Josu Rekalde: «Ikuslea beti doa bere motxilarekin: horren arabera osatzen ditu artelanak»

Kutxa itxurako eskultura birakari batean kokatu du proiektorea: zomorroz jantzitako gizon bat ageri da bideoan, tatarrez, eta galeriako hormen luze-zabalean islatzen da ikus-entzunezkoa, pieza mugitu ahala. Bideoari segika, Josu Rekalde Izagirre artistaren (Zornotza, 1959) beste lan batzuekin egiten da topo: eskulturak, bideoak eta hainbat soinu pista uztartu ditu Animalia izutua_Izaki beldurtua erakusketan, Bilboko Espacio Marzana galerian —datorren urtarrilaren 5era bitarte bisitatu daiteke—. Diziplinartekotasunak ardazten du mostra, eta desoreka da haria, hala kulunkan diruditen objektuekin adierazia, nola esplizituki, hitzen bidez.

Hauskorra hitza ageri da bideoetako batean, esku batzuen enkoadraketa itxiarekin batera. Hori ere orekarik ezarekin lotzen duzu?

Bai. Animaliak garenez, azal oso hauskorra daukagu, baina asmatzen ditugu armak, makinak... edozer gauza, azal hori pasatzeko, eta elkar hiltzeko.

Sormenak ere badu zerikusia hauskortasunarekin?

Sormena objektu batekin hasten da beti, edo irudi batekin, edo pentsamendu batekin; eta, batzuetan, ideia batek beste nonbaitera eramaten zaitu; askotan, leku ezezagun bat da, eta horrek beldur handiagoa ematen du beti. Hasierako proiektuarekiko desoreka bat dago; sormenean, desoreka dago beti. [Piezetako baten aurrean gelditu da Rekalde: bi mahai daude, bata besteari gainjarrita; erortzear daudela ematen du.] Uretan egongo balira bezala daude: urak eragin eta babestuko balitu bezala. Behartuta gaude kaosean ordena bilatzera.

Soinua asko jorratu duzu zure obran. Erakusketa honetan ere, nabarmena da.

Lan bakoitza soinu pieza bat da; hiruren artean, askotariko pistako konposizio bat sortzen da. Baina bai: niretzat, soinua beti da sorkuntzaren ardatza, eta horregatik interesatzen zaizkit instalazioak eta bideoa, nahastu ahal ditudalako objektuak, irudiak, testu idatzia, ahotsa, musika... Baita naturaren soinuak ere, esaterako.

Askotariko diziplinara jo zenuen hasieratik?

Arte Ederretako ikasketak hasi baino lehen, pintura egiten nuen gehienbat. Eta, behin ikasketak hasita, denetarik: eskultura, pintura... Ikasketen ia amaieran, bideoarekin hasi nintzen. 1982-1983an, Zinemaldiarekin batera, bideoen arte festibal bat egiten hasi ziren Donostian: egon ziren Bill Viola, Nam June Paik, Gary Hill... Gure sorkuntza esparrua zabaldu zuten. Bideo artearen hasieran, ez zen diziplina berri bat sortu: diziplinen mugak apurtu ziren. Eta hori beti interesatu zait: ez gelditzea diziplina bakar batean. Hortik aurrera, denetarik egin dut: bideoa, bideo artea, pieza interaktiboak, musika elektronikoa ere erabili dut...

Interaktibotasunaren harira, saiatzen zara ikuslearekin hartu-eman bat sortzen? Zer harreman dago artistaren eta ikuslearen artean, zure ustez?

Interaktiboetan, argi dago: ikusleak ez badu parte hartzen, ez da ezer ikusten, hurbildu behar baituzu, ukitu... Erakusketa honetan ere, interaktibitate nahiko dago, ikuslea behartzen dudalako ibilbide bat egitera espazioan zehar; ez du pasiboki ikusten. Fisikoki, objektuak geldi daude, eta horrek ere ezartzen du beste ibilbide bat.

Beti saiatu zara harreman hori gauzatzen?

Bai, orokorrean. Beti esaten dugu koadro batek ere baduela bere interaktibitatea, baina ez da gauza bera. Soinuak berak, esaterako, espazio ezberdinetan dagoenez, behartzen du belarria puntu ezberdinetan jartzen.

Soinuaren eta ekintzaren arteko harremana ikertu duzu. Zer-nolakoa da?

Ez da erraza deskribapen bat ematea. Ikusmena eta entzumena bi zentzumen dira, nahiz eta geure buruak batzen dituen. Musikariek esan ohi dute: «Irudi honek behar du soinu hau». Hori ez da horrela: soinu guztiak lotu ahal dira edozein irudirekin. Ikasleekin batera probak egiten nituen, pelikula zati batzuk eta soinu batzuk erabilita, eta ondo moldatzen ziren. Geure buruak egiten ditu elkarketak eta erlazioak.

«Bideo artearen hasieran, ez zen diziplina berri bat sortu: diziplinen mugak apurtu ziren»

Bideo arteaz hitz egitean, 1980ko urteetako erreferentzia batzuk aipatu dituzu, denak kanpotarrak. Euskal Herriko artistak hasiak ziren bideo artea erabiltzen garai hartan?

Orduan hasi ginen erabiltzen. Juan Carlos Egileor bideoak egiten hasia zen, baina gu izan ginen lehenengo belaunaldia. Bideoa ere orduan hasi zen. Kataluniatik ere etorri zitzaigun, [Antoni] Muntadasek eta [Eugeni] Bonetek ekarri zuten. Donostiako bideo jaialdian ezagutu nuen Esther Ferrer ere, performance bat egin baitzuen bideoarekin: normalean, ez du bideorik egiten, baina orduko hartan batu egin zituen gorputza eta irudi birtuala. Eragin handia izan zuen nigan.

Hasieran, nola erabiltzen zenuen bideoa? Teknologia mugatuagoa zen...

Erabilera astuna zen: kamera handiak behar ziren, magnetoskopioak, editatzeko tresna handiak... Hori dena sintetizatuz joan da, eta asko erraztu da teknikoki. Bestalde, orain edonon ditugu bideoak eta pantailak. Erakusketan ere pantailak daude, baina bakoitzak kritika darama; ez dira sakelakoan ikusten ditugun bezalako ikus-entzunezkoak. Zure erabakia da ikustea edo ez, baina ez da minutu batean ikusteko zerbait.

Bideoarekin ordura arteko artea apurtu zen?

Ordura arte, euskal eskulturan zeuden Txillida, Oteiza... Pinturan, Ibarrola, Balerdi... Horiek ziren erakusketak egiten zituzten artistak. Besteok zerbait berria egiten genuen, eta inork ez zekien non jarri, ezta nola ere, bideoa erakustea ez baitzen erraza. Komertzialki, galeriek ez zekiten nola mugitu. Gure belaunaldian, arazo bat sortu zen euskarriarekin. Gainera, kontzeptualki ere ez zeukan zerikusirik Txillidak eta Oteizak egiten zutenarekin, burdinarekin, harriarekin...

Nondik egin zenuten aurrera?

Irudiarekin beti dago arazo bera —zinemarekin ere gertatzen da—: irudiak berez deskribatzen du errealitate bat, kamera jartze hutsarekin. Alde batetik, erraztasuna ematen du, kamera piztearekin zerbait islatzen delako; baina, beste alde batetik, txarra da, zuk esan nahi ez dituzun gauzak esaten dituelako; ez dizu uzten adierazten. Borroka bat dago irudiak deskribatzen duenaren eta zuk esan nahi duzunaren artean. Horregatik, batzuetan testua erabiltzen dut: hau nahi dut esan.

Zuretzat inportantea da mezua argi gera dadin?

Batzuetan, bai. Eta borroka bera ere garrantzitsua da. Uste dugu testuak gauzak argi esaten dituela, baina testua poetikoa bada, irekia da, polisemikoa. Baina ez da bera testuaren polisemia edo irudiarena. Geure buruak ere desberdin hartzen ditu.

Hala, ikusleak nola osatzen du zure obra?

Ikuslea beti doa bere motxilarekin, bere esperientziarekin. Eta horren arabera begiratzen eta osatzen ditu artelanak, baita interpretatu ere.

Bideoa lantzean, hausnarketa bat dago? Zer erakutsi, zer ez; zer egin esplizitu, zer ezkutatu...

Ez da erraza. Wim Wendersek esan zuen irudia zaldi baten modukoa dela: zenbat eta pisu gehiago jarri gainean, orduan eta okerrago, bidetik ateratzen baita. Batzuetan, gauzak esateko, kentzera jo behar da.

Joera hori izan duzu zuk?

Bai. Garai batean, nire artea minimalista hutsa zen: eskuak bakarrik erabiltzen nituen, edo testua bakarrik... Orain, minimalismo hutsetik beste toki batera joan naiz.

Antropozulo (1993) bideoan, esaterako, ni-aren eta bestea-ren arteko erlazioaz hitz egiten duzu.

Beti interesatu zait identitatearen eraikuntza, nola egiten dugun. Identitate kulturala, fisikoa, genero identitatea... Ni-a, normalean, bestea-ren kontra eraikitzen dugu, ezberdintasunak bilatuta: gu horrelakoak gara, eta besteak beste modu batekoak dira.

Askotan esan da Bilboko Guggenheim mugarria izan zela, baita artearen esparruan ere. Igarri zenuen efektua?

Gure belaunaldikoentzat, pixka bat berandu etorri zen. Gure hezkuntzan, ez du hainbeste eraginik eduki, ja ibilbide bat egina geneukalako.

Eta eragina eduki al du arte mota baten harreran?

Publikoari dagokionez, bai, eduki du. Baina ez bakarrik Guggenheimek. Orain edozein museotan ikus daiteke bideoa. Hori asko aldatu da.

Oro har, hemendik kanpo errazagoa izan da bideo artea erakustea?

Bai; batez ere, Bartzelonan. Hemen baino lehen, han erakutsi ahal izan dut. Han hasi nintzen erakusketak egiten. Gehiago ezagutzen naute Katalunian hemen baino, nahiz eta nik hemen egin dudan lan beti.

Zure arteak lotura du ekologismoarekin ere bai. Zein da bien arteko harremana?

Gizakiek egiten duten guztiak du kostu energetiko bat. Erabiltzen dugun teknologiak, materialek... Erakusteko ere energia behar dugu. Hori kontuan eduki behar dugu. Garrantzi handia ematen diot materialak berrerabiltzeari.

«Gizakiek egiten duten guztiak du kostu energetiko bat. Erabiltzen dugun teknologiak, materialek... Erakusteko ere energia behar dugu»

EHUko irakasle ere izan zinen. Horrek aukera eman dizu artista gazteen egoera gertuagotik ezagutzeko... Nola joan da aldatuz?

Alde batetik, informazio eta teknologia guztia haien esku dute. Baina, beste alde batetik, obrak ateratzeko arazo gehiago dituzte, artista asko baikara; profesionalizatzeko, arazo bat dago. Gutxi batzuek artista bezala jarraitzen dute; beste batzuk hezkuntzan sartzen dira, edo diseinatzaile... Baina, herri batentzat, ona izan beharko luke artista asko egotea, formakuntza horrekin. Batzuetan ez dugu baloratzen; bakarrik baloratzen dugu ea lana duten edo ez.

Belaunaldi berriek zer euskarri erabiltzen dute?

Batez ere, digitala. Batzuk ari dira analogikora bueltatzen, erreakzio bezala. Baina, komertzialki, oraindik nahiago dituzte pintura, akuarela eta halakoak, uste baita digitala edozeinek egin dezakeela, sakelakoarekin.

Euskarri digitala edozeinek erabil badezake, zein da artistaren ekarpena?

Begirada, eta egiteari buruz pentsatzea. Ez da argazki edo bideo bat hartu eta sare sozialetara bidaltzea. Pentsatzen dut, eta artea egiten dut; eta arteak pentsarazi egiten dit.