Coco filma ikusi duenak ikasi du zein ikusgarria den Mexikon On Heriori egiten zaion gorazarrea. Festaren sustraiak, egiazkoak, ez daude argi. Ezta mexikarrentzat ere, nahiz eta guztiek pentsatu badakitela eskolan irakatsi zietenagatik. Zer ikasi zuten? Hildakoen Eguna konkista aurrekoa dela, hain zuzen. Eta egia da, neurri bateraino, aurrekari asko aurki ditzakegulako konkistaren aurretik berton bizi ziren kulturen tradizioetan. Lurralde hauen jatorrizko herritarrak sinetsita zeuden heriotzaren ondoren bazela bizitza eta, hortaz, zer ospatu egon bazegoela. Heriotza gurtzen zuten eta jendea hiltzen zen unetik bertatik hasten zen gorazarrea. Gorpuak, festa giroan, petate batean bilduta lurperatzen zituzten Mictlan izenaz ezagun zuten azpimundurako bidean gidatzeko. Jatekoak ere jartzen zizkieten, bidean gosea asetzeko.
Jatorrizko herriek urtean behin baino gehiagotan oroitarazten zituzten zendutakoak, batez ere uztak amaitzen zirenean, irailetik azarora bitartean. Zeremonia hauek ereitearen fruitua jainkoekin partekatzeko egiten ziren, eta hori izan daiteke, noski, Hildakoen Egunaren hasieretako bat. Ez bakarra, baina.
Gaur egungo festak zerikusi handia du erlijio katolikoak XI. eta XII. mendeen artean sortutako tradizioekin ere. Garai hartan, hezur, garezur eta eskeleto formako elikagaiak prestatuta, elizara eramaten zituzten. Horiexek dira konkistatzaileek mundu berrira ekarriko ohiturak. Hildakoen Eguna ez dago, ez, tradizio bakarrari atxikitzerik. Herri indigenen festa da, katolikoen festa den bezainbestetsu. Hori bai, munduko jairik ikusgarrienetako bat dela, horretan ez dago dudarik.
Mexiko ezagutu duenak badaki Hildakoen Eguna tradizio koloretsu bezain liluragarria dela, eta ospakizunak giro paregabea sortzen duela herri guztietan. Itsasoz bestalde, erlijio katolikoaren egutegian ospakizuna bi egunetara mugatzen bada ere, azaroaren 1 eta 2ra, hain zuzen, Mexikon arinago hasten dira zendutakoak gogora ekartzen: arima bakartiak lehenik; inork akorduan ez dituen hildakoak gero; baraurik edo istripuz hil zirenak, ondoren; eta urriaren 31ko kandelak, ura, ogia eta fruituak zendutako arbasoentzat izaten dira.
Ordurako etxe, denda, lantegi, ospitale edo bulego ia guztietan bezala, auzoetako kaleetan ere aurreratu zirenen omenezko aldare moduko eskaintzak ipiniak dituzte: kolorez, zaporez eta usainez betetako aldareak dira, gau bakarraz bada ere hildakoei bizidunon munduan harrera egiteko. Horietan cempasuchil loreak ipintzen dira hasteko, haien kolore beilegi argitsuak bidea irakatsi diezaion falta denari. Aldarean ez dira falta azukre edo txokolatezko burezurrak, hildakoen ogi opilak, ura, kandelak, fruta, ardoa, mole orea eta zendutakoen janari eta edaririk gogokoenak.
Kalekumeen artean sartuta dago, noski, Halloween deiturikoa, baina Europan ez bezala ez die honek itzal egin arbasoen tradizioei. Azken egunotan agerraldi alaitsuak izan dira Mexiko Hirian giroa berotzen hasteko, Catrinen gaueko desfilea atzo zortzi, eta Hildakoen Egunekoa ostegunean. Milaka emakume eta gizonek hiriburuko kale nagusiak hartu dituzte bi egun horietan aurpegian garezur bitxi eta dirdiratsuak margotuta zeramatzatela. Hirian folklore hutsa da festa, argi eta garbi. Ez da berdin gertatzen, baina, hiriak aspaldi irentsiak dituen periferiako herrixketan.
San Antonio
Hildakoena parranda eguna da, biharamuneko eta handik aurrerako egun guztietan izango diren hildakoek eragingo duten samina eztitzeko, edo. Guerrero eskualdean Otis ekaitzak utzitako hildakoek eragin zutena, esaterako.
