Euskal Herrian izan da azken bi asteotan Francisco Valencia kazetaria (Santa Tecla, El Salvador, 1960). El Salvador Elkartasuna kolektiboak gonbidatuta hitzaldiak eskaini ditu han-hemenka. Igandean bete ziren 25 urte El Salvadorreko UCA unibertsitatean militarrek zortzi lagun hil zituztenetik, Ignacio Ellakuria eta Juan Ramon Moreno jesuita euskal herritarrak, tartean. Lau hilabete lehenago bihurtu zen Co-Latino egunkariko zuzendari Francisco Valencia. Arratseko egunkaria da, El Salvadorreko dekanoa, eta 10.000 aleko tirada duena (15.000koa larunbatetan).
Igandean bete ziren 25 urte El Salvadorreko UCA unibertsitateko sarraskitik. Nola bizi izan zenuten egunkarian?
Gertaera mingarria izan zen inondik ere. Haren ondotik nazioarteko komunitatea El Salvadorreko Gobernua presionatzen hasi zen bake negoziaketetan has zedin. Sinesgaitza zitzaidan gertaturikoa, ez genuen sinesten. Ez nuen onartu nahi. Une horretan FMLN [Nazio Askapenerako Farabundo Marti Frontea]eraso bortitza egiten ari zen Gobernu militarraren aurka, ziur aski gerra zibilak iraun zuen hamabi urteetan [1980-1982] egindako bortitzena. Gerrilak ia inguratua zuen armada, eta hark airezko erasoak egin ez balitu akaso burura eramango zen matxinada. Armadak ez zuen ia aterabiderik eta krimenak egiten hasi zen, besteak beste, jesuitena.
Urte horretan bertan egunkariak norabide berri bat hartu zuen; azken urteetako kontserbadurismotik aldenduz eta hastapenetako ideia progresistei helduz.
1989ko uztailaren 1ean langileek hartu genuen egunkariaren zuzendaritza. Gerrako urterik zailenak ziren. Gutako asko FMLNko erakunderen bateko kide ginen. Ni propagandarekin zerikusia zuen erakundeko kidea nintzen. Kazetaritzaren bidez herritarren kontzientzietan eragin nahi genuen, bi kontutan batez ere. Lehena zen gerraren existentzia bera agertzea, garaiko eskuineko hedabideek armadaren bertsio bakarra zabaltzen baitzuten. Eta bertsio hura zen gerrilla garaitzen ari zirela. Gerrilla internazionalista gutxi batzuen kontua zela zioten, kubatarrak eta sobietarrak zeudela zioten, eta ez zen egia. Egia da bazegoela internazionalista talde bat, esaterako Pakito Arriaran euskalduna gerrillako kide zela hil zuten, baina ez ziren denak internazionalistak. Eta bestetik, gobernua bultzatu nahi genuen elkarrizketara eta negoziatzera, egoera hartatik irteteko. Horregatik gerra betean norabide hori hartu genuen, eskuineko hedabideen pentsamendu bakarrari aurre egiteko, zeina oso kaltegarria zen, botere taldeen interesak bakarrik azaltzen baitituzte gainerako guztia ikusezin bihurtuz. Gure iturri nagusiak, gerrillaz gain, sindikatuak, mugimendu sozial eta popularrak ziren.
Presioak jaso zenituzten, eta baita atentatu bat ere.
Bai, 1989an, gerrilla erasoan ari zela neu jazarri ninduten militarrek. Egon zen garai bat adiskide kazetariek karabanan babesturik eramaten nindutena erredakziora eta karabanan ateratzen. Etxez etxe ibiltzen nintzen. Ez nuen lo egin etxean hilabete eta erdi inguruan. Eta 1991ko otsailaren 8an bonba bat leherrarazi zuten gure egoitzan, eta errotatiba zegoen eraikina hondatu zuten. Hiru hilabete behar izan genituen berriro ere kalean egoteko.
Baina ez zintuzteten isilarazi.
Ez, El Salvadorreko Unibertsitatearen laguntza izan genuen. Eurak arduratu ziren errotatiba konpontzeaz. Tarte horretan zortzi orritako egunkaria kaleratzen genuen, eta modu klandestinoan egiten genuen, soilik langile talde batek baikenekien hor inprimatzen genuela.
1992ko bake akordioaren ostean asko aldatu zen zuen kazetaritza jarduna?
Bakearen hitzarmena 1992ko urtarrilaren 16an izan zen, Chapultepeceko gazteluan, Mexikon. Ordutik aurrera gure helburua izan zen gerrillaren bergizarteratzea. Gobernuak eta eskuin indarrek etsaitzat hartzen zuten artean gerrilla eta ezinbestekoa zen herritarrak kontzientziatzea bergizarteratzearen garrantziaz.
Gerran 75.000 lagun inguru hil ziren. Gerraren ondotik beste horrenbeste hil dira dagoeneko.
Bai; 1997an fenomeno berri bat azaldu zen El Salvadorren: pandillak eta marak. Gaur egunera arte ia 80.000 dira hildakoak eta 10.000 desagertu inguru ere badaude. Baina garrantzitsua da azaltzea marak ez zirela El Salvadorren sortu; AEBetan sortu ziren. Los Angelesko 13. kalean sortu zen La Mara Salvatrucha (MS13 izenekoa) eta hiri bereko 18. auzoan haren arerio gogorrena, Mara-18a. Baztertze sozialaren ondorioz delinkuentzian dabilen jendea da, jatorri salvadortarrekoak asko, baina baita AEBetan bertan jaioak ere. AEBtako espetxeak maretako kidez beterik daude, eta bertako gobernuak El Salvadorrera bidali izan ditu, eta auzorik txiroenetan eta familia desegituratuetan barneratu dira, gizarte arazo handia bihurtuz. 1997an 3000 inguru pandillero zeudela zioen ikerketa burutu zuen UCA unibertsitateak, eta garaiko gobernuari eskatu zion arazoari aurre egin ziezaiola. Gobernuek ez zuten ezer egin, fenomenoa hazi egin zen, eta egun 45.000 pandillero dago El Salvadorren.
Egun FMLN alderdiko Salvador Sanchez Ceren da gobernuburu. Zein neurri hartu ditu pandillero-en arazoari aurre egiteko?
Bi bandoen artean bitartekaritza lanak egiteko gerrillari ohi bat eta elizaren ordezkari bat jarri zituen, eta emaitzarik onenak 2012an izan ziren. Egunero hamalau hilketa izatetik bost izatera igaro zen. Baina emaitza horiei ez zioten kasu egin betikoek, eskuin indarrekoek; tregua hori sustatzen zein ibili zen nabarmentzen zuten eta Gobernuaren jarduera gaitzesten zuten. Eta orain ahalegin berri bat egiten ari dira, presidenteak hiritarren segurtasun batzorde bat osatu du.
2009tik FMLN alderdia dago gobernuan. Zuen ildokoa izanik, nola mantentzen duzu joera kritikoa boterearekiko?
2009an Maurizio Funes kazetaria izan zen presidentea eta aurten hartu du kargua Sanchez Cerenek. Eta, babestu egin dugu batez ere, gainerako egunkariek ikusezin bihurtzen baitituzte gobernuaren jarduera asko, eta eskuin botereak kritikatu egiten ditu. Esaterako, isilarazi egiten dituzte eredu ekonomiko berri bat lantzeko egiten ari diren proiektuak, eta herrialdeko txiroenak [hiru milioi eta erdi inguru dira txiroak, sei milioi pasako biztanleriatik]— kontuan hartzen dituzten programak. Horregatik 2009tik aurrera programa horien berri ematea izan da gure helburua.
Eta kritikarik egiten diozue?
Bai, jakina. Zerbait gaizki egiten duela iruditzen bazaigu, kritikatzen dugu. Hona adibide bat. Funes presidenteak militar ohi bat izendatu zuen Justizia eta Segurtasun ministerioko buru, eta bake akordioak eta konstituzioak berak esaten dute militarrek ezin dutela segurtasun publikoko karguetan egon. Eta Poliziako zuzendari nagusi beste militar ohi bat izendatu zuen. Hori kritikatu egin genuen, eta gure editorialetan azaldu genuen argi eta garbi, eta beste erakunde batzuk egindako kritikak ere argitaratu genituen. Baina garbi dugu FMLN-ren lagun garela, ez arerioak, eta gure kritikak beti izango dira konstruktiboak eta ez destruktiboak.
Zein da egun El Salvadorrek duen ispilua nazio ereduari dagokionez?
Ideologikoki gure norabidea sozialismoa da. Jakina, birpentsatu egin behar dugu sozialismoa. Hurrengo urterako FMLNek bere lehen Kongresua deitu du. Orain artean ez du bakar bat ere egin. Pentsatzen dut kongresu horretan erabakiko dela norabide sozialista, iraultzailea eta demokratikoa mantentzea. Eta eztabaidatuko da nola iritsi helmuga horietara.Lehen garbi genuen, iraultza beharrezkoa zen, orain hauteskunde prozesuekin ikusi egin beharko da. Estrategiak aldatu egin behar dira.
Badituzue adibideak, Latinoamerikan, ezta?
Bai, esaterako hor dago Venezuelako adibidea, eskuinak behin eta berriz deslegitimatzen, desitxuratzen duen errealitatea, hain zuzen ere ikusten dutelako sozialismoa garatzeko aukera duela. XXI. mendeko sozialismoak izango ditu ezaugarri desberdinak herrialde bakoitzean; Eta El Salvadorrek berea pentsatu beharko du garbi izanik hauteskunde prozesuen bidez izango dela lanketa hori.
Prozesu horretan Amerika Erdialdeko errealitatea lagun al duzue?
Nikaragua bloke sozialistako kidea da, eta badauka esperientzia, 10 urtean izan baitzuen gobernu sozialista, hauteskunde batzuetan boterea galdu zuen arte. Ondoren, 2006an, berriro eskuratu du hauteskunde bidez eta ez armen bidez. Nikaragua bizilagun dugu eta uste dut ari zaigula seinaleak ematen, nola jarraitu behar dugun ikusteko. Costa Rican oraintsu boterera heldu da Luis Guillermo Solis sozial-demokrata. Nikaragua, El Salvador eta Costa Rica ezkerrerantz ari dira egiten. Uste dut Erdialdeko Amerika, Guatemalaren salbuespenarekin, geroz eta gorriago da.
Mundu mailako krisi ekonomikoa aukera izan liteke paradigma ekonomiko berriak lantzeko, edo kapitalismoaren gainbehera utopikoa da?
Kapitalismoa krisian dago, baina ez dago desagertzeko zorian. Hori esatea diagnostiko txarra egitea litzateke ezkerretik. Baina krisian egonda errazagoa da eredu batzuen hutsuneez hitz egitea eta haiek arbuiatzea, eta adibide bat jartzearren kapitalismoaren krisiaren bultzatzaile nagusia izan den neoliberalismoa aipatuko dut. Neoliberalismoa indarrean egon den 20 urtetik gorako ibilbidean, han eta hemen, ikusi da eskuinari ere egiturazko arazoak sortzen dizkiola. Herrialdeek ezin dute aurrera egin kapitalismoaren logikarekin, korporazio handien interesei begira lan egitearekin soilik. Herritarrengan jarri behar du xedea berriro. Ez da posible estatuaren ahalmen politikoa geroz eta txikiagoa izatea, eta soilik sektore pribatuetarako legeak arautzeko baliatzea; horregatik uste dut ezkerrak boterera iristen direnean eredu ekonomiko hori aldatzen joan behar direla, batzuetan azkarrago, eta beste batzuetan astiroago, baina argitasuna izan behar da.
Nola?
Venezuelan esaterako, garrantzitsua izan da petrolioaren kudeaketa nazionalizatzea. Orain petrolioa ez da transnazionalena, eta gobernuak auzoak eta jendea enpodera dezake, eta ez soilik politikoki baizik eta ekonomikoki ere bai. Gobernuak petrolioaren funtsekin fabrikak sortu ditu, esaterako, eta langileek kudeatzen dituzte, eta aurrera atera dira. Eredu kapitalista eta neoliberalak aldatzen joatea da kontua...
El Salvadorren ez duzue petroliorik...
Ez dugu herrialde petroliodunek duten aberastasuna, baina Funes eta Sanchez Cerenen gobernuak ari dira bultzatzen ekonomia molde berri bat, ehun ekonomiko eta produktibo berri bat sortzeko. Eta sozialismo molde berrietan garrantzia handi dute kooperatibek, eta bereziki, emakume kooperatibek. 2012tik aurrera Funesek erabakiz zuen haurrek jantzi, oinetako eta eskolarako materialak jasoko zituztela, eskolara joateari utz ez diezaioten.Milioi bat eta erdi umek jasotzen dituzte pakete horiek. Baina nork egiten ditu zapata, jantzi eta material horiek? Bada emakumeek, eta gobernuak sortu zuen Ciudad Mujer izeneko programa, finean emakumeen kooperatiba moduan funtzionatzen duena. Gure herriak duen proiektu garrantzitsuenetako bat da, batetik emakumea enpoderatzeko gai guztietan, baina batez ere autonomia ekonomikoan. Herrialde baten barruko beste herrialdetxo bat da, eta gobernuko emakumezko funtzionarioek ere parte hartzen dute. Egunotan bost Ciudad Mujer daude, eta abendurako seigarrena egongo da martxan. Orotara hamalau sortu nahi dira, herrialdeko departamendu bakoitzeko bat. Eredu berri bat eraikitzen ari da. Lehen enpresa bakar batek egin zitzakeen El Salvadorreko haurrentzako zapata guztiak, orain enpresa txiki edo kooperatibek egiten dituzte.
Zuek ere, egunkarian kooperatiba moduan lan egiten duzue. nolakoa izan da esperientzia orain artean?
Biziraun dugula da orain arteko ondorioa, eta ez da gutxi. 1989ko uztailean hartu genuen egunkariko gidaritza eta 1994an bihurtu genuen kooperatiba. Hogei lagunek hartu genuen kooperatibista izateko ardura eta hala jarraitzen dugu. Gainerako langileek nahiago zuten ez izan kooperatibako kide, zenbait sektoretan gaizki ikusia baitzegoen, edo ezkerrarekin lotzen baitzen. Hala ere, kooperatibista ez diren egunkariko langileek ere jasotzen dituzte irabaziak.
