerako izango da. Guztiok gara nahasketa bat, guztiok dugu onetik eta gaiztotik, baina mundua dagoen bezala dago, eta batzuek, daukaten botere ekonomikoan oinarrituta, izugarrizko astakeriak egiten dituzte. Hori, idazteko unean, motibo bat da, pizgarri bat, egiten dudana egiteko.

Ur arreak, ur garbiak ez da inondik ere nobela laburra, 300 orrialde baititu, baina Orbetarrak trilogiaren 2.000 orrialdeen aldean ez du askorik ematen. Zerk eraman zintuen Orbetarrak proiektu erraldoian sartzera?

Nik nobelak egiten ditut etengabe, baina ez dakit nik aukeratzen ditudan gaiak, edo gaiek aukeratzen nauten ni. Eta une batean ikusi nuen Euskal Herriko ikuspegi bat eman nahi nuela, historian oinarritua eta nik ezagututako gauza batzuen inguruan: Eliza, mugimendu sozialak, anarkismoa… Eta nahi nuen nobela total bat egin. Ezin da benetako nobela totalik egin, jakina, baina hortik zihoan nire asmoa. Horregatik ekin nion Orbetarrak idazteari, baina ez Guinnessen errekorra egiteko edo munduko idazlerik onena izateko, neure barruko behar batek eraginda baizik. Euskal Herria eta Euskal Herriko hainbat kontu esplikatzeko gogoa nuen, eta pentsatu nuen huraxe zela unea. Orain dela urte batzuk jabetu nintzen buruak freskotasuna galtzen duela, eta hasita nengoela izenak ahazten eta abar… Horri kontra egiteko, ariketa gisa, poema batzuk ikasten ere aritu nintzen. Eta jabetu nintzen huraxe zela Orbetarrak bezalako nobela bat idazteko unea. Burua poliki samar nuela oraindik, eta ekiteko ordua zela. Orain nekez egingo nuke halako lanik.

Aurreneko nobelak idatzi zenituen garaian, erreferentzia nagusia Hego Amerikako idazleak izan zenituen. Azkenaldian zer irakurtzen ari zara?

Azken bolada honetan, idazten ari naizenez, gutxi irakurtzen ari naiz. Duela bospasei urte eroriko bat izan nuen, bizikletan ibiltzen ari nintzela, eta nahiko gaizki pasatu nituen lehenengo sei hilabeteak. Orain hobeto nago, baina jabetu naiz erorikoa izan nuenetik ezin dudala garai batean bezala lan egin. Lur bat haratago idatzi nuen garaian, Ezkarain bakartu, eta eman nitzakeen egunak eta egunak egunero hamalau orduz idazten eta irakurtzen. Orduan ez zegoen Googlerik eta horrelako konturik, eta dokumentatzeko eta nobelaren idazketarako girotzeko, 50 edo 60 liburu erosi nituen. Baina une honetan ezin ditut ordukoen neurriko lanaldi luzeak egin, eta, nobela baten idazketan murgilduta nagoenez, denbora gutxi hartzen dut irakurtzeko. Nobela amaitutakoan irakurri ahal izango dut gehiago. Etorri zaidan muga bat da hau.

Hortaz, azkenaldiko euskal literatura ezin duzu gertutik jarraitu.

Garai batean gustura egiten nuen euskal literaturaren jarraipena, baina azken bolada honetan ezinezkoa zait. Bestelako zereginetara jotzen dut orain derrigorrez, zeregin arinagoetara, Goenkale ikusi eta horrelakoetara, autosendaketa moduan edo. Beraz, zoritxarrez, egungo euskal literaturako liburu askorik ez dut irakurri. Idazle batzuen lanak irakurri ditut, hala ere; Karmele Jaio eta Eider Rodriguezenak adibidez, eta gauza onak irakurri dizkiet, susmoa hartu dut bidea egingo dutela. Baina ez dut iritzi sendo bat egiteko adina irakurri.

Idazle profesionala zara, baina ez oso modu ohikoan: Elkar argitaletxearekin duzu kontratua, idazle gisa, duela 15 urte ingurutik. Zer moduz moldatzen zara?

Gustura nago. Kontratu hori izan ez banu, berdin jokatuko nuen une batetik aurrera. Babilonia argitaratu nuenetik aurrera, zortea izan nuen Elkarrekoekin topo egiteko eta haiekin akordio bat lortzeko, baina haiekin akordiorik lortu ez banu, asmoa nuen berdin jokatzeko. Nire asmo nagusia dirua egitea balitz, ingeniari moduan lan egingo nuen, garai hartan, orain ez bezala, enpresak ingeniari bila baitzebiltzan. Oso bizimodu austeroa daramat, gastu gutxikoa, eta daukadan mundua gustatu egiten zait. Batzuetan erridikulua sentitzen naiz, lotsatuta idatzi dudanarekin; baina, gero, hurrengo egunean, ondo lo egin dudalako-edo, idatzi dudana ondo dagoela esaten diot neure buruari. Oro har, gustura nago egiten dudanarekin, eta ahal dudan bitartean segituko dut, kontratuarekin edo gabe.

Zure lanetako batzuk, beste euskal idazle batzuenak bezala, gaztelaniara itzulita daude, baina zaila dirudi Euskal Herritik kanpoko irakurleengana indar handiz iristea.

Espainiako Sari Nazionala jasotzen ez baduzu, ez dute biderik egiten itzulpenek. Horrek gure mendekotasuna izugarria dela erakusten du. Madrilek esaten du zein den ona, edo oso ona, eta zein den bigarren mailakoa. Egokitu zaienentzat oso ondo dago hori, baina ez da oso egokia.

Nobela bat idazten ari zarela esan duzu arestian.Nolakoa izango da?

Bi planotan eraikitako nobela bat izango da. Plano batean nik asmatutako herri bat dago, Euskal Herrikoa. Ez dakit Bereibar, Bedaibar edo Armaibar izango den. Armagintzari lotutako istorio bat dago plano horretan. Beste plano batean herri arabiar bat dago, nik asmatutako herrialde batekoa, Turjekistangoa. Hor beste istorio bat dago. Halako batean bi istorioak batu egiten dira, eta sekulakoak gertatzen dira Euskal Herrian. Biolentziari buruzko gogoeta egin nahi nuke. Orain, adibidez, ETAren borroka armatua bukatu da, itxura batean, eta guztiok lasai gaude. Baina hemengo armagintzarekin zer gertatzen da? ETAkoak ez dira karitateko mojak izango, baina are gutxiago arma ekoizleak. Diferentzia bat dago: ETAkoak kartzelan daude eta besteak libre, aberats eta, batzuetan, agintzen.