Ororen gainetik, sormena

Presa du Esther Ferrerrek, eta, hainbat arrazoi direla medio, zuzenekoaren kontuak direla-eta, argazkilaria hitzorduaren tokira iritsi ez den arren —Renferen Donostiako geltoki nagusia—, solasari lehenbailehen ekitea proposatu du. «Soilik lanera etorri naiz Donostiara, eta bilera bat daukat gero...». Hala da. Elkarrizketaren bezperan, adibidez, Pablo Berastegi Donostia 2016ko zuzendari nagusiarekin bildu zen. Erdi txantxetan, erdi serio mintzo da; ezin jakin, beraz, benetan gogaituta ote dagoen. Pauso lasaian heldu da June Crespo. Bi ezezagunek bezala elkar agurtu, eta Ferrerrek adierazi dio ez duela ezagutzen haren lana, baina aurpegiz ezaguna egiten zaiola. Crespok, ordea, badu solaskide izango duenaren berri.

Eseri dira mahai baten bueltan geltokiaren ondoko tabernan, batez ere pasabidekoa den horretan, eta Crespok ordenagailu eramangarria ireki du, solaskideari bere lanen argazkiak erakusteko. Hasi dira hizketan, xehetasunak aletzen. Leihotik trenak ikusten dira joan-etorrian. Haiek ere hara-hona: Crespo bihar bertan doa Amsterdamera lanera, pare bat urterako; eta Ferrer, jaioterrian zeuzkan konpromisoak beteta, Parisera itzuliko da, azken 40 urteotan bizitoki izan duen lekura. Presarik ba ote duen galdetu, bestela ordenagailuari begira jarraituko baitzuen, eta «bai, barkatu! has gaitezen» erantzunez ekin dio solasari.

Performancearen susperraldia

Duela 40-50 urte, Esther Ferrerrek egoera zailei, are biolentoei, aurre egin behar izan zien performance bat egiterakoan. Egun, ordea, modan dago.

ESTHER FERRER (E.F.): Argi dago performancearen itzulera bat gertatu dela. Egoerak biolentoak ziren, bi zentzutan: batetik, egiten genuenarekiko arbuio garbia zegoen, biolentoa zena berez; bestetik, biolentzia fisikoa ere pairatu genuen. Kontuan hartu behar da zein zen testuingurua: jendeak ez zekien zer ari ginen egiten; ez zuen ezer ulertzen... Noski, bazegoen biolentoa ez zen jendea. Obra baten aurrean, hori edozein dela ere, borondate onenarekin begira dezakezu eta esan: «Egiten ari dena ikusteko ahalegina egingo dut». Sinpleki; onerako edo txarrerako aztertzeko asmorik gabe. Ahalegina egiteko borondaterik ez duena mikaztu egingo da, ez duelako ulertzen, eta, orduan, arbuiatu egingo du. Daukan umorearen edo nortasunaren arabera, modu batean edo bestean erreakzionatzen du ikusleak.

Pixkanaka, jendea ohituz joan zen. Kalean ikusten zuten, galerietan, museotan... Eta hasten zara performancearen mintzairak transmiti dezakeena barneratzen. Mintzaira hori askotarikoa da, eta hori da, hain zuzen, performancearen aberastasunetako bat. Batzuei benetan interesatzen zaie performancea, eta, oinarri bat daukanez jada, azkenean ulertzen du zer ikusten ari den. Beste batzuk, berriz, modan dagoelako hurbiltzen dira perfomancera, bai, baina beste adierazpide artistikoekin ere gauza bera gertatzen da.

Oso mundu teknologikoan bizi gara. Performancea oso gauza fisikoa da —bai, behintzat, nik egiten dudana—, eta uste dut badagoela desira bat, agian, benetako zerbaitetan, gauza erreal batean berraragiztatzekoa, eta, beharbada, horregatik gertatu da itzulera hori. Badago funtsera bueltatzeko gogoa.

JUNE CRESPO (J.C.): Ez dakit modan dagoen ala ez, baina modan dagoena da performatibitatea beste eremu batzuetara eramatea, eta hori enfatizatzea. Gertatzen da jendearen aurrean egindako edozein aurkezpenetan, edozein hitzalditan, ukitu performatiboak izatea. Hori modan dago, eta ez dute soilik artistek egiten. Azkenean, konbentzio bihurtzen da. Dena den, egiten duen pertsonarentzako eduki behar du zentzua performanceak.

E.F.: Performance bat egiteko ez daukazu ezer jakin beharrik; egiteko gogoa besterik ez da behar. Teknika, diziplina, dena, zuk asmatzen duzu. Zuk, eskultura bat egiten duzunean [Crespori begira], gutxienez teknika bat eduki beharra daukazu. Badago aurretiazko ikasbide bat, nahiz eta autodidakta izan. Performancean, ez da hori existitzen, eta gauza bera errepikatzen dut beti: existitzen den arterik demokratikoena da. Zergatik? Ez daukazu zertan joan arte ederren eskola batera, edo tailer batera teknika bat ikastera. Bi gauza behar dituzu: batetik, egiten duzun horretan sinetsi; eta, bestetik, ideia bat eduki. Edozein obraren atzean, edozein dela ere, ideia bat dago.

Zure eskulturak ikustean, adibidez, pentsatu dut testuinguruak obraren irakurketa alda dezakeela. Hori interesatzen zait. Beharbada, ideia honetatik erabat urrun zeunden: beste bat zeneukan, azken emaitzarekin zerikusirik ez daukana; halere, hori da interesgarriena. Badauzka konnotazio jakin batzuk, eta horrek modua eman diezadake zerbait ikusteko, eta nire interpretazioa izan daiteke zurea bezain baliagarria. Performance bat egiten dudanean, ikuslearen interpretazioa nirea, zurea edo harena bezain baliagarria da. Performancean ez dago objektu bat lekuko baten gisara dagoena, ez. Egin eta igarotzen den arte bat da; memoria baten modukoa, denborarekin transformatuz doana. Eskultura hori, ordea, gauza bera izango da hamar egun edo hiru hilabete barru. Aldatuko dena testuinguru politiko, sozial eta ekonomikoa da. Performancea jada ez dago inon, jendearen memorian baizik.

Epatatzea, epatatzeagatik

Performanceari egiten zaizkion kritiketako bat.

J.C.: Ez dut uste hala denik...

E.F.: Ez da inoiz nire intentzioa izan. Nire ardura izan da nire lana egitea nik ulertzen dudan moduan eta ahalik eta ondoena. Horiek dira neure buruari jartzen dizkiodan betebeharrak.

J.C.: Erabat ados nago. Lanean gure erantzukizunik handiena da desirak agintzen duena errespetatzea eta horri leial izatea. Izan performance bat —iraupen gutxikoa dena, nolabait esanda—, izan eskultura bat edo beste edozein pieza, izan dezakeen irekiera, baldin eta dagokion graduan badago eta, aldi berean, definitua eta irekia bada, balio bera dute.

E.F.: Esan nahi nizuna, June, ez da hain filosofikoa. Memoria finko bat dago, argazki bat dena. Zure eskultura bat hartzen badugu, eta 50 argazki diferente egin, dauden baliabideekin ia-ia modu zehatzean osa dezakezu. Performancea, ordea, in situ arte bat da; gaur eta orain gertatzen dena. Desagertu egiten da eta memorian geratu, eta badakigu memoria desleiala dela; batzuek modu batean kontatuko dizute, eta besteek beste batean. Alde horretatik esaten nizun. Dena dela, oso ados nago esan duzunarekin.

J.C.: Lan motaren araberakoa da. Nire helburua da, nolabait, egiten dudan objektuak eduki dezala izate bat, eta, era berean, gorputz oihartzun bat eragin dezala. Objektuek fisikoki eta afektiboki inplikatu behar naute.

E.F.: Noski, ez da gauza bera zure obra in situ ikustea edo argazki batean. Adibidez, zure jatorrizko obra estudio batean ikusi zenueneko emozioa ez da errepikatzen gero argazki batean ikustean. Obraz egiten duzun analisia erabat diferentea izan daiteke, eta hori oso interesgarria da.

Emakumezko performerren ugaritasuna

Norberaren gorputzaren jabe sentitzea izan daiteke arrazoi nagusia.

E.F.: Asko daude, bai. Ez da erraza arrazoiak bilatzea, baina, ni hasi nintzenean, jaialdi askotara joaten nintzen, eta ni nintzen emakumezko bakarra. Egun, hasteko, gero eta jende gehiago dago artearen munduan; arte ederren eskola batean, esaterako, ikasle gehienak emakumezkoak dira. Beraz, logikoa da gero eta emakumezko performer gehiago egotea.

Gero, kontuan hartu behar da emakumezkoak beren gorputzari dagokionez izugarri askatu direla; zuek, gizonezkoek, ez duzue egin. Badago ibilbide bat, dinamika bat: gure gorputza gurea da; harekin transmitituko dugu guk nahi duguna. Artearen historian, emakumezkoaren gorputzak balio izan du imajina ditzakezun zentzugabekeria guztiak transmititzeko; eta ez soilik emakumezkoari emakumezko gisa dagozkionak. Emakumea, halako batean, bere gorputzaz jabetzen da, eta zera dio: «Gorputz hau nirea da, eta gorputz honekin transmitituko dut nik transmititu nahi dudana». Ni feminista naiz, eta nire gorputzak, nahi eta behar dudanean, nire ideia feminista transmititzen du. Beste batzuetan, feminismoarekin zerikusirik ez duten gauzak transmititzen ditu. Feminista dena Esther Ferrer da, eta artista da, gainera, eta lan bat egiten du. Zuk ere, June, ez duzu lan bereziki femeninoa egiten, ezta? Tira, femeninoa baino feministagoa da.

Askapenaren ideiarekin, emakumezkoak bere gorputzaren kontzientzia hartu du. Emakumezko baten bizitzan, gorputzak fase batzuk dauzka, oso inportanteak emakumezko baten garapenean. Arreta jarri behar dio gorputzari. Beraz, horrek guztiak eragina eduki du belaunaldi gazteetan, performanceak erakarrita sentitzeko orduan. Presentzia bat dago performancean, eta gorputza da elementu ezinbestekoa presentzia horretan.

J.C.: Nik ez dut ekintza zehatzik egin. Nire lanean, gorputza ez da transmititzen duena, baina gorputzaren gaia presente dago beti. Askotan, elementu grafikoak txertatu izan ditut, hainbat garaitan emakumezkoaren gorputza nola irudikatu izan den azaltzen dutenak. Eta, horietan, gorputzaren gozamenaren eta Estherrek aipatutako askapenaren aldarrikapen bat dago. Arte feministari dagokionez, niretzat garrantzitsua izan da artista eredu batzuk edukitzea, haiei esker ahaldundu naizelako, haiei esker kontsideratu dudalako egiten dudana apustu edo aukera bital egingarri bat. Ez dakit nolakoa zen zure garaian, Esther; beharbada, guk beste ispilu batzuk eduki ditugu.

E.F.: 25, 35 edo 40 urteko emakumezko bat biluzten bada, ez dago arazorik. 77 urte dauzkat, eta biluzten banaiz, jendea, are emakumezkoak ere, urduri jartzen da. Gure gorputzak perfektua izan beharra dauka. Absurdua da: gaztea baldin bazara, erakuts dezakezu, baina zaharra bazara, ipurdia erakustea lotsagarria da. Niri bost inporta zait. Garai batean, nire gorputzaren jabe egin nahi nuelako biluzten nintzen, eta transmisore artistiko gisa erabiltzen nuen; orain, aldiz, militantziagatik egiten dut askotan. Ez dut jendearekin tupust egin nahi, baina berdin zait tupust egitea.

Emakumezkoen irudikapena artean

Bere piezen bidez, Crespok zalantzan jartzen du.

J.C.: Batzuetan, erakartzen nauten materialak aukeratzen ditut, eta egia da asko errepikatzen dela emakumezkoen irudiarena... Garai batean, 1960ko eta 1970eko hamarkadetako aldizkari erotiko batzuk bildumatu nituen collageak egiteko. Egiazki, zerikusia zuten emakumezkoaren irudiarekin, eta gorputzaren gozamenaren zein gure sexualitatearen jabe izatearen aldarrikapenarekin. Aspalditik datorren kontu bat da, hortaz. Interesatzen zitzaidan aldizkariak nola funtzionatzen zuen; batetik, modeloengan ikusten nuen gozamena, eta, bestetik, aldizkari horrek zuen erabilera, zeuzkan tituluak... Interesatzen zait zein kontraesanezkoak diren material kulturaletako asko, baina nire asmoa ez da zerbait erakustea. Haiek biltzen dituzte estereotipoak, kontraesanak...

Zuk, Esther, esaten duzu lanaren atzean ideia bat dagoela beti, eta hori dela abiapuntua. Nire kasuan, ideia bat inoiz ez da abiapuntua izaten. Abiapuntua material bilketa izaten da. Eta estudioko gorabeherak direla-eta, material horiek beste modu batean bukatzen dute. Badago nolabaiteko ekintza apur bat ikonoklasta material horien kontra, aldi berean eraikitzailea dena. Nire kasuan, ideia edo interpretazioa gero etor daiteke...

E.F.: Nire abiapuntua edozer gauza izan daiteke: kalean entzuten dudan esaldi bat, ikusten dudan irudi bat... Gero, ez dakit zuri gertatzen zaizun, baina inkontzientetik sortzen dira gauzak... Arte kritikariek-eta elementu batzuk aipatzen dituzte artikuluetan, zuk pentsatu ere egin ez zenituenak. Kritikariak atzeman baldin baditu, hor daudelako atzemango zituen. Baina, noski, kritikariaren nortasuna ere aintzat hartu behar da, horren arabera interpretatu duelako. Horrek liluratu egiten nau. Ikusten ditut nitaz idatzi direnak, eta pentsatzen dut: «Baina zenbat gauza pentsatu dituzten! Baina nola?!». Interpretazioa da obraren eta ikuslearen arteko elkarrizketa, eta une horretan artistak desagertu beharra dauka. Ikusleen nortasuna askotarikoa den neurrian, elkarrizketa diferentea izango da. Oso aberasgarria da hori, zoragarria.

J.C.: Nire kasuan, obra instalatutakoan edo pieza bukatutakoan, obrak nirea izateari uzten dio.

Jasotakoa nola asimilatu

Ferrerrek-eta bere garaian hauspotutako hausnarketek artearen funtzioak, aukerak eta gaitasunak determinatu zituzten, eta nabari dira horren ondorioak.

J.C.: Egia esaten badut, nik jaso dudan lekukoa nire irakasleengandik jaso dut, harremanak izan ditudan beste artistengandik. Egia esan, ez dut horretan askorik pentsatu. Ahalegindu naiz nire mintzaira edo eguneratzen den zerbait bilatzen, eduki ditudan erreferenteak kontuan hartuta. Egin den guztia ona da. Aurrekoarekin solastatzen zara zurea egiteko.

E.F.: Haustura asko gertatu dira: inpresionismoa, dadaismoa... Gizadiaren prozesuan bezalaxe. Hura haustura bat gehiago izan zen, baina, noski, ondare bat jaso ondoren egindakoa, gauzak ez direlako berez ateratzen. Fluxus eta Zaj baino lehenago, beste batzuk egon ziren, eta guk, kontzienteki edo inkontzienteki, haien oinordekoak gara.

J.C.: Horrek lanerako tresnak eskaintzen dizkigu. Posmodernitatearekin zerikusia dauka...

E F.: Haustura horren ondoren jaiotako belaunaldiak ere egingo du bere haustura. Gure garaian, egoera beste bat zen. Esaterako, ni bizi nintekeen ia dirurik gabe; noski, bizitza aurrera atera beharra neukan, baina oso gutxirekin bizi zinen. Gaur egun diru pila bat behar duzu bizirik irauteko soilik, eta gizarteak ez dizu biderik ematen marjinala izateko. Gu izan gintezkeen marjinalak, eta, halere, gizartearen parte ginen. Baina, egun, marjinatzen den artista bazter batean hil daiteke, ez daukalako inolako aukerarik. Ez dakit zuk zer pentsatzen duzun, June, baina frankismoa eta giro hura gorabehera, guretzat egungo artistentzat baino errazagoa zen, nolabait esanda. Jarrera hartzea, hasteko, askoz ere errazagoa zen. Bazenekien zerbaiten kontra zeundela. Egun, ez; etsaia non dagoen ere ez dakizu [ados dago Crespo]. Egungo problematika soziala hain diferentea eta aldakorra da orain 30-40-50 urtekoarekin konparatuta... Ez dut uste exajeratzen ari naizenik.

Garai batean, zuk lan bat topa zenezakeen erraz, gutxienekoa irabazteko modua ematen zizuna; baita Parisen ere. Nik neskato bat eramaten nuen goizetan eskolara, eta horren trukean logela bat neukan. Egun, aldiz, 800 euro ordaindu behar duzu logela hori! Eta askoz ere gehiago produzitu behar duzu; ezin zara joan ikastaroetara... Nik sekula ez dut bekarik-eta eduki; ez zait ez ondo ez gaizki iruditzen. Ahal bezala bizi ginen, baina errazagoa zen bizimodu hura aurrera ateratzea.

J.C.: Hautespen natural moduko bat gertatzen da: batzuek irauten dute, eta beste batzuk desagertuz doaz. Zailena irautea dela esango nuke; lana kontrolpean edukitzea, merkatuak eskatzen duenari amore ez ematea. Agerikotasun gehiegizko bat dago, eta, oro har, ez dago orekatua. Ikusten dituzu batzuk oso gai direnak, horretara emanak daudenak, baina haien lana ez da erakusten; eta kontrakoa ere gertatzen da gain-agerikotasunarekin.

E.F.: Belaunaldi berrietan bada gauza bat harritzen nauena. Gure belaunaldian existitzen zen, oraindik ere, artista autodidakta; egun, aldiz, ia ez. Batzuetan pentsatzen dut kuriosoa dela... Nire belaunaldikoen artean ezagutu ditut, unibertsitatean ikasitakoak izan arren, artista autodidaktak. Musikariak, margolariak, performer pila bat... Curriculumean ez badauzkazu ikasketa jakin batzuk... Artistak bide jakin bati jarraitu beharra dauka egun, eta ez badoa bide horretatik, gauzak are zailagoak izango dira harentzat.

Beste begi batzuekin ikusteko ahalegina

Gauzen inguruan aurrez ezarritako begirada jakin bat kanporatzeko nahia antzeman daiteke bien lanean.

E.F.: Ez dugu kanporatu nahi. Nahi dugu pentsatzeko modu jakin bat aldendu, aurreiritziak konpentsatu, ezereztu ditzakeen beste zerbaitekin. Baina kontua ez da zu esnatzen zarela pentsatuz ekintza feminista bat egin behar duzula eta honen eta bestearen kontra borrokatu behar duzula. Ez. Baina kontua da gertakari lazgarri bat gertatzen dela, eta ukitzen zaitu, ez artista gisa, pertsona gisa baizik. Une horretan ideia bat daukazu. Eta esaten duzu: «Bada, oihu egin behar dut». Eta oihu hori obra bat da. Igual inor ez da konturatuko, baina ondokoa konturatu da, pertsona bakar bat izan bada ere. Bizitzak horretara eramaten gaitu. Zuk ere, June, edukiko dituzu zure konpromisoak pertsona gisa, eta, gainera, artista zara. Beraz, zure esateko modua artistikoa da, bai, baina ez da besteak baino okerragoa edo hobea.

J.C.: Lanean digeritzen ditut maila askotan gertatzen diren gauzak: bizipenak, kontu pertsonalak, estetikoak, politikoak... Aurrez ezarritako begiradari dagokionez, ez da izaten nire nahia, baina gogoari joaten uzten diot objektuekiko eta materialekiko ateratzen zaizkidan keinuetan. Plazer handia ematen dit objektuak ikusteak inoiz ikusi ez ditudan modu batean; modu batean uztartzea, moztea, itsastea, egunerokoa inoiz ikusi ez dudan modu batean ikusteko. Birkontestualizatzea, azken finean.

E.F.: Egunerokoaren beste ikuspegi bat ematea ekintza politiko bat da; aukeren sorta zeharo zabaltzen duzu. [John] Cagek, adibidez, soinu aukeren sorta zabaldu zidan. Hori ere arte politikoa da. Poetek, idazleek, baita iturginek ere, denok egiten dugu gure ekarpena gizakiaren aukerak zabaltzeko.

Elementu gutxirekin lan egiteko grina

Baina hala jokatzea erabaki filosofiko bat al da?

E.F.: Hasteko, hori da gustatzen zaidana: ahalik eta gehien ahalik eta gutxienarekin esateko aukera edukitzea. Niri pobre lan egitea gustatzen zait, eta arraroa da diru asko balio duten gauzak erabiltzea. Baina ez da kontu filosofiko batengatik, ez. Esaterako, barazkiak jaten ditut, baina ez begetarianoa naizelako, baizik eta barazkiak gustatzen zaizkidalako. Niretzat, artea nire bizitzaren beste elementu bat da; ez dut behartzen neure burua.

J.C. : Ni, agian, kapritxosoagoa edo fetitxistagoa naiz. Eguneroko objektuak izan daitezke, oso hutsalak direnak. Beste batzuetan, berriz, zerbait zehatzagoaren bila jotzen dut, intuizio batek ehundura, material eta konnotazio batzuetara bultzatzen nauelako.

Aitorpen batzuk

Crespok orain hilabete batzuk adierazitakoa: «Nire praktika artistikoa ez da adierazpide bat». Ferrerrek askotan esana: «Ez dut pentsatzen publikoarengan».

J.C. : Nik ez dut esaten nire adierazteko modua ez denik; adierazteko modua baino gehiago, digeritzekoa da nolabait. Bizi eta ikusten duzuna antolatzeko modu bat da; kasu honetan, objektu gisa aurkeztuta. Adierazpen prozesu gisa sentitu beharrean, digestio prozesu gisa sentitzen dut.

E.F.: Niri ez zait gustatzen nire lan plastikoa erakustea. Baina erakutsi beharra daukazu; bestela, ez zarelako existitzen, sinpleki esanda. Lan plastiko hori niretzat da erabilgarria, aurren-aurrenik; beste norbaitentzat ere hala bada, zoragarri. Performancearena beste gauza bat, eta hori da niri gehien interesatzen zaidan arte adierazpidea, arte kolektibo bat delako. Ekintza komunikatibo bat gertatu, eta tentsioa sortzen da zure eta bestearen edo besteen artean, bizitzen ari zarelako une bat errepikatuko ez dena. Hori interesgarria da. Jenderik gabeko performanceak ere egin ditzaket, noski. Inportantea da ekintzan izatea, aukera pila bat eskaintzen dituelako, edozer gerta daitekeelako. Performancea egin aurretik, badakit zer egin behar dudan, baina ez dakit zer gertatuko den. Eta sortzen den nolabaiteko tentsio hori inportantea da. Sormena beharrezkoa da; mundu guztiak sor dezake. Artea, berriz, beste gauza bat da: produktu bat zuk sortu duzuna, arte bihurtzen dena, saltzen-erosten dena, erakusten dutena... Sormen prozesua da inportantea.

J.C.: Niretzat, sormen prozesua da garrantzitsuena. Baina erakusteko unea ere, gehiago nahiz gutxiago gustatu, erabakigarria da zure lanarekiko distantzia hartzeko, esaterako. Aurrera egiteko, lanean jarraitzeko, ezinbestekoak dira etenune publikoak, nahiz eta antsietatea sortzen duten. Gainera, behin bukatu duzunean, zugandik kanpo dago, eta ez du zentzurik giltzapetuta edukitzeak.

Artearen desmaterializazioaz

Inoiz baino nabariagoa dela diote zenbait artistak, eta pintura, adibidez, eskulangintza gisa hartzen dela.

E.F.: Eskulangintza gisa? Desmaterializazioa aspaldi gertatu zen!

J.C.: Esango nuke desmaterializazioa gertatu ondoren berriro birmaterializazioa gertatu dela.

E.F.: Gazteak egiteko modu berrien bila ibiltzen dira. Belaunaldi bateko artisten artean, batzuek, une jakin batean, lan egiteko modu bat bilatzen dute; modu batetik ateratzeko bidea asmatzen dute, egin dena errepikatzeak aspertzen dituelako. Dena den, barkatu, baina niri arte guztia iruditzen zait kontzeptuala [umorez mintzatu zaio Crespori]. Beste gauza bat da ideiari prozesuari baino garrantzi handiagoa ematea... Dena den, artelan bat miresten dugunean, batez ere ideia miresten dugu. Gero, hitz egin daiteke koloreez, formez...

J.C.: Ez dakit bada... Nire kasuan ideia bigarren mailakoa-edo da.

E.F.: Kontzeptua, nolabait esanda, abiapuntu bat da, edozer gauza izan daitekeena, gero ideia garatzen laguntzen didana.

Diskurtsoa, artxiboa...

Antza, artea jakintzaren beste alderdi batzuekin lotu behar da egun.

E.F.: Modan dago artelanen ondoan fitxa bat jartzea, eta hori itsusia iruditzen zait. Ikuslea baldintzatzen du, obra ikus dezan curator-ak, kritikariak edo dena delakoak erabaki duen bezala. Artistari eta, adibidez, garaiari buruzko informazioa ematea zoragarria iruditzen zait, baina beste norbaitek esatea zer ulertu behar duzun, hori izugarria da. Gizarte erabat dirigistan bizi gara. Horren kontra borrokatzen naiz nire lanean.

J.C.: Ahalegintzen naiz enfasia beste puntu batean jartzen, baina egia da: agian diru laguntzen sistema horretan bizi garelako, sentitzen duzu behar bat zure lana pin-pan-pun batean kontatzeko. Egiazki, askoz ere konplexuagoa da dena. Nik ez dut hori egiteko beharra sentitzen, baina, batzuetan, egin beharra daukat hala eskatzen dizutelako.

Batzuentzat, iruzurraren paradigma

Madrilgo Arco azokan, 20.000 euroan salgai zegoen Wilfredo Prieto artistaren obra: erdi beteta edo erdi hustuta zegoen ur baso bat. Artista batzuen iritzian, zenbait artelan iruzurtzat hartzen dira, ikusleak begirada hezi gabe daukalako.

E.F.: Ikusleak eskubidea du nahi duen bezala sentitzeko obra ikusten ari den bitartean. Batek pentsatuko du ea zergatik jarri duen edalontzia hor, ea zer adierazi nahi duen horrekin; beste batek pentsatuko du edalontzia polita dela. Iruzurra beste hamaika esparrutan ere gertatzen da.

J.C.: Gako batzuk eduki behar direla obra batzuetarako sarbidea edukitzeko? Batzuetan, beharrezkoa da begirada hori heztea. Diziplina zientifiko batzuetan ni ez naiz ondo moldatzen, eta, ez dakit nola esan, baina, beharbada, zientzia artikulu bat ulertzeko, agian nozio batzuk eduki beharko nituzke. Artean ere, gako batzuk barneratuta edukiz gero, errazagoa litzateke gauza batzuetarako sarrera edukitzea eta aurreiritzi jakin batzuk ez izatea.

Ezin duzu zuzendu zer pentsatu behar duen besteak,baina, jada gogaitzen ez nauten arren, erreakzionatzeko modu horiek [zenbait artelan iruzurtzat hartzea]... Nahi da artea gauza oso demokratikoa izatea, eta hori desiragarria da, baina... Pertsona guztiek eduki dezakete arteaz iritzi bat, baina denok ezin dugu beste diziplina batzuez erraztasun berarekin iritzia eman. Horrek gogaitu izan nau batzuetan, bai. Agian eskuragarriagoak izan beharko lukete aipatutako gako horiek.

E.F.: Lanbide guztietan bezala, egile zintzoak eta zintzotasunik gabekoak daude. Edalontziaren kasua ez dut ezagutzen. [Marcel] Duchampek lehen ready made-a erakutsi zuenean, pentsa zer- nolako zalaparta, baina hori historiara pasatu zen; egun keinu bera egitea... Artistari galdetu beharko genioke zergatik egin duen.

J.C.: Edalontzi hori obra kontzeptual bat da, eta niri iruditzen zait... Niri, egiazki, hain zuzena den obra bat, oso sinplea eta guzti iruditzen zait [barrez]. Pieza kontzeptual bat izateko, sinplea da.